Научная статья на тему 'ФАН ТАРИХИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ'

ФАН ТАРИХИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
"фан" / "фан тарихи" / "ижтимоий институт" / "илмий билим". / "science" / "history of science" / "social institute" / "scientific knowledge".

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Джураев, Ғолибжон Раимжонович

Ушбу мақолада ";фан ҳақидаги фан", яъни "фаншунослик" нинг шаклланиш тарихини кузатишга ҳаракат қилинган, ";фан" тушунчасини билиш усули, фаолият тури ва тарихий ва ижтимоий ҳодиса сифатида аниқлаш муаммолари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STAGES OF DEVELOPMENT OF THE HISTORY OF SCIENCE

In this article, an attempt is made to trace the history of the formation of the ";science of science", i.e., ";science studies", the problems of defining the concept of ";science" as a way of cognition, type of activity and as a historical and social phenomenon are considered.

Текст научной работы на тему «ФАН ТАРИХИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ»

Research BIB / Index Copernicus

ФАН ТАРИХИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСЦИЧЛАРИ

Джураев Голибжон Раимжонович

Шахрисабз давлат педагогика институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси укитувчиси Э-маил:гонки108ж@гмаил.сом

Ушбу мацолада "фан уацидаги фан", яъни "фаншунослик" нинг шаклланиш тарихини кузатишга уаракат цилинган, "фан" тушунчасини билиш усули, фаолият тури ва тарихий ва ижтимоий уодиса сифатида аницлаш муаммолари куриб чицилган.

Калит сузлар: "фан", "фан тарихи", "ижтимоий институт", "илмий билим ".

In this article, an attempt is made to trace the history of the formation of the "science of science", i.e., "science studies", the problems of defining the concept of "science" as a way of cognition, type of activity and as a historical and social phenomenon are considered.

Keywords: "science", "history of science", "social institute", "scientific knowledge".

Илм-фан тарихига кизикишнинг учта тулкини, фан тарихи тугилишининг учта потенциал нуктаси куйидагилар:

• Биринчи тулкин, XIX асрнинг 30-йиллари-индуктив фанлар хакидаги биринчи мулохазалар, файласуфдан фаркли уларок олим ролининг узига хос хусусиятлари ва хоказо., фанни алохида мавзу сифатида ажратишга каратилган биринчи тизимли онгли уринишлар, бутун тенденцияни яратмаган шахсий, хусусий уринишлар, шу маънода - булак ва узок муддатли таъсир курсатишмади.

• иккинчи тулкин, XIX асрнинг сунгги чораги - Дарвинизм билан боглик булиб, унинг илм-фандаги изи илм-фаннинг прогрессивлиги ва унинг турли регрессив утмишдошлари билан доимий кураши хакидаги гоя устун булиб колмокда.

• Учинчи тулкин, XX асрнинг урталари, университетларда олий таълим тизимида фан тарихини институционализация килиниши. Учинчи тулкинда хам узига хос из бор, ва у кейинги анъаналарда хам колади.

Тел: +998973803630

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

Урушдан кейинги фан фан тарихчилари учун табиий моделдир (тасаввур килинг-а, биз фан тарихчисимиз ва бошидан курс яратишга харакат килмокдамиз, биз учун бу "фан нима?"деган саволга энг табиий ва оддий жавоб - бу бизнинг ёнимизда фанда содир буладиган ходиса ва вокеалар булади). Йигирманчи асрнинг урталарида намунавий фан - бу аклдан оздирадиган ривожланиш суръатига ва улкан натижаларга эришган, шу жумладан харбий мухандислик сохасида (масалан, атом бомбаси), физика фанидир. Уша пайтда физика табиатшуносликнинг локомотиви эди ва бу фан тарихини ёзадиган замондошлар учун фаннинг табиий намунаси булиб куринди. Энди физиканинг янги Европа фани тарихидаги етакчилик ролига карши чикиш жараёни аста-секин бошланмокда, аммо хозиргача илмий билимларнинг тузилиши хакидаги гояларнинг бу тасаввури узгармаслигича колмокда. Бу тарихий даврга мос эканлигига айрим асослар бор. Агар илм-фан тарихшунослиги ХХ асрнинг 60-70-йилларида шакллана бошлаганида, биология фаннинг локомотиви булиб чикиши мумкин эди, чунки айнан уша пайтда тарихий эстафета биологияга утди ва шунга мос равишда, мухим натижалар сони ва молиялаштириш фаолияти физикада пасая бошлади, биологияда эса уса бошлади. Агар илм-фанга хозирги замондан назар ташласак, технологиялашган биология (биотехника) илмий билимларнинг намунавий моделига айланади.

Фан нима?

Илм-фан - бу билимнинг узига хос шакли эканлиги тарихан фан нима эканлигини аниклашга каратилган биринчи уринишлар асосида ётади.

Фан - бу институт/хамжамият. Биз куниккан шаклдаги фан (ва узок вактдан бери шундай булиб келмокда) - институционал фаолиятнинг бир туридир. Илм-фан жамият хаётига сингиб кетган, бу якка шахсларнинг фаолияти эмас (олимлар, шоирлардан фаркли уларок, куплаб институционал функцияларни бажарадилар, фан ва давлат уртасидаги узаро таъсир тизимлари, молиялаштириш тузилмалари ва бошкалар мавжуд., илм-фан таълим тизими билан жуда чамбарчас боглик, деярли уларни ажратиб булмайдиган даражада). Фанни ижтимоий хулк-атворнинг айрим шаклларидан ажратиб булмайди, олим булиш шунчаки ёдда тутиш керак булган нарса эмас, балки бошка нарсалар катори маълум бир ахлокка риоя килиш ва хоказодир. Бундан ташкари, ун туккизинчи асрдан бери илм-фан тубдан коллектив фаолият булиб, якка холда деярли хеч нарса килиш мумкин эмас. Агар эътибор берсак, фалсафа урта аср фани эканлигини таъкидлашимиз керак, яъни, катъий ёндошганда, бу тог маънодаги фан эмас, чунки фалсафа билан якка узи шугулланиш мумкин (физика билан эса мумкин эмас).

Research BIB / Index Copernicus

Фан - бу фаолият, моддий жараён, булиб утаётган долзарб моддий вокеа. Мавзунинг учинчи кесими бошкаларга караганда кечрок сезилди, аммо бундан номухим булиб колган эмас. Илм-фан моддийлиги билан ажралиб туради, лаборатория тузилмасини фандан олиб ташлаш мумкин эмас (курилмалар, реактивлар, экспериментал материаллар, тегишли амалиётлар ва бошкалар). Бу жихат жуда мухим, чунки биз фанни билим сифатида кабул килганимизда, бирданига кутубхонанинг киёфаси куз олдимизда пайдо булади. "Билим" деганда, биз интуитив равишда билимнинг тайёр шакли хакида гапираётганимизни тахмин киламиз, китоб тайёр билимларнинг идеал тасвиридир. Илм-фаннинг мухим жихати, у мавжуд булган хар кандай шаклда хам, жараёнлар, амалиётлар, моддий ходисалар ва бошкалар шаклида мавжуд булиши аник. Унинг факат озми-купми аник булган кичик бир кисми китобга жойлашади, имкониятлар доираси эса унга жойлаша олмайди келмайди. Илм-фанни билим, муассаса ва моддий амалиёт сифатида белгилаш, "биз ниманинг тарихини ёзяпмиз?" - деган саволга жавоб беришда нима учун бир нечта тубдан фарк киладиган ёндашувлар мавжудлигини аниклашга ёрдам беради.

1. Агар биз билимлар тарихини ёзаётган булсак, унда фан нима ва фан тарихининг предмети нима деган муаммони хал килишнинг энг кадимги усули бу билим тарихини ёзишдир, лекин хар кандай билимни эмас, балки окилона билимни (албатта, мистик билим тугри келмайди). Илмий билимлар умумеътироф этилганлиги, далилланганлиги ва тажрибага асосланганлиги билан фарк килади. Унинг куплаб белгилари бор, лекин улар орасида иккита оддий, аммо мукаррар белги:

- билимларни булишиш имконияти булиши шарт, чунки принципиал равишда бошка одамлар учун мавжуд булиши мумкин булмаган билимларни биз хеч качон илмий хакикат сифатида кабул килмаймиз (агар Худо сиз билан гаплашса, мистик билим учун бу одатий холдир, лекин сиз уни бошка бировга улашишингиз иложи йук, у маълум бир кабул килувчига каратилган, илмий билимнинг, принципиал жихатдан, таркатилиш имконияти мавжуд).

- илмий билим окилона булиши шарт - бу маълум минимал мантикий талабларга амал киладиган, далилларга асосланган билимдир, у зиддиятли булиши мумкин эмас.

Агар фан тарихи одамлар узаро улашадиган окилона билимлар тарихи булса, у пайдо булган пайтдан бошлаб хисобланиши керак, бу маънода фан тарихи фалсафа тарихига тугри келади, деярли охирги вактгача иккаласи хам битта тарих сифатида намоён булади, чунки фалсафа тарихи - одамлар томонидан бахам курилган окилона фикр тарихидир. Тугри, фалсафа тарихи

Research BIB / Index Copernicus

ушбу талабларга катъий жавоб бермайдиган турли хил туташган чегара шаклларини киритишга имкон беради, аммо умумий ният бир хиллигича колади. Коида тарикасида, биз мистик билимларни фалсафий деб тан олмаймиз (тан олганда хам, батафсил шартлар ва махсус талкин берган холда, лекин унинг соф шаклида эмас).

Айтиш жоизки, бу жуда кенг маъноли таъриф, аммо мурокаба шуни курсатадики, биз дуч келган рационал ва умумий билимларни фан деб атамаймиз. Таърифни аниклаштиришга харакат килишимиз мумкин, масалан, тематик жихатдан - биз хозир биладиган фан, албатта, дунё хакидаги фандир, предмет, яъни мавзу буйича аниклаштирсак - у объектив билим булиб, вокеликнинг тузилишини акс эттиради. Мен хозир стандарт хурофотни такрорладим, бу канчалик тугри эканлиги кийин масала, лекин биз шундай булишини хохлаётганимизга хеч ким эътироз билдирмайди. Шу ерда биз меъёрий тамойилдан келиб чикамиз - биз илмий билимлар вокелик хакидаги объектив билим булишини хохлаймиз. Бу сафар хам, предмети буйича фалсафа тарихига мос тушади, тулик булмаса хам, лекин унга киритилган.

Илм-фан тарихи - бу фалсафа тарихидаги узига хос сюжетлар тарихи булиб, у фалсафий билимлар (яъни барча рационал билимлар) тарихидан торрок, аммо у узок вакт давомида унинг доирасида мавжуд булиб келган. Шу билан бирга, тематик жихатдан фан жуда катъий белгиланган, шунинг учун агар биз унинг тарихини мухокама килишни замонавий илм-фаннинг етук шаклига эришган вактидан бошласак, муаммоларнинг мухим кисмини тушунаолмаймиз, чунки бу муаммолар биз одатда фан деб атайдиган маълум бир тарихий билим шаклидан анча кадимийрок. Яъни, агар биз мавзудан, вазифалардан, баъзи умумий талаблардан маълум бир билим шаклига утиб борсак, биз фан тарихини фалсафа тарихини, умуман рационаллик тарихини тасвирлайдиган вактдан бошлаб хисоблашимиз керак эканлиги намоён булади.

2. Иккинчи мезонни кушишимиз биланок (фанни билим шакли сифатида белгилаш билан кифояланмасдан), фан маълум бир институционал шакл ва у баъзи ижтимоий хусусиятларга эга деб айтамиз. Масалан, бу жамоавий фаолият булиб, жамиятнинг долзарб муаммолари билан боглик ва мухандислик ечимларга эга булган (аслида мухандислик эмас, балки мухандислик вазифаларини таъминлаш ва куллаб-кувватлаш функцияси, мухандислик тизимлари ва ечимларини яратишга ёрдам бериш функцияси), яъни жамият учун фойдали булиши мумкин булган фаолият тури. Агар фан институт булса, унда у муайян тарихий шаклида иккита хусусиятга эга булиши шарт:

Research BIB / Index Copernicus

- муайян алока тизими - фан хамжамияти ахборот алмашиш шакли оркали хам белгиланади. Олимлар махсус тил, махсус алока каналлари (китоблар, журналлар, конференциялар) ва махсус жойлардан фойдаланадилар, шунга мувофик фанга хос булган коммуникатив алмашинувларнинг узига хос хусусияти мавжуд;

- муайян ахлок - янада ёркинрок, гарчи кузатиш кийинрок булган хусусият, хулк-атворни ташкиллаштирувчи жамоавий коидалар мавжуд, "олим булиш" маълум бир институтга хос фазилатлар тизимига риоя килишни англатади.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни таъкидлаш мумкинки, фан нафакат дунёни билишнинг узига хос шакли, балки жамият ривожига сезиларли таъсир курсатадиган тулаконли ижтимоий институтдир. Илмий билимларнинг келиб чикиши тарихан фалсафа таркибида содир булган, шунинг учун илмий билимларнинг ривожланиш боскичлари дастлаб фалсафий билимларнинг ривожланиш боскичларига тугри келади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES):

1. Василькова В. В. Порядок и хаос в развитии социальных систем: Синергетика и теория социальной самоорганизации / В. В. Василькова; СПб.: Лань, 1999. 479 с.

2. Вернадский В. И. Избранные труды по истории науки / В. И. Вернадский. М. : Наука, 1981. 359 с.

3. Дягилев Ф. М. Становление науки и ее методологии : учеб. Пособие для высш. пед. учеб. заведений: в 2 т. / Ф. М. Дягилев. Нижневартовск: Изд-во Нижневарт. пед. ин-та, 1997. Т. 1. 399 с.

4. Койре А. Очерки истории философской мысли: О влиянии философских концепций на развитие научных теорий / А. Койре; пер. с фр. Я. А. Ляткера ; общ. ред. и предисл. А. П. Юшкевича. 3-е изд., стер. М.: Едиториал УРСС, 2004. 269 с.

5. Akhatova, D. A. (2023). THE ROLE OF THE GREAT THINKER ABU ALI IBN SINA'S PHILOSOPHICAL AND RELIGIOUS TEACHINGS IN THE EDUCATIONAL PROCESS. World Bulletin of Management and Law, 22, 22-24

6. Ахатова, Д. А. (2023). ШАРК МУТАФАККИРИ АБУ АЛИ ИБН СИНО ДУНЁКАРАШИГА КДДИМГИ ЮНОН ФАЛСАФАСИНИНГ ТАЪСИРИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(5), 227-233.

Research BIB / Index Copernicus

7. Akhtamovna, Dildora Akhatova. "IBN SINA THE SIGNIFICANCE AND STUDY OF THE BALANCE OF BODY, SOUL AND MIND." Academia Science Repository 4.04 (2023): 1146-1148.

8. Akhatova, Dildora. "IDEOLOGICAL FOUNDATIONS OF IBN SINA'S DOCTRINE OF" BODY" AND" SOUL" IN ANCIENT PHILOSOPHY." Western European Journal of Modern Experiments and Scientific Methods 2.3 (2024): 24-26.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.