Научная статья на тему 'ИЛМИЙ ИЖОД ВА ИНТУИЦИЯНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ'

ИЛМИЙ ИЖОД ВА ИНТУИЦИЯНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
11
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижод / интуиция / меҳнат / тафаккур / фикр / янгилик / творчество / интуиция / работа / мышление / мысль / новаторство

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Эрниёзов Урозбой Кукланович

Мақолада илмий ижод табиат, техника, жамият ва инсон тафаккури қонуниятларини очиб беришга қаратилган кучли билим қуроли эканлиги ҳамда интуиция инсоннинг туғма қобилияти эмас, балки билимларни тўплаш натижасида эга бўлшии ва шунинг учун уни узоқ вақт давом этган тайёргарлик натижаси деб ҳисоблаш кераклиги, бу тадқиқотчига маълум бир билим соҳасидаги машаққатли ва узоқ меҳнатининг мукофотидек келиши таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EXHIBITION OF SCIENTIFIC CREATIVITY AND INTUITION

В статье утверждается, что научное творчество является мощным инструментом познания, направленным на раскрытие законов природы, техники, общества и мышления человека, и что интуиция не является врожденной способностью человека, а приобретается в результате накопления знаний, а потому следует считать результатом многолетней подготовки

Текст научной работы на тему «ИЛМИЙ ИЖОД ВА ИНТУИЦИЯНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ»

ИЛМИЙ ИЖОД ВА ИНТУИЦИЯНИНГ НАМОЁН БУЛИШИ

У.К. Эрниёзов-

ТДТрУ каттауцитувчиси.

. org/10.24412/2181 -7294-2023 -2-167-170

Интуиция билиш жараёнининг тузилишида алох,ида урин тутади, чунки у билиш боскичлари уртасидаги богликликдир. Билиш жараёни куп киррали булиб, у адабий-фалсафий ижодда уз урнини топади, чунки у фалсафанинг асосий масалаларидан бири -шакл ва мазмун уртасидаги муносабатларга таъсир килади. Интуиция билиш жараёнининг тизимли элементи сифатида зарурий шарт ёки ушбу фалсафий муаммони х,ал килишга уринишдир. Адабий-фалсафий ижодда интуициянинг урни билан бир каторда ижодий жараённинг мох,иятини урганишга х,ам тухталиб утиш зарур.

Ижод - бу янги нарсаларни яратадиган инсон фаолияти, узига хослиги билан ажралиб туради. Илмий ижод ва хусусан, техник ижодкорликнинг усул ва усулларини эгаллаш аклий фаолиятни окилона ташкил этиш, аклий операцияларни максадли бажариш имконини беради. Фотоннинг тинч массаси булмагани каби, фикр х,ам тинч массага эга эмас ва факат хдракатдагина жисмоний сезилади, дейиш мумкин. Фикрлар окими муаммони шакллантиришдан келиб чикади, чукурлашади ва кенгаяди, янги мулох,азалар ва интуитив ассоциацияларни узлаштиради, акл бовар килмайдиган бурилишларни амалга оширади ва них,оят, асосли ва купинча кутилмаган ечимни беради.

Илмий ижод табиат, техника, жамият ва инсон тафаккури конуниятларини очиб беришга каратилган кучли билим куролидир. Ижод тарихи ва демакки, инсоният тарихи биринчи мех,нат куроллари ихтиро килинишидан бошланади. Вакт утиши билан техника объектлари мураккаблашди ва ихтиро килиш тобора кийинлашди. Шу муносабат билан, пайдо буладиган ихтирочилик муаммоларини максадли равишда х,ал килишга олиб келадиган ижодий муаммоларни х,ал килиш усулларига эх,тиёж бор эди. Бундай усуллар аста-секин яратилди ва ривожланди. Х,озирги вактда улар "претреазе усуллари" деб аталади, яъни улар яратилишидан олдин маълум булган - ихтирочи муаммоларни х,ал килиш назарияси. Илмий ижодни тадкик этувчи фан "Илмий ижод методологияси", - деб номланиб, ушбу фан билиш жараёни билан богланган[1]

Ижодкорлик - бу сифат жихдтидан янги нарсаларни келтириб чикарадиган узига хослиги билан ажралиб турадиган фаолиятдир. Ижод инсон фаолиятининг х,ар кандай сохдсида: ишлаб чикариш, техник, илмий, бадиий, сиёсий ва х,оказоларда намоён булади. Ижодий фаолият инсонга хос булиб, маълум булгандан ташкарига чикадиган тафаккурнинг энг юкори шаклида намоён булади. Бу фаолият муаммони шакллантириш ёки танлаш, уни х,ал килиш шартлари ва усулларини излаш ва натижада янгисини яратишни уз ичига олади[2].

Инсоният цивилизацияси ривожланишининг дастлабки боскичларида янги нарсаларни яратиш учун "синов ва хато" усули кулланилган, бу барча мумкин булган вариантларни саралаб, вакти-вакти билан янги зарур ечимни топишга имкон берди. Табиийки, ижодий кашфиётлар асосан тасодифий характерга эга булиб, вазифанинг канчалик кийинлигига караб, камрок ёки купрок пайдо булган. Инсон тафаккури услубининг эволюцион кайта тузилиши натижасида ижодий гояларни амалга ошириш даври кискарди. Ижод назарияси ва методологияси ривожланди, бу эса тобора кенгрок амалий кулланилишини такозо этди. Х,озирги вактда янги юкори даражадаги ечимларга булган эх,тиёж сезиларли даражада ошди ва усишда давом этмокда.

Ижодий фикрлаш ноаниклик ва ахборот етишмаслиги шароитида ечим излашни уз ичига олган муаммоли вазият яратилганда бошланади. Шу билан бирга, ижодкорликнинг

асосий элементлари мантик ва интуициядир. "Улар мантик оркали исботлайдилар, интуиция оркали уйлаб топадилар", деган эди А.Пуанкаре. Умуман олганда "ижод, илмий ижод ва интуиция узаро боглик тушунчалар булиб, файласуфларни кадим замонлардан кизиктириб келган"[3] .

Интуиция инсоннинг тугма кобилияти эмас, балки билимларни туплаш натижасида эга булади ва шунинг учун уни узок вакт давом этган тайёргарлик натижаси деб хисоблаш керак. Бу тадкикотчига маълум бир билим сохасидаги машаккатли ва узок мехнатининг мукофотидек келади.

Мантик (юнонча логике дан) - исботлаш ва рад этиш усуллари, яъни хакикий хукмлардан, асослардан хакикий хукм - окибатларга олиб келадиган фикрлаш усуллари хакидаги фан. Малакали мутахассис (олим)да ижодий муаммонинг ечимини излаш уни бевосита тахлил килиш ва мулохаза юритиш жараёнида эмас, балки онг остида боради. Шу билан бирга тадкикотчи ахборотни кайта ишлаш жараёнидан хабардор булмасада, онг факат натижани акс эттиради. Мураккаб муаммоларни хал килишда таникли олимлар купинча бу холатдан фойдаланадилар ва муаммога кирганларида, фаолият тури узгарганига карамай, унинг онгсизлиги аллакачон тадкикот жараёнига кушилганлигини билиб, у устида ишлашни атайлаб кечиктирадилар ва бир мунча вакт утгач натижани берадилар.

"Ижодкорликнинг асосий муаммоларидан бири унинг мотивацияси - ижодий фаолиятни рагбатлантиришдир. Аввало, улар инсон ва жамиятнинг биологик, ижтимоий ва когнитив (идеал) эхтиёжлари билан боглик" [2].

Биологик мотивлар шахсни индивидуал ёки гурух эхтиёжларини кондиришга каратилган ирсий жихатдан мустахкамланган ёки тажриба натижасида олинган харакатларни бажаришга ундайди. Бундай эхтиёжлар очлик ва ташналикни кондириш, насл колдириш, болаларга гамхурлик килиш ва хоказоларни уз ичига олади. Бошкача айтганда, улар инстинктларга, харакатга, хис-туйгуларга, шунингдек, дунёвий зукколикка ва кундалик мехнат куникмаларини оширишга асосланади. Биологик эхтиёжлар, хусусан, дангасаликка айланиб, узига хос кийматга эга булиши мумкин булган кучларни тежаш тамойилини уз ичига олади.

"Ижодкорликнинг ижтимоий мотивлари, биринчи навбатда, инсоннинг маълум ижтимоий гурухларга мансублиги, ушбу гурухларнинг ва умуман жамиятнинг эхтиёжлари ва ахлокий кадриятлари билан боглик" [2]. Ижодкорликнинг ижтимоий мотивлари орасида моддий мукофотларга интилиш, жамиятдаги шахснинг хурмати охирги уринни эгалламайди. Ижодкорлик учун идеал мотивлар барча тирик мавжудотларда булган эхтиёждан келиб чикади. Х,ар кандай инсон эхтиёжларини кондириш максадга эришиш йуллари ва усуллари хакида маълумотни талаб килади. Чунки, илгари номаълум булган янги билимларга интилиш сифатида маълумотга эхтиёж булиши табиий холдир.

Ижодий жараён учун фикрлашнинг энг мухим тури тасаввурдир. Тасаввур (фантазия) - аклий фаолият тури булиб, у хеч качон инсон томонидан хакикатда умуман идрок этилмаган аклий тасаввурлар, тасвирлар ва вазиятларни яратишдан иборат. Тасаввурнинг уч тури мавжуд: мантикий, танкидий ва ижодий.

Мантикий тасаввур хозирги замондан келажакни мантикий фикрлаш оркали чикаради.

Танкидий тасаввур тизимнинг номукаммаллигининг узгариши, такомиллаштирилиши керак булган бундай сабабларини аниклайди.

Ижодий тасаввур вокелик элементларига асосланган, лекин реал дунёда хали прототипларга эга булмаган тубдан янги гоялар ва гояларни келтириб чикаради. Ижодий тасаввур жамият тараккиётида ва янгисини яратишда хал килувчи рол уйнайди. Ижодий фикрлашни фаоллаштириш учун унга салбий таъсир этувчи омилларни билиш керак. Бунга куйидагилар киради: фикрлаш инерцияси, фикрлашнинг мослашувчанлиги йуклиги, одат кучи, тор амалий ёндашув, ортикча ихтисослашув, хокимият таъсири, танкиддан куркиш, муваффакиятсизликдан куркиш, дангасалик ва бошкалар. Ижодкор хар кандай масала ёки муаммога диккатни жамлай олиши ва уни узок вакт ушлаб туриши, катъиятлилик ва

максадлиликка эга булиши керак. Ушбу куникма ва фазилатларсиз жиддий ижодий ютукларга еришиб булмайди.

Тизим (юнонча система — кисмлардан ташкил топган бутунлик, богланиш) — бир-бири билан муносабат ва алокада булган, маълум бир яхлитликни (бирликни) ташкил этувчи элементлар йигиндисидир. Х,ар кандай тизим узаро таъсирлар мажмуаси оркали узини аник ва яхлит нарса сифатида намоён килади, бу материя, энергия, ахборот ва бошкалар тизимларини алмашиш жараёнлари. Бу жараёнлар тизим элементлари ичидаги карама-каршиликларнинг кураши туфайли циклик хусусиятга эга. Техник тизимлардаги карама-каршиликлар узаро боглик ва куриниш шаклида хилма-хилдир; улар ташки ва ичкига булинади. Ташки карама-каршиликлар кураши илмий-техникавий вазифадан олдин булади, уни шакллантириш ва хал килиш учун мотивация яратади. Тизимнинг элементлари (унинг кисмлари), шунингдек, унинг параметрлари ва хусусиятлари уртасида ички карама-каршиликлар ва зиддиятлар пайдо булади. Ушбу карама-каршиликлар ва зиддиятларнинг сабабларини аниклаш, уларни хал килиш йулларини топиш муаммони хал килиш алгоритмини яратади ва сифат жихатидан янги тизимни яратишга олиб келади, бунда янги элементлар билан бир каторда эски тизим элементлари хам мавжуд. Х,ар кандай табиий ёки сунъий тизим (техник) ривожланишининг эволюцион йули, унинг индивидуал хусусиятларига карамай, шартли равишда мантикий эгри чизик билан тасвирланиши мумкин.

Олим ва ихтирочи технология ривожланиш конуниятларини билиши, дастлабки тизимларни такомиллаштиришнинг мумкин булган йулларининг тенденциялари ва йуналишларини олдиндан кура билиши керак, чунки факат ушбу конунларга мос келадиган техник тизимлар хаётий булиб чикади.

Ихтирочилик муаммоси - маълум техник воситалар ва билимлар билан хал этилмайдиган техник карама-каршиликни уз ичига олган техник муаммо ва муаммонинг шартлари муросали ечимни истисно килади. Агар техник карама-каршилик бартараф этилса, ихтирочилик муаммоси хал килинади, ихтиро олинади.

Ижодкорликнинг бир неча турлари мавжуд: илмий, техник, адабий, фалсафий ва бошкалар. Ижодкорликнинг барча турлари ухшаш механизмларга эга, тизим фарки янги объектни яратишда ётади. Агар адабий ёки фалсафий ижодда максад янги матн яратиш булса, техник ижодда натижа янги ихтиро булади. Х,ар кандай ижодкорликни билиш жараёнисиз тасаввур килиб булмайди. Техник ижодкорлик жараёни, умуман ижодкорлик каби, янги объектни яратишни уз ичига олади. Ушбу жараённинг натижаси интуиция харакати билан бошланадиган ихтиронинг яратилишидир. П.К.Энгелмейернинг сузларига кура, ихтиро - бу принцип, схема ва дизайндан иборат "учлик"дир. Принцип ихтиронинг максади ва мохиятини белгилайди. Файласуф шундай деб ёзади: "Принцип бу таъсирга эришиш учун етарли булмаса хам, зарур булган нарсани беради"[4.

П.К.Энгельмейер ихтирони яратиш боскичларини шундай тасвирлайдиган модел куради. Таъкидлаш жоизки, ихтиро умуминсоний хусусиятга эга, яъни файласуф унга адабий-фалсафий матнни хавола килади. Ушбу боскичлар "уч харакат" тушунчасига киритилган. Энгелмейер шундай деб ёзади: "Ижоднинг учта актёри, яъни факат урганиш максадида биз билан бахам курилган истак, билим ва махорат ижодкорликнинг ажралмас учлигини ташкил этади ва бу фигураларнинг учта акт-функцияси битта уч харакатни ташкил килади" [4]. Ижодкорларда - хохиш, билиш ва махорат мужассамлашган булади.

1. Интиуция ёки хохиш харакати - бу режа ёки гоянинг тугилиши. Ушбу харакат натижасида субъектнинг онгида келажакдаги ихтиро гояси пайдо булади.

2. Билиш ёки фикрлаш харакати схема ва режани ишлаб чикишни уз ичига олади. Билим ва фикрлаш харакатида тажрибалар ишлаб чикариш пайдо булади. Ушбу актда келажакдаги ихтиронинг белгилари ва узига хос хусусиятлари пайдо булади. Ушбу акт натижасида ихтиронинг схемаси ва режаси пайдо булади.

3. Малака акти - ихтирони унинг моддий конструкцияси оркали яратиш. Ушбу актда режани амалга ошириш учун режани конструктив амалга ошириш бевосита мухим ахамиятга эга. Майорат харакатида фактлар фикрга бириктирилади. Ихтирони амалга оширишнинг муваффакияти майорат, эпчиллик ва мунтазамликка караб белгиланади.

Интуиция инсоннинг тугма кобилияти эмас, балки билимларни туплаш натижасида эга булади ва шунинг учун уни узок вакт давом этган тайёргарлик натижаси деб хисоблаш керак. Бу тадкикотчига маълум бир билим сохасидаги машаккатли ва узок мехнатининг мукофотидек келади.

Ижодкорликда интуитив тажрибанинг роли хам ижобий, хам салбий булиши мумкин. Интуитив тажриба каттик ва стереотипларни урнатиши мумкин. Бирок, у икки холатда ижодкорликка хизмат килиши мумкин. Биринчи холда, одам интуитив тажрибага асосланган харакатни бевосита амалга оширади. Ижтимоий хаётда биз купинча шу тамойил асосида харакат киламиз. Иккинчи холатда, муаммони хал килиш факат тушунтиришсиз харакатни бажаришни уз ичига олмайди ва интуитив тажрибани трансформация килмаслик мумкин эмас.

АДАБИЁТЛАР

1. Давронов З. Илмий ижод методологияси. - Т.: "Iqtisod moliya", 2007- Б. 11.

2. Пелипенко, В.Н. Методология научного творчества : учеб. пособие / В.Н. Пелипенко. -Тольятти : ТГУ, 2010. С. 17.

3. Надирова З.П. Интуициянинг илмий билишдаги урни. / дис... фалсафа фан. номз. -Тошкент: 2012. - Б. 4.

4. Пелипенко, В.Н. Методология научного творчества : учеб. пособие / В.Н. Пелипенко. -Тольятти : ТГУ, 2010. С. 17.

5. Энгельмейер П.К. Теория творчества. М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2010. С. 74.

РЕЗЮМЕ:

Маколада илмий ижод табиат, техника, жамият ва инсон тафаккури конуниятларини очиб беришга каратилган кучли билим куроли эканлиги хамда интуиция инсоннинг тугма кобилияти эмас, балки билимларни туплаш натижасида эга булшии ва шунинг учун уни узок вакт давом этган тайёргарлик натижаси деб хисоблаш кераклиги, бу тадкикотчига маълум бир билим сохдсидаги машаккатли ва узок мехнатининг мукофотидек келиши тахлил этилган.

Калит сузлар: ижод, интуиция, мехнат, тафаккур, фикр, янгилик.

РЕЗЮМЕ:

В статье утверждается, что научное творчество является мощным инструментом познания, направленным на раскрытие законов природы, техники, общества и мышления человека, и что интуиция не является врожденной способностью человека, а приобретается в результате накопления знаний, а потому следует считать результатом многолетней подготовки.

Ключевые слова: творчество, интуиция, работа, мышление, мысль, новаторство.

RESUME:

The article states that scientific creativity is a powerful tool of knowledge aimed at revealing the laws of nature, technology, society and human thinking, and that intuition is not an innate human ability, but acquired as a result of accumulating knowledge, and therefore it should be considered the result of long-term training.

Key words: creativity, intuition, work, thinking, thought, innovation.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.