Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ ОНГ ВА ТАРИХИЙ ХОТИРА ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ ИЛМИЙ ТАЛҚИНДА'

ТАРИХИЙ ОНГ ВА ТАРИХИЙ ХОТИРА ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ ИЛМИЙ ТАЛҚИНДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
865
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарихий онг / тарихий хотира / жамоавий хотира / хотира жойлари / хотира ҳудуди / оғзаки тарих. / историческое сознание / историческая память / коллективная память / места памяти / территория памяти / устная история.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Тохириён Абдуллохи Шерализода

Ушбу мақола тарихий онг ва тарихий хотирани шакллантириш, ривожлантириш, қолаверса тарбиялаш жараёнларидаги педагогик жиҳатларини ўрганиш муаммоларига бағишланган. Унда масаланинг илмий талқини таҳлил этилган ҳамда бугунги глобаллашув жараёнининг миллий чегараларга таҳдид солиб турган замонда барча халқ ва миллатлар учун “тaриxий xoтирa”, “тарихий онг” каби тушунчалар янгича аҳамият касб этаётгани ва илмий муаммога айланиши асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ИСТОРИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ И ИСТОРИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ В НАУЧНОЙ ИНТЕРПРЕТАЦИИ

Статья посвящена проблемам изучения педагогических аспектов формирования, развития и воспитания исторического сознания и исторической памяти. В ней анализируется научная интерпретация проблемы и утверждается, что сегодня, когда процессы глобализации угрожает национальным границам, такие понятия, как «историческая память» и «историческое сознание», приобретают новое значение для всех народов и наций.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ ОНГ ВА ТАРИХИЙ ХОТИРА ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ ИЛМИЙ ТАЛҚИНДА»

Тохириён Абдуллохи Шерализода,

тарих фанлари номзоди, Т.Н.Кори-Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадк,ик,от институти мустакил изланувчиси (DSc)

ТАРИХИЙ ОНГ ВА ТАРИХИЙ ХОТИРА ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИХАТЛАРИ ИЛМИЙ ТАЛКИНДА

УДК: 37.03

ТОХИРИЁН А.Ш. ТАРИХИЙ ОНГ ВА ТАРИХИЙ ХОТИРА ШАКЛЛАНИШИНИНГ ПЕДАГОГИКЖИЦАТЛАРИ ИЛМИЙ ТАЛЦИНДА

Ушбу макола тарихий онг ва тарихий хотирани шакллантириш, ривожлантириш, колаверса тарбиялаш жараёнларидаги педагогик жих,атларини урганиш муаммоларига баFишланган. Унда масаланинг илмий талк,ини тах,лил этилган х,амда бугунги глобаллашув жараёнининг мил-лий чегараларга тахдид солиб турган замонда барча халк, ва миллатлар учун "тарихий хотира", "тарихий онг" каби тушунчалар янгича ах,амият касб этаётгани ва илмий муаммога айланиши асосланган.

Таянч суз ва тушунчалар: тарихий онг, тарихий хотира, жамоавий хотира, хотира жойлари, хотира х,удуди, оFзаки тарих.

ТОХИРИЁН А.Ш. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ИСТОРИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ И ИСТОРИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ В НАУЧНОЙ ИНТЕРПРЕТАЦИИ

Статья посвящена проблемам изучения педагогических аспектов формирования, развития и воспитания исторического сознания и исторической памяти. В ней анализируется научная интерпретация проблемы и утверждается, что сегодня, когда процессы глобализации угрожает национальным границам, такие понятия, как «историческая память» и «историческое сознание», приобретают новое значение для всех народов и наций.

Ключевые слова и понятия: историческое сознание, историческая память, коллективная память, места памяти, территория памяти, устная история.

TOKHIRIYON A.SH. PEDAGOGICAL ASPECTS OF HISTORICAL CONSCIOUSNESS FORMATION AND HISTORICAL MEMORY IN SCIENTIFIC INTERPRETATION

The article is devoted to the problems of studying the pedagogical aspects of the historical consciousness and historical memory formation, development, and upbringing process. There is analyzed the scientific interpretation of the problem and argues that today, when the processes of globalization threats national borders, concepts of «historical memory» and «historical consciousness» acquires new meaning for all peoples and nations.

Key words and concepts: historical consciousness, historical memory, collective memory, places of memory, territory of memory, oral history.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

30

Кириш.

Илмий изланишлар туфайли инсон жами-яти кундан кунга такомиллашади, одамлар дунёкараши кенгайиб маданий хаёт мазмуни бойиб бораверади. Кечаги кундан олинган турри сабоклар эртанги ёруF кун ва порлок келажакка замин яратиш учун шароит манба-сига айланаверади. Инсон шу хаётий сабоклар боис узини йул куйилган хато харакатлардан эмин тутишга кодир булади. Шу уринда, одам-зотнинг фалсафий тушунчалардан саналмиш "тарихий онг"и хаётда жуда мухим уринга эга булади. Зеро тарихий онг ва тарихий хотира оркали инсон кеча, бугун ва эртанинг манфа-атли боFликлик жихатларини англаб олади.

Ушбу маколада тарихий онг, тарихий хотира тушунчаларининг айрим илмий талкини, уларнинг шаклланишида педа-гогик жихатлар урни хакидаги мавжуд мулохазаларга тахлилий ёндашиб имкон кадар уларга ойдинлик киритиш максад килиб белгиланди.

Мавзунинг долзарблиги.

Педагогика илмини бошка билим сохаларининг маъно ва мазмуни билан уЙFунлигига назар ташланса, унда педаго-гик омил ва жихатларнинг бошка сохалардан устунлигини куриш мумкин, чунки айнан шулар туфайли жамиятда тарбия, ворислик, сакланиш каби аломатлар аждоддан авлодга утиб бораверади. Бинобарин илм, санъат, ахлок, сиёсат ва ижтимоий онгнинг бошка шаклларидан олинган педагогик далиллар-нинг кенг кулланиши хам шунга боFлик.

Бугунги шиддатли ривожланиш шаро-ити хамда глобаллашув жараёнининг мил-лий чегараларга тахдид солиб турган замонда барча халк ва миллатлар учун "тарихий хотира", "тарихий онг" каби тушун-чалар янгича ахамиятга эга булмокда, десак хеч кандай муболаFа булмайди. Чунки халкларнинг тарихий онги уларнинг тарих сахнасидаги юзи ёки чехрасини белгилаб берадиган ута мухим манба хисобланади. Колаверса, глобаллашувнинг салбий омил-ларига каршилик курсатиш воситаси, яна аникрок айтилса иммунитетни кучайтириш омили сифатида халкларнинг тарихий онги катта роль уйнайди. Шунинг учун, айникса,

тарихшунослар, жамиятшунослар, маданият-шунослар, ижод ахли ва албатта, сиёсатчилар томонидан хам "тарихий хотира", "тарихий онг" каби тушунчаларга эътибор ортиб бормокда. Агарда мавзунинг ушбу долзар-блик даражасига тарихий онг ва тарихий хотирани шакллантириш, ривожлантириш, колаверса тарбиялаш жараёнларининг педагогик жихатларини урганиш муаммолари кушилса, бизнингча, унинг ахамияти янада ошаверади.

Мавзунинг илмий моцияти.

Тарихий онг ва тарихий хотирани шакллантириш жараёнида педагогик омиллар мавжудлиги хамда ундаги умумий педагогик жихатларнинг илмий талкини илмий тахлил талаб этади. Бинобарин, шакллантириш меха-низмларини куриб чикиш, мавжуд хори-жий ва махаллий тадкикотчилар асарларида тарихий онг ва тарихий хотира масаласига тегишли талкинларни умумлаштириш, миллий педагогика доирасида янги илмий тавсиялар ишлаб чикиш долзарб вазифага айланган.

Айтиш жоизки, республикамизда ханузгача ушбу илмий муаммонинг концептуал тарифи ёки талкини яратилмаган ва тарихий хотира тушунчасининг илмий талкини илмий бахслар ва мунозаралар мавзуси булиб колавериши мумкин. Ушбу макола айнан илмий фаразлар ва концепцияларнинг тахлили асосида маса-ланинг педагогик жихатларини урганишга каратилган булиб, улардаги тарихий хоти-ранинг тарихий билимлар билан боFликлик даражаси ва бу жараёнда педагогик омиллар-нинг фаоллик холати тахлил килинади.

Асосий к,исм.

Тарихий онг ва тарихий хотира чегаралана-дими?

Бу саволга аник ва мукаммал жавоб бериш кийин. Лекин аввал "тарихий онг нима?" деган савол уртага ташланса муаммо ечимига йул топиш осонрок булади. Олимлар бу саволга турли илмий йуналишлар чизгиларидан келиб чикиб, таъриф беришга харакат килганлар. Жумладан, социолог Ю.Левада томонидан жавоб урнида куйидагича таъриф берилади: "Бу тушунча (тарихий онг - А.Т.) - жамиятнинг уз утмишини англаши (кабул килиши ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

31

бахолаши), aник1рoFи, жамият уз харакатини вакт давомида такрорлашини камраб ола-диган уз-узидан пайдо булган ёки фан томонидан яратилган турли шаклларни ифода этади"1. Яна бир социолог Ж.Тощенко ёзади: "Агар тарихий онгнинг мазмун-мохиятини тавсифлайдиган булсак, айтиш мумкинки, у умуман жамиятга, хусусан, турли ижтимоий-демографик, ижтимоий-касбий ва этноижти-моий гурухларга, шунингдек, алохида киши-ларга хос булган утмишни бутун турфа хил-лиги билан идрок этиш ва бахолашни узида акс эттирувчи Fоялар, карашлар, тасаввурлар, хиссиётлар, кайфиятлар мажмуидир"2.

Бу ерда утмишни хилма-хил воситалар оркали идрок этиш, тушуниш ва бахолашга урFу берилишидан англаш мумкинки, тарихий онг феномени ута мураккаб, унинг функциялари серкиррадир. Тарихий онг инсонда узининг утмиш хакидаги фикри ва карашларини акс эттирувчи элементлар мавжудлигини ифода этадиган туЙFу хисобланади. Тарихий онг тарихий хотиранинг синоними сифатида хам ишлатилиши мум-кин, аммо умуман олганда у кенгрок тушунча, чунки тарихий хотира "уз-узидан" пайдо буладиган х,одиса сифатида, хамда утмиш хакидаги илмий ва тарихий фикрлар сифатида тарихий онг таркибида уз ифодасини топади, яъни тарихий хотира тарихий онгнинг узагидир.

"Тарихий хотира" тушунчасининг таъ-рифидаги ноаниклик унинг гуманитар билимлардаги ахамиятини оширишга мухим омил хисобланади. Мохиятига кура иккала ибора хам утмишга булган муносабат бора-сидаги тушунчалардир. Чунки хотира иши онг фаолияти билан бoFлик булиб, ёдлашнинг махсулдорлиги эса онгли, ижтимоий воситачилик фаолиятнинг кушимча махсулоти сифатида тавсифланади. Шундан келиб чикиб, тарихий онг ва тарихий хотирани чегаралаш масаласига асосан илмий доираларда, академик таълим жараёнларида купрок эхтиёж

1 Репина Л.П. Историческая память и современная историография // Новая и новейшая история. - 2004, № 5, 13-бет.

2 Тощенко Ж.Т. Историческое сознание и историческая память. Анализ современного состояния // Новая

и новейшая история. - 2000, № 4, 4-бет.

юзага келади. Куриниб турибдики бу икки иборани чегаралаш муаммоси фалсафий муаммо булиб колади, чунки ушбу масала-нинг мохияти юзасидан яхлит илмий талкин шаклланмаган. Бинобарин ушбу тушунча-ларнинг фарки, чегараси буйича аник илмий талкин бугунги илмий доираларнинг кун тар-тибидан урин олмокда.

Тарих ва тарихий хотиранинг тафовути нимада?

Тарихий онг ва тарихий хотира тушун-чаларининг чегаралаш масаласини очик колдирган холда, тарих ва тарихий хотира уртасидаги тафовут хакидаги муноса-батга ойдинлик киритиш, бизнингча, хаётий ахамиятга эга. Чунки айрим холларда баъзи тадкикотчилар томонидан тарих ва тарихий хотира ибораси синоним сифатида кабул килинади. Вахоланки, бу мутлако бахсли холатдир. Ундан хам ачинарлиси яна бир гурух тадкикотчилар тарих ва тарихий хотирани бир-бирига карама-карши деб билишади.

Аслида, тарих ва тарихий хотира уртасидаги тафовут биздан узоклашаётган вактни англаш имкониятлари кандай изохланганлигидадир. Кадимги даврларни урганаётган тарихчи баъзида манбалар етишмаслигига дуч келса хам, унда умумий Foя устунлик килади, яъни йиллар утиб, утмишдаги вокеалар уз долзарблигини йукотган булса хам уларга янада объектив тавсиф бериш, яъни сабаблар, заруриятлар ва натижалар хакида маълумот бериш мумкин булади. Айнан шу интилиш тарих фанининг бош ва асосий максадини акс этади. Тарихни урганиш купинча бошка илмий фанлардан келиб чикадиган назариялар ва ёндашувлар асосида, моддий ва ёзма манба-ларга кура утмишни аникрок акс эттиришга каратилган булади. Мархум академик Ж.Туленов ва профессор И.Жабборовлар хам бу хакида "илгари содир булган тарихий вокеаларни узида акс эттирган турли-туман манбалар, ашёлар авлоддан авлодга мерос сифатида утиб, тарихимиз, маданиятимизнинг узлуксизлигини таъминлайди", дея бежиз таъ-кидламаганлар3.

3 Туленов Ж., Жабборов И. Тарихий онгни ривожланти-риш — давр талаби. — Т.: "Мехнат", 2000, 7-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

32

Тарихий хотирада эса, аксинча, утмиш х,акидаги маълумотларни узатишнинг oFзaки анъанаси купрок мифологик характерга эга булади. Унинг узига хос томони шуки, хотира утмиш х,акидаги маълумотларни х,озирги замон x1ис-туЙFулaр ва х,иссиётлардан келиб чиккан тасаввурга асосланиб саклайди ва "кайта ишлаб чикаради". Утмишда содир булган вокеалар х,акидаги хотиралар, х,озирги замон призмаси оркали талкин килинади. Яъни, одамлар тарихий вокеаларнинг замондошлари сифатида табиий равишда тарих сахнасидан чикиб кетиши билан, тарихий хотира узгаради, янги карашлар шаклланади, камрок ишончга эга булади ва бугунги вокелик билан купрок "туйинган" булади. Бу дегани, тарихдан, яъни утмиш хакидаги илмий маълумотлардан фаркли уларок, тарихий хотира вакт утиши билан янада сиёсий ва мафкуравий жихатдан актуаллашган куринаверади.

Эътибор берилса тарихий хотира шунчаки утмиш хакидаги маълумотларни узатиш канали эмас, балки у киши учун узини, ижтимоий гурухни ва умуман жамиятни таниб олиш жараёнининг ута мухим таркибий кисми хисобланади. Чунки тарихий утмишнинг жонлантирилган манзараси ёки образла-рини тасаввур этиш хозирги фаол ижтимоий гурухларни шакллантириш ва бирлаштириш учун алохида ахамиятга эга булган хотира туридир1.

Тарихий хотира билан ёнма-ён юради-ган тушунчаларга юзлансак утган асрда пси-хологлар томонидан илгари сурилган "мада-ний хотира" тушунчасига дуч келамиз. У хоти-ранинг ижтимоий концепцияси доирасида тадкик этилган булиб, "табиий", яъни таби-атдан олинган ва "маданий", яъни ижтимоий тажрибадан орттирган психика фаолияти-нинг шакли сифатида тасвирланади. Лекин, шунда, ривожланиш оддий камолот эмас, балки маданий метаморфозалар2, маданий кайта куролланиш эканлигини курамиз. Маса-лан, агар катта ёшдаги маданиятли инсоннинг хотирасини куриб чикмокчи булсак, уни

табиат яратганидек эмас, балки маданият уни яратганидек кабул килишимиз керак эди3.

Куплаб психологик тадкикотлар шуни курсатадики, инсон хотираси фаолия-тида индивидуал ва жамоа тушунчалари уртасидаги чизик хиралашган. Психологлар, антропологлар ва социологлардан сунг тарихшунослар хам жамоавий хотира тушунчасидан «жамиятнинг афсоналари, урф-одатлари, эътикодлари ва тасаввурлари мажмуасини англатувчи» восита сифатида кенгрок фойдаланишни бошладилар4.

Тарихшунос Л.П. Репина «жамоавий хотира» ва «тарихий хотира» тушунчалари уртасидаги муносабатлар х,акида шун-дай ёзади: «жамоавий хотира» купинча «одамлар биргаликда бошдан кечирган уму-мий тажриба» (авлодлар хотираси х,акида гапиришимиз мумкин) ёки гурух хотираси сифатида талкин этилади. «Тарихий хотира" эса гурухнинг тарихий онгига канчалик мос келишига караб жамоавий хотира сифатида хамда жамиятнинг тарихий онгига канчалик мос келишига караб ижтимоий хотира сифатида тушунилади5.

Хозирги замонда утмишга булган кизикишнинг ортиши хам тарихий хотиранинг ухшатиш функциясига боFликдир. Бунга оддий мисол - 1 сентябрни Узбекистон таквимида Мустакиллик куни байрами сифатида дам олиш куни деб тасдиклаш. Тадкикотлар шуни курсатадики, хозирги узбек халки учун миллий узликни англаш бирлигини саклаб колишда энг катта ахамиятга эга булган ходиса бу Амир Темур ва темурийлар даври тарихининг буюк давлатчилик даври сифатидаги тарихий хотирадир.

Маълум куз^олонлар, исёнлар ва хатто мустамлакачилик йиллари хамда шуролар хукмронлиги даври хакидаги хотирани кайта куриб чиккан хрлда сургун килинган, катл килинган шахсларнинг хотирасини кайта тиклаш хам ижтимоий, хам жамоавий

1 История и память / Под ред. Л.П. Репиной. — М.: "Кругъ", 2006, 23-24-бетлар.

2 Узгаришлар (Тах,ририят).

3 Психология памяти / Под ред. Ю.Б. Гипперейтер и В.Я. Романова. - М.: "ЧеРо" 1998, 419-бет.

4 История и память / Под ред. Л.П. Репиной. - М.: "Кругъ", 2006, 22--бет.

5 Репина Л.П. Историческая память и современная историография // Новая и новейшая история. 2004, №

5, 42-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

33

ахамиятга эга. Шундан куриниб турибдики, тарихий хотира, энг аввало этник, диний ва маданий интилишлар - бостирилган гурухлар учун керак. Бу жихатдан турли зиёратгохлар ва буюк шахсларнинг хотирасига, хусусан, мукаддас жойларга зиёрат килиш шаклида булган кизикиш бежиз ва тасодиф эмас.

Ушбу мисоллар бизнинг кундалик хаётимизда истисно эмас ва хар бир тарих укитувчиси уларни амалда учратади, аммо улар хар доим хам бу ходисаларни назарий англаш марказида тарихий хотира тушунчаси борлигини тушунмайдилар.

Биз таникли немис тарихчиси ва методисти Ж. Ролфеснинг, эътиборга сазовор, бир фикрига кушиламиз. Унингча, сунгги ун йилликларда тарих дидактикаси мактаб дасту-ридаги тарих укитишнинг чегараларини енгиб утди ва эндиликда тарих билан алока ва тарихни идрок этиш муаммоларига мурожаат килди. "Мактаб таълими, - давом этади у, - бутун тарихни укитишнинг энг мухим шаклига айланди. Анчадан буён тарихнинг дарсдан ташкари дидактикаси (доимий ишлатиладиган, аммо жуда Faйриoддий тушунча) улкан кенгайишга тайёрланмокда: тарих телевизорда, музейларда, бадиий адабиётда, матбуотда, туризмда, эркин таъ-лим тизимида, партиялар ва бирлашмаларда, парламентда унинг мавзусига яхлит карашни ривожлантириш нуктаи назаридан илмий ва амалий кизикиш уйFотмокда"1.

Тарихий хотира назариясининг асосчиси франсуз социологи Маурис Халбвакс хисобланади. У "Жамоавий хотира" асарининг муаллифидир. Халбвакс гипотезасининг мохияти шундан иборатки, тарих ва тарихий хотира куп жихатдан карама-карши: "Тарих одатда анъаналар тугаши биланок, ижтимоий хотира сусайганда ёки парчаланганда бошланади. Хотира мавжуд экан, уни ёзма равишда кайд этишга ва умуман хар кандай кайд этишга хожат йук. Шу сабабли, маълум бир давр, бир жамият ва хатто бир кишининг тарихини ёзиш зарурати качонки бу тарих узок утмишга утиб кетиб, атрофимизда улар

хакида кандайдир хотираларни саклаб колган куп шохидларни топиш имкониятимиз кам булгандагина юзага келади2.

Жамоавий тарихий хотира, Хальбваксга кура, иккита асосий хусусият билан тарихдан фарк килади:

Биринчидан, у тарих фани каби катъий булинишлар (даврларга ёки схемаларга) эга эмас. Хотира доимий тафаккур харакати булиб, у факат уни куллаб-кувватлайдиган гурухнинг онгида сакланади. Ходисалар ва ракамларни унутиш антипатия, жирканиш ёки бефарклик билан эмас, балки уларнинг хотирасини саклаб колган гурухларнинг йук булиб кетиши билан бoFлик. Бошкача килиб айтганда, тарихий хотира "чекланган", у бевосита ёки энг якин ташувчилари булган гурухларнинг табиий равишда чикиб кетиши билан "улади".

Иккинчидан, агар тарих фан сифатида универсалликка интилса ва хатто миллий тарихларга ёки даврлар тарихига ажратилган булса-да, биттагина тарих мавжуд, жамоавий хотиранинг эса бир нечта вариантлари мавжуд булади. Бу бир вактнинг узида куплаб гурухларнинг мавжудлиги билан белгиланади ва хаётда одам битта эмас, балки уларнинг куплари билан бoFлик. "Ушбу гурухларнинг хар бири, - деб ёзади Халбвакс, - уз тарихига эга. Унда шахслар ва ходисаларни фарклаш мумкин. Аммо бизни хайратга соладиган нарса шундаки, хотирада биринчи уринда ухшашлик омили туради. Гурух узининг утмишини куриб чикиб, узгармаганлигини хис килади ва вакт улчовида узлигини англайди... Аммо, узи учун яшайдиган гурух, биринчи навбатда, уз фикрларининг мохиятини ташкил этадиган туЙFу ва образларни абадийлаштиришга интилади"3. Бинобарин, айтиш мумкинки, Хальбвакс хакикатдан хам тарихий хотиранинг ижтимоий ёки бошка хар кандай гурухнинг узини англашдаги мухим омили сифати хакида мухим Foяни ифода этади.

1 Рольфес Й. Дидактика истории: история, понятие, предмет // Преподавание истории в школе. 1999, № 7, 31-бет.

2 Хальбвакс М. Коллективная и историческая память // Неприкосновенный запас. 2005, № 2-3, 22-бет.

3 Хальбвакс М. Коллективная и историческая память // Неприкосновенный запас. 2005 , № 2-3 , 26-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

34

Хальбвакс назариясининг энг мунозарали позицияси бу тарих ва хотиранинг карама-карши билишидадир. Айнан шу масала юза-сидан бир катор хорижий муаллифлар (Ж.Русен, П.Бурке, Л.П.Репина ва бошкалар) уз фикрларини билдиришган ва уларга кура, тарих профессионал тарихшунослик махсули сифатида тарихий хотиранинг бир кисми ёки тури сифатида куриб чикилиши мумкин, чунки тарихчиларнинг узлари замонавий маданият шаклланишига жалб этилган холда бевосита "янги афсона куриш" ишида катнашадилар. Аксинча, таникли француз муаллифи Пйер Нора - Халбвакснинг карашларини ривожлантириб, "тарих хотирани улдиради" деб таъкидлаган.

Хальбвакснинг "Хотира жойлари" тушунчасини яратиши (кейинчалик Нора уларни "хотира худуди" деб атаган) нафакат замонавий тарихшуносликнинг ривожланиши нуктаи назаридан, балки педагогик нуктаи назардан хам мухимдир. Мнемоник1 жойларни зиёрат килиш ва шу билан боFлик маросимларни утказиш тарихий хотирани ривожлантиришнинг энг самарали усулларидан биридир.

Тарихий хотира мавзусига кизикиш иккинчи жахон урушидан кейин, ушбу XX аср тарихидаги энг фожиали вокеа таъсири остида кучайди. Гитлер режимининг уруши ва жинояти учун жавобгарлик масаласи дои-расидаги тарихий хотира урганиб чикилди. Социологларнинг уша даврда кайд этишла-рича, оммавий кир*ин ёки депортация каби шикастли вокеаларни эслашда юмшатилган иборалар, эвфемизм2 ёки хатто сукут сакланиб колади. "Сусайган хотира" эса фашистик диктатурани танкид килишга каратилган окилона аргументларни кабул килишга карши туради.

Тарихий хотирага кизикишнинг кучайишига таъсир курсатган яна бир омил бу фалсафада

1 Мнемоника - (юнон тилидан. Мнемоникон - ёдлаш санъати), мнемоника билан боFлик, ёдлашни осон-лаштиришга хизмат киладиган махсус техника тизими (Тахририят).

2 Эвфемизм (эвфемизм) маъно жихатидан нейтрал

ва хиссиётга эга булган, одатда матнларда ва оммавий баёнотларда одобсиз ёки ноурин деб хисобланган бошка сузлар ва ибораларни алмаштириш учун ишлати-ладиган суз ёки тавсифловчи ибора (Тахририят).

постмодернизм йуналишининг пайдо булиши эди. Унинг асосчиларидан бири Мишел Фуко илм-фан тараккиётнинг харакатлантирувчи кучи сифатида карашларини рад этди ва гуё инсоннинг замонавий рационал карашининг асосини яратган илмий инкилоб Foясини танкид килди.

Фуко учун фан бу жамиятнинг асосини ташкил этувчи интизом технологияларидан бири эди. Мактаб, касалхона ва фабрика каби фан одамларни даражаларга ажратиш ва жамиятнинг хар бир аъзосини назо-рат килиш ёки бошкариш учун хизмат килади. Илм-фаннинг асосий рейтинг стратегияси бу "тил имтиёзи" хисобланади ва унга факат "элита" вакиллари эга. Тарихга нисбатан, Фуко "карши хотира" тушунчасини куллаган хамда тарихчилар объектив билим олишга интилмай, балки, тарихни замон мунозаралари доирасида "куриб" хукмрон кучларга хизмат килишларини назарда тутган.

Постмодерн услубий парадигманинг хаддан ташкари хилма-хиллигига карши булганларнинг аксарияти барибир илгари илмий тарихшунослик томонидан рад этилган тушунчалардан фойдаланишади. Бунга, илгари факат бадиий нуткда ишлатилган ва хозирда тарихий асарларда хам кенг кулланиладиган "образ" тушунчаси мисол була олади. "Постмодернизм утмиш, тарих, маданият, фольклор, адабиёт ва санъатга доир меросга эхтиромли муносабат зарурлигини рад этиб, унга эркин, ножиддий, уйнокрок-кинояли ёндашиш мумкин ва лозим деб билади"3.

Постмодернистик, хакикий тарих йук, факат тарихшуносликда узига хос илмий мунозара сифатида курилган утмиш образ-лари мавжуд, деган Foя, куплаб замонавий тарихчиларга жиддий таъсир курсатди. Постмодернизмнинг таъсири тарихий хотира йуналиши буйича тадкикот олиб борган машхур тарихчи Пьер Норанинг асарларида хам таъкидланган. Узок йиллар давомида у таникли француз тарихчилари иштирокида "Хотира жойлари" деб номланган куп жилдли нашрни тайёрлашга рахбарлик килди. (Асар номи "Хотира худуди" ёки "Хотира макони"

3 Козокбой Йулдош Постмодернизм: мохият, илдизлар ва белгилар. // Жахон адабиёти. - № 10, 2015, 111 -бет. ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

35

деб хам таржима килинган)1. Бу Франция номидан яратилган миллий хотиранинг расмий куринишлари - ёдгорлик ва зиёратгохлар, миллий тарихий йилномалар, фукаролик маълумотномалари ва тарих дарсликлари, жамоат архивлари ва музейлари руйхатига ухшаш нарса эди. "Хотира жойлари" бу тор, географик маънодаги жойлар эмас, балки улар жамият хотираси шаклланадиган ва жамланадиган узига хос кесишиш нукта сифатида таърифланади. Уларнинг асосий вазифаси жамоавий хотирани саклашдир: хотира жойлари махсус рамзий аура билан уралган одамлар, вокеалар, объектлар, бинолар, урф-одатлар, афсоналар, жуFрoфий жойлар булиши мумкин. Уларнинг роли биринчи навбатда рамзийдир, яъни утмишни эслатиш, хозирги хаётга маъно баFишлашдир.

Хотира жойларининг мухим хусусияти шундаки, улар турли хил маъноларга эга булиши мумкин ва бу маънолар узгариши мумкин. Хотира жойлари тадкикотчилари унинг моддий ёки тарихий "ядроси"ни эмас, балки уларнинг онгда акс эттири-шини хамда идрок шаклларини урганишади. П.Нора томонидан нашр этилган антологияга киритилган асарларнинг аксарияти маълум бир хотира жойи качон рамзий маънога эга булганлигини ва вакт утиши билан кандай узгарганлигини аниклашга бaFишлaнгaн2.

Нора Францияни узининг юксалиши ва инкирозлари билан, баъзан буюклиги ва синовлари билан, битмас-туганмас персо-нажлар, сахналар, хикоялар, фитналар, сана-лар, эзгу ва ёвуз кучлар - Версингеторикс ва Алезиядаги жанглар билан бошланиб салиб юришлари, Людовик ХМ, Маърифат, Инкилоб, Наполеон эпопеяси, мустамлакалар босиб олиниши, 1914 йилдаги уруш синовлари оркали босиб утиб, республиканинг Faлaбaси ва Инсон хукуклари декларацияси билан якун-ланган хаяжонли оилавий роман сифатидаги барчага маълум тарихини кахрамонлик эпоси

1 Нора П. Всемирное торжество памяти // Неприкосновенный запас. 2005. № 2-3, 12-бет.

2 Хмелевская Ю.Ю. О меморизации истории и истори-зации памяти // Век памяти, память века. Челябинск, -Челябинск: "Каменный пояс",2004, 1 3 -бет.

каби тасвирлаб ушбу тарихнинг меросхури де Голл булганини киноя килади3.

Бирок, жахон урушлари ва Жазоир уруши Франциянинг буюклиги ва такдирига булган ишончга путур етка-зилди. Ички деколонизация ва гурухларни идентификациясини озод килишнинг кучли харакати шундай натижага олиб келдики, унда миллий интеграция йулидаги хар бир озчилик уз тарихини, "уз хотирасини" кидириб топишга, уни яна "эгаллаб олишга" ва миллатдан уни эътироф этилишини талаб килди.

Таъкидлаш жоизки, республикамизда хам тарихий онг ва тарихий хотиранинг илмий тахлилига баFишлаб маълум даражада илмий изланишлар олиб борилган. Тарихий онг ва тарихий хотиранинг мазмун мохияти, уни шахс фаолияти ва жамият хаётидаги, ижти-моий, жумладан миллий онг тизимидаги, дунёкарашни шакллантиришдаги урни хакида фикрлар билдирилган. Айникса, шундай илмий ва илмий-оммабоп рисолалардан бири «Ёшлар дунёкараши шаклланишида тарихий онг ва тарихий хотира» китоби булиб, унда муаллифларнинг чукур тахлилий хулосавий мулохазалари тахсинга сазовор4. Аммо тарихий онг ва тарихий хотирани шакллантириш жараёнининг педагогик жихатлари деярли урганилмаган.

Тарихий хотирани шакллантиришда огзаки тарихнинг урни.

Тарихий хотира концепциясини ривожлантириш учун яна бир мухим тарихшунослик манбаи бу ХХ асрнинг иккинчи ярмида, айникса унинг сунгги йигирма йилларида жуда кенг тан олинган oFзaки тарих деб номланган асарлар эди. Анъанавий тарихшунослик ёзма тарихий манбаларга сузсиз устувор ахамият беради, ундаги oFзaки далилларга ишониш даражаси анча паст. Шу билан бирга, коида тарикасида, улар хотиранинг хатоларига мурожаат киладилар, баъзан эса утмишни узи учун яхши ёритиб бериш истаги. Бирок, хар кандай

3 Нора П. Всемирное торжество памяти // Неприкосновенный запас. 2005. № 2-3, 206-207-бетлар.

4 Рахмонов Р., Файзиев Ф. Ёшлар дунёкараши шаклланишида тарихий онг ва тарихий хотира. - Тошкент: "Узбекистон", 2008. - 16-18-бетлар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

36

ёзма матн (шунингдек, асосий манба) хам талкин эканлигини курсатадиган субъектив танкиднинг таъсири остида, замонавий тарихшуносликнинг узига хос хусусияти oFзaки далилларни кенг ишлатишга йул очди.

OFзaки тарихда утмиш билан "узаро муносабатларнинг" энг мухим усули бу хотираларни туплаш, саклаш ва изохлашдир. Куриш кийин эмас: oFзaки тарих усуллари узлари орасида фанлараро, шу жумладан психология, педагогика ва социология билан якин хамкорликни назарда тутади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

OFзaки тарихга тарихий хотира педагогикасининг мухим жихатларидан бири сифатида караш мумкин. Бирок, биз бир нечта кискача изохлар билан чекланиб коламиз. OFзaки тарих ривожланишининг мухим омили тарихга аввалги карашлардан яъни "юкори" сиёсат тарихи ва кундалик хаётга булган кизикишнинг ортиб боришидан воз кечиш хамда тарих бу факат бу дунёнинг кучлилари эмас, балки одатда "жим юрадиган купчилик" хамдир деган хулоса келиш эди.

Бу купчилик ёзма манбаларни оркада колдирди, аммо уларнинг хотираларига (хеч булмаганда вакт доирасида унчалик узок булмаган вокеалар хакида) мурожаат килиш тарихшуносликда мутлако янги истикболни очиб берди. Томпсон oFзaки тарихнинг афзалликларидан бири хакида шундай ёзади: Турли одамларнинг хаётий тажрибаси" хом ашё сифатида кулланила бошланиши билан тарих янги боскичга кутарилади. OFзаки тарих бизга нашр этилган автобиографияга ухшаш манбаларни такдим этади, аммо анча кенгрок микёсда. Нашр этилган автобиографияларнинг аксарияти сиёсий, ижтимоий ва интеллектуал рахбарларнинг тор гурухига тегишли ва хатто тарихчи узига кизиккан маълум бир жой, вакт ва ижтимоий гурух билан бoFлик булган автобиографияни топишга муваффак булса-да, урганаётган муаммога деярли ёки умуман ахамият бермаслиги мумкин. Аксинча, oFзaки тарих мутахассислари кимдан интервью олишни ва нимани сурашни аниклаб олишлари мумкин. Сухбат шунингдек ёзма манбалар ва фотосуратларни бошка

усулда топиб булмайдиган тарзда аниклаш усулидир"1.

OFзaки тарихнинг айникса, унинг утмишни махсус, хиссий идрок этишига каратилганлик хусусиятини таъкидлаб утиш керак. Утмиш вокеалари контекстида уз хаётлари хакида гапирганда, одамлар баъзида шундай хиссий холатга тушиб колишадики, бу нафакат маълум шахсий хиссиётни амалга оширади, балки даволанмайдиган яраларни кайта очиши, Faзaб, куз ёшлари ва бошка ёркин хиссиётларни келтириб чикариши мумкин. Бу, айникса уруш дахшатлари, KaтaFoнлaр, зуравонлик, уятли ёки шахсий хаётдаги тушунарсиз вокеалар билан бoFлик холатларда яккол намоён булади2.

Аммо биз бундай фавкулодда вазиятларга дуч келмасак хам, oFзaки тарих купинча ижтимоий давомийликнинг тимсолидир, авлодлар уртасидаги бoFликликдир: "Хусусан, оилавий тарих инсонга хаётнинг чексизлиги, хатто улим хам кодир булмаган кучли туЙFуни бериши мумкин. Махаллий тарихда кишлок ёки шахар бошидан кечираётган узгаришларнинг маъносини излайди ва тарихий билимлар янги келган одамга янги мухитда илдиз отишига ёрдам беради"3.

Немис мактабларида тарихни укитиш жараёнида oFзaки тарихни лойихалаш фаолиятида кенг кулланилишига мисол сифатида немис мактаб укувчиларининг курик-танлов ишлари булиб, улар уруш-нинг фожиали хотирасини тиклашга имкон беради, куп холларда нафакат архивлардан фойдаланиб, балки хотираларни йиFиш ва тахлил килиш асосида хам амалга оширилади.

Тарихчи А.И. Борозняк хакли равишда таъкидлайди: «Германия мактаб

укувчиларининг Совет харбий асирлари ва чет эл ишчиларининг фожиалари хакида хикоя килувчи куплаб курик-танлов ишлари, шунчаки тарихий тадкикотларнинг умумий йуналишидан узок булган хаваскор тарих ёзу-вига ухшайди. Аммо улар илмий характерга

1 Томпсон П. Голос прошлого. Устная история. - М.: "Весь Мир", 2003, 17-18-бетлар.

2 Уша манба, 183-бет.

3 Томпсон П. Голос прошлого. Устная история. - М.: "Весь Мир", 2003, 15-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

37

эга булган ходисага ва маълум даражада университет ва илмий жамоатчилик олдида турган вазифага айланди"1.

Таълимнинг бундай шаклларига утишнинг дидактик асоси тайёр материалга таяниб тарихни укитишнинг эскирган усулларидан булган норозилик эди. Германияда ХХ асрнинг 70-йиллардан бошлаб мустакил тадкикотлар билан бирлаштирилган укитиш модели (лойиха фаолиятининг варианти) кенг таркалган. Тарихчи В.Фревер ушбу моделни "демократлаштириш Foясини мактаб укув методлари тилига утказиш жараёни" деб атаган.

Хулоса.

Фикримизни умумлаштириб айтади-ган булсак, тарихни англаш оркали кишида хаётни ва узлигини англаш кобилияти шак-лланади. Айникса, буюк аждодларнинг ворислари булган, башарият тараккиётига катта хисса кушган миллатга дахлдор инсон калбида утмишини урганишга эхтиёж куча-яди. Унинг миллий ^урури мустакил тараккиёт йулини танлаган юрт фаровонлиги учун уни камарбаста булишга чорлайди. Зеро, тарих сахналарида утмиши кора килиб курсатилган, маънавияти поймол этилган, маърифатпар-варлари тазйик остига олиниб, катаFонга учраган халк ва миллатнинг асл тари-хий юзини кайта тиклаш, миллий меросини урганиш, бугунги авлодлар зиммасидаги дол-зарб вазифалардан бири саналади ва жами-ятда тарихий онг, тарихий хотиранинг ривож-ланиши ушбу вазифанинг сифатли ва сама-рали бажарилишига хал этувчи омил сифа-тида хизмат килиши мумкин. Шундан келиб чикиб, куйидаги хулосаларни такдим этиш мумкин:

1. Замонавий гуманитар билимларда тарихий онг ва тарихий хотира шунчаки алохида тушунча эмас, балки фанлараро асосда вужудга келган махсус илмий фан-нинг хусусиятларига эга. Бугунги кунда тарихий онг ва тарихий хотира назарияси жадал ривожланмокда. Айникса, тарихий хотиранинг амалий характери тарихни укитиш жараёнида

1 Борозняк А.И. Против забвения. Как немецкие школьники сохраняют память о трагедии советских пленных и остарбайтеров. - М.: "Родина", 2006, 195-бет.

мавжуд булган ижтимоий тарбиянинг бир катор амалиётларида уз ифодасини топади.

2. Инсонда онг ва хотирани шакллан-тириш ва ривожлантириш, айникса тарихий мазмунда, узидан узи эмас, балки максадли ва йуналтирилган педагогик таъсир оркали амалга оширилишини илмий нуктаи назардан чукур асослаб бериш бугунги педагогиканинг мухим вазифалари сирасига киради.

3. Педагогик омил сифатидаги илмий талкинга мувофик тарихий онг ва тарихий хотира инсоннинг узлигини англашда, утмиш ва бугуни, бугун ва эртасини боFлашга амалий ва бекиёс ёрдам беради.

Таклифлар.

1. Мавжуд адабиётлар тахлилига кура, тарихий онг ва тарихий хотирани шахс онгида шакллантириш жараёни факатгина таълим тарбия тизими (мактабгача, мактаб, урта махсус, олий, олий таълимдан кейинги таълим сохалари)да эмас, балки оFзаки тарих, бадиий адабиёт, оммавий тадбирлар, ОАВ, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар, илмий-тарихий хамжамиятлар, маданият муассасалари, оила каби жамият институтларида хам амалга оши-рилса, халк ва миллат дунё хамжамиятидаги уз урни ва мавкеини туFри бахолаш имкони-ятга эга булади.

2. Мактабдан ташкари дидактикани ривожлантириш зарурлиги хакидаги тезисни инобатга олсак, тарихий онг ва тарихий хотирани мустахкамлаш учун тарихни укитиш жараёнида музей педагогикаси, мнемоник жойлар педагогикаси, oFзaки тарих, лойиха технологияси ва педагогик фаолиятнинг бошка усулларини ривожлантириш лозим деб биламиз.

3. Айтиш жоизки тарихий онг ва тарихий хотиранинг шаклланишида педагогик омил-лар урни борасида республикамизда махсус илмий изланиш олиб борилмаган. Оммавий ахборот воситалари, илмий амалий конфе-ренцияларда мавзу пароканда ва тор доирада уз аксини топган булиб, асосан тарих, кисман фалсафа ва социология фанлари мавкеидан муносабат билдирилган. Масаланинг педагогик жихатлари эса чукур тахлил талаб этади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

Адабиёт руйхати:

1. Абдуллаев Р. Тарихий онг ва Узбекистоннинг замонавий тарих фани. // Тарих ва узликни англаш II: Узбекистон ва Германия ХХ асрда. - Тошкент, 2007.

2. Абдуллажонова Д. Тарихий онг ва тарихий хотира. // Фалсафа ва хукук. - Тошкент, 2004. - № 2.

3. Борозняк А.И. Против забвения. Как немецкие школьники сохраняют память о трагедии советских пленных и остарбайтеров. - М.:"Родина", 2006.

4. История и память / Под ред. Л.П. Репиной. - М.: "Кругъ", 2006.

5. Нора П. Франция-память. - СПб.изд-во СПбГУ, 1999.

6. Нора П. Всемирное торжество памяти // Неприкосновенный запас. 2005. № 2-3.

7. Психология памяти / Под ред. Ю.Б. Гипперейтер и В.Я. Романова. - М.:"ЧеРо", 1998.

8. Рахмонов Р., Файзиев Ф. Ёшлар дунёкараши шаклланишида тарихий онг ва тарихий хотира. - Тошкент: "Узбекистон", 2008.

9. Репина Л.П. Историческая память и современная историография // Новая и новейшая история. 2004, № 5.

10. Рольфес Й. Дидактика истории: история, понятие предмет // Преподавание истории в школе. 1999, № 7.

11. Самибоев Х., Ширинбоев Ш. Махалла — тарихий хотирани тарбиялаш маскани. // Мулокот. - Тошкент, 2003, - № 3.

12. Томпсон П. Голос прошлого. Устная история. - М.: "Весь Мир", 2003.

13. Тощенко Ж.Т. Историческое сознание и историческая память. Анализ современного состояния // Новая и новейшая история. - 2000, № 4.

14. Туленов Ж., Жабборов И. Тарихий онгни ривожлантириш — давр талаби. — Т.: "Мехнат", 2000.

15. Хальбвакс М. Коллективная и историческая память // Неприкосновенный запас. 2005, № 2-3.

16. Хмелевская Ю.Ю. О меморизации истории и историзации памяти // Век памяти, память века. - Челябинск: Изд-во "Каменный пояс", 2004.

17. Козокбой Йулдош. Постмодернизм: мохият, илдизлар ва белгилар. // Жахон адабиёти. - № 10, 2015.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.