Научная статья на тему 'ФАЛСАФИЙ ТАФАККУР ТАРИХИДА ЛЮДВИГ ВИТГЕНШТЕЙН ФАЛСАФАСИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ШАРТ ШАРОИТЛАРИ'

ФАЛСАФИЙ ТАФАККУР ТАРИХИДА ЛЮДВИГ ВИТГЕНШТЕЙН ФАЛСАФАСИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ШАРТ ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мантиқ / тил / метафизика / пропозиция / неопозитивизм

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Mustafaev Alimardon Alijonovich

Бумақола ХХ асрнинг етакчи файласуфларидан бири Людвиг Витгенштейннинг илк мантиқий-фалсафий қарашларини тадқиқ этади. Унинг, айниқса, "Tractatus Logico-Philosophicus" асари замонавий тафаккурга катта таъсир кўрсатган. Мақолада унинг тил фалсафаси, мантиқ ва метафизикага бўлган ўзига хос ёндашуви таҳлил қилинади. Витгенштейн фалсафий муаммолар тил мантиғини нотўғри тушунишдан келиб чиқади деб фикр юритади ва тилнинг структуравий таҳлили орқали аниқликка интилади. У мантиқий таклифларни ифода этиш учун рамзийёзувдан фойдаланган ва нималарни аниқ ифодалаш мумкин ва нималарни метафизик туси туфайли айтилмаслиги кераклиги ўртасидаги фарқни кўрсатиб, анъанавий тил ва фалсафий тадқиқотлар чегараларини танқид қилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФАЛСАФИЙ ТАФАККУР ТАРИХИДА ЛЮДВИГ ВИТГЕНШТЕЙН ФАЛСАФАСИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ШАРТ ШАРОИТЛАРИ»

ARTICLE INFO

ФАЛСАФИИ ТАФАККУР ТАРИХИДА ЛЮДВИГ ВИТГЕНШТЕЙН ФАЛСАФАСИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ШАРТ ШАРОИТЛАРИ.

Mustafaev Alimardon Alijonovich

Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy Universitetidan mustaqil tadqiqotchi Email: mustafaevalimardon@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.11409916

ABSTRACT

Qabul qilindi: 20-May 2024 yil Ma'qullandi: 25- May 2024 yil Nashr qilindi: 31- May 2024 yil

KEYWORDS

мантиц, тыл, метафизика, пропозиция, неопозитивизм

Бу мацола ХХ асрнинг етакчи файласуфларидан бири Людвиг Витгенштейннинг илк мантиций-фалсафий царашларини тадциц этади. Унинг, айницса, "Тга^аи Logico-Philosophicus" асари замонавий тафаккурга катта таъсир курсатган. Мацолада унинг тил фалсафаси, мантиц ва метафизикага булган узига хос ёндашуви таулил цилинади. Витгенштейн фалсафий муаммолар тил мантигини нотугри тушунишдан келиб чицади деб фикр юритади ва тилнинг структуравий таулили орцали аницликка интилади. У мантиций таклифларни ифода этиш учун рамзий ёзувдан фойдаланган ва нималарни аниц ифодалаш мумкин ва нималарни метафизик шштуси туфайли айтилмаслиги кераклиги уртасидаги фарцни курсатиб, анъанавий тил ва фалсафий тадцицотлар чегараларини танцид цилган.

(1889 - 1951) да Вена шахрида яшаб ижод этган.

Людвинг Витгенштейн Австраялик файласуф ва манти;шунос, аналитик фалсафа намояндаси. 1929 йилдан Англияда яшади, Кем-брижунти профессор лавозимида фаолият олиб борган. Витгенштайнлар оиласи уз даврининг бой ва а;лий тафаккур борасида ажралиб турарди. Унинг отаси Карл Витгенштейн саноат магнати эди. Людвиг мухандислик фаолиятида эрта ;обилиятини курсатди ва Аеронавтика буйича у;иди Манчестер, Англияда. Унинг асосий математикага булган иштиё;и уни Георг Кантор ва Бертран Рассел каби математикларнинг ишларини урганишга ундади. Ушбу тад;и;от охир-о;ибат унинг фалсафага ;изи;ишини уйготди. Фреге ва Рассел билан учрашув: узининг фалсафий саволларига жавоб Излаш учун Витгенштейн дастлаб тани;ли манти;чи ва математиканинг файласуфи Готтлоб Фреге билан ёзишмалар олиб борди. Биро; Фреге уни Кембриж Университетидаги Бертран Расселга юборди. Рассел рахбарлигида Витгенштейн манти; ва математиканинг асослари ха;идаги гояларини ривожлантира бошлади.Фалсафий фаолиятининг дастлабки даврида, Б. Расседлан кейин фалсафани мантиций тахлил ;илишни ишлаб чи;ди.

ХХ асрнинг 20- йилларида неопозитивизм ёки аналитик фалсафа юзага келди. Неопозитивистларнинг фикрича, метафизика фанга тил орцали кириб боради. Бу йуналиш вакили Бертран Рассел булиб, у илмий сохдда купгина йуналишлар билан цизицар, аммо асосийси у математикани асослашга эътиборини купроц царатган олим х,исобланади. Рассел Кембридж университетида тах,сил олиб, кейинроц шу университетда дарс беради. Узининг асарларида у Кембридж университетига киришдан олдин "мен умуман замонавий тафаккур х,ацида х,еч нарса билмасдим, менга Дарвин ва Жон Милл уз таъсирини утказди", деб ёзади. Кембриж университетига киргач, у замонавий тафаккур билан танишиб, Шоу ва Ибсен, Флобер ва Патер, Уолт Уитмен ва Ницше кабилар билан танишгани, Мур уни Кембриджгача булган фикрларга цайтарганини таъкидлайди. Демак, Рассел яна Миллнинг таълимотига цайтиб, шу асосда узининг таълимотини яратишга х,ааракат цилади. Рассел уз диссертациясини геометрияга багишлаган булсада, фалсафага математика орцали кириб келганини цайта- цайта таъкидлаган.

Расселнинг машхур асарлари математикага багишланган "Математика принциплари" деб номланади. Рассел фалсафани айнан позитивизм рух,ида тушунади. Унинг фикрича, фалсафа "фан ва дин уртасидаги х,еч кимга тегишли булмаган ер" дир. У анъанавий фалсафани метафизика сифатида тушунади ва биринчи уринда фанни метафизик тушунчалардан тозалашга х,аракат цилади. Бу Исаак Ньтоннинг "Физика метафизикадан цурц" деган инглиз эмпирик анъанасининг давомидир. Лекин Нъютон фан асосларининг бошлангич даврида турган экан, метафизикадан схоластик нуцтаи назар сифатида цурццан булса, Рассел фанни таг-томирига айланган метафизикадан тозалашга х,аракат цилади. Шунинг учун у х,атто мумтоз тасаввурдаги "субстанция" тушунчасидан х,ам воз кечади.

Людвиг Витгенштейн 1921 йилда «Мантиций-фалсафий рисола» асарида узи яратган сунъий тил цурилиши тартибларини текширди. Унингча, бу тил мантиций жих,атдан беками-куст, яъни оддий (табиий) тилдаги куп маъноли сузлардан, мантиций ноаницликлардан холи эди. Л. Витгенштейн тилдан, онгдан ташцари объектив реаллик, борлиц мавжудлигини инкор этди. Л.Витгенштейннинг таъкидлашича, тилдаги камчиликларни аницлаш ва бартараф цилиш фалсафанинг вазифасидир. Людвиг Витгенштейннинг бу царашлари лингвистик фалсафа тарацциётига катта таъсир курсатди.

Неопозитивизмнинг асосий гоялари "Вена тугараги" томонидан ишлаб чицилади. "Вена тугараги" физик ва математик олимларни бирлаштириб, 1925-1936 йилгача фаолият курсатган. Улар ойида бир марта Вена университетида учрашадилар. Бу тугаракнинг яна бир ташкилотчиси Мориц Шлик булиб, у 1895 йилда Энст Мах томонидан тузилган индуктив фанлар кафедраси мудири булиб ишлайди. Шлик фалсафага физикадан кириб келади. У Планк ва Эйншейн билан яхши таниш булиб, нисбийлик назариясига биринчилардан булиб фалсафий бах,о берган олимдир. Шлик ва Карнапдан ташцари "Вена тугараги"нинг ёрцин вакиллари сифатида Отто Нейрат, Карл Гемпель, Ганс Рейхенбахлар х,исобланишади. "Вена тугараги"нинг гоялари билан нафацат Венада, балки Берлин ва Варшавада х,ам цизицадилар. Аммо Мориц Шликнинг улими ва Австриянинг Германияга цушилиши натижасида 1938 йилда тугарак иши тухтатилиб, АКШда Карнап рах,барлигида давом эттирилади.

Карнап Германияда тугилган, Венада бир цанча тадцицотлар олиб боради ва кейинчалик АКШнинг нуфузли университетларида дарс беради. Айнан Карнап мантиций позитивизмнинг асосларини ишаб чицади. Шундай цилиб, фалсафанинг асосий мох,ияти тилни мантиций тах,лилидан иборат х,исобланади. ХХ асрнинг 30-йилларига келиб масала шу цадар цизгин тус олдики, натижада фан ва фалсафа уртасидаги чегаранинг ифодаси яццол намоён була бошлади. Улардан бири "Вена тугараги" позитивистлари томонидан илгари сурилиб, бу царашлар верификация принципига асосланар эди. Верификация илмийликни белгиловчи восита булиб унга асосан, х,ар цандай фикр х,иссий билиш асосида цурилса ва тажрибада синалиши мумкин булса, унда у х,ациций маъно касб этади. Тажрибада синаб куриш мумкин булмаган фикрлар мох,иятсиздир. Илмийликни синовчи фактлар цанчалик куп булса шунча яхши. Верификация тамойили фаннинг идеал моделини яратмоцчи булди, лекин бу модел фанни фацат эмпирик даражага олиб келиши мумкин эди.

Верификация тамойили пайдо булганданоц маглубиятга учрай бошлади. Чунки улар мох,ият билан илмийликни бир, деб бах,олашди. Сезгиларга асосланмаган ва идеаллаштирилган объектларни ифодаловчи илмий термин ва фикрлар мох,иятсиз х,исобланарди. Шунинг учун фалсафадан ташцари фаннинг асосий цисми хам ноилмий х,исоблана бошлади. Масалан Карнап, фалсафадаги фикрларни бемаъни деб х,исоблайди.1 Яъни "Цезар мавжуд" цабилидаги фикрлар унинг учун х,еч цандай мазмун касб этмайди. Шундай цилиб, жуда тор фикрлар натижасида, яъни сезгилардан х,оли булгани сабабли фалсафа бемазмун булиб цолди. Верификация тамойилига асосан, фалсафий масалаларга оид фикрлар ва саволларнинг купчилиги ёлгон эмас, балки бемазмундир. Шунинг учун биз бундай саволларга умуман жавоб бера олмаймиз. Биз фацат уларнинг бемазмунлигини курсатишимиз мумкин холос.2 Бундан ташцари верификациянинг узини текшириб булмайди , демак у мох,иятсиз. Мантиций позитивистлар биргина шу билан чегараланмадилар, Улар верификация тамойилини мазмунлилик чегараси х,амдир, дея таъкидлашди. Фацатгина верификация цилинган фикрларгина мазмунга эга, цолганлари эса беъманидир.3

Постпозитивизм неопозитивизмнинг давоми сифатида шакллансада, унинг баъзи гояларига царши чицди. Бу эмпиризм ва х,аминдуктивизм гоялари билан боглиц эди. Постпозитивизмнинг энг йирик вакиллари К.Поппер, Т.Кун, И.Лакатос ва Фейерабенд х,исобланадилар.

Карл Раймонд Поппер Венада адвокат оиласида тавваллуд топган. У Вена университетида тах,сил олади. Фалсафа ва фандан ташцари Поппер психология ва мусица билан цизицади. 1928 йилда у Тафаккур психологияси методига доир деб ном олган диссертациясини х,имоя цилади. Бир неча йил Поппер математика ва физикадан дарс беради. У "Вена тугараги"га х,ам бир оз цатнашади, аммо уларнинг асосий гояларига царши чицади, бу гоялар унинг "Илмий тадцицот мантиги" асарида уз аксини топади.

У эмпиризмга царши танцидий рационализмни илгари суради. Поппер мантиций позитивизмни Ж.Локкнинг эмпирик методологияси билан боглайди. Эмпирик

1 Carnap R Uberwindung der Metafizik durch logische Analse der Sparche // Erkenntnis Bd2 1931

2 Витгенштейн Логико философский трактат М.1958 Ч.1 4.003

3

Витгенштейн. Л. Логико философский трактат. 4.031

методологияни у обсервационизм деб номлайди. Эмпиризм учун онгнинг "бадей назарияси" хос булиб, индивид "табула раса" эмас, балки тажриба о;иб келадиган бадьядир. Бунга карши Поппер сезгилардан олинган натижаларни инкор этади. Информация бизга о;иб келмайди, балки фаол в тан;идчи субъект томонидан узлаштирилади. Постпозитивизмнинг шаклланиши постмодерн фалсафасининг, прагматизм йуналишининг вужудга келишига ва ривожланишига туртки булди.

Манти;ий позитивизм йуналиши фалсафий адабиётларда турлича номланган. Неопозитивизм, илмий эмпиризм, илмий фалсафа, фан учун харакат, фан мантиги, фан фалсафаси, фан хакида фан, аналитик фалсафа кабилар. О.А.Назарова бу йуналишни илмий фалсафа учун харакат деб номлаган булардим, дейди уз ма;оласида, чунки бу метафизик мушохадавий фикрлашдан кочиб, табиатшуносликнинг янги ютукларнини тушунишга куйилган ;адам сифатида бахоланиши мумкин. Биринчи жахон уруши ва табиатшуносликдаги табиий илмий кашфиётларнинг очилиши бу йуналишни бироз сусайтирган булсада, тухтата олмади. Урушдан кейин бу йуналиш яна авж олди. Уларнинг марказлари Австрия, Германия ва Польшага айланди. 1928 йилда Венада Европадаги биринчи илмий дунё;араш тамойили шаклланди. "Вена тугараги" пайдо булди.

"Вена тугараги" метафизика билан курашиш учун манти;ни танлади. Манти;ий позитивизм Вена тугараги аъзоси Г.Фейглга тегишли булиб, у биринчи бор бу тушунчани 1931 йилда А.Блумберг билан кушма равишда ёзган ма;оласида Американинг интеллектуал жамиятини янги Европа фикри тара;;иёти билан таништириш ма;садида ёзган ма;оласида ишлатилади. 30 йилларга келиб, Вена тугарагининг купгина вакиллари "манти;ий эмпиризм" ёки "илмий эмпиризм" терминларини ишлатадилар. "Манти;ий эмпиризм" уша пайтдаги "Вена тугараги"нинг карашларини ифодалайди, лекин унинг барча тарафдорларини бутун Европа буйлаб билаштириш имкониятига эга булмайди. Умумевропа жамияти фа;атгина илмий эмпиризм тамойили остида бирлашадики, унинг марказида ягона фан гояси ва ягона фан энциклопедияси лойихаси ва хал;аро хамкорлик бирлаша олди.

Шундай ;илиб, интеллектуал ми;ёсдаги илмий фалсафа учун харакат ташкилий руйхатдан утмасада, ХХ аср бошида мавжуд эди, унинг асосий вакиллари узларининг гояларини ривожлантирар эканлар, уз гоявий дустлари билан доимо ало;ада булиб турганлар. Х,ар кайси давлатда бу йуналиш узича ном билан аталган, "Вена тугараги ва манти;ий позитивизм, "Эмпирик фалсафа ва Берлин жамияти", "Львов-Варшава манти;ий мактаби" "Кембридж аналитик мактаби", "Упсал мактаби ва хукукий реализм". Лекин бу тад;и;отчилар узларини гоядош деб фикрлаганлари сабабли 1930 йилдан "Вена тугараги" сай-харакатлари билан доимий равишда "ягона фалсафа учун" номи остидаги хал;аро конференцияларда учрашиб тура бошладилар ва турли кушма лойихаларни тузадилар. Бу фаолият тугарак вакилларининг Европадан АКШга эмиграция булган пайтларда хам давом этади. "Вена тугараги" Мориц Шлик ташаббуси билан эмас, балки Эрнст Мах ташаббуси билан вужудга келган. 1883 йилда Мах узининг машхур тарихий тан;идий тад;и;отини чоп эттиради. Унда Ньютон классик механикаси катти; тан;ид остига олинади ва янги физика, жумладан, нисбийлик назариясининг асослари баён этилади. 1895 йилда Мах Вена университетига махсус фалсафа кафедрасини бошкариш учун чакирилади. 1900 ва

1905 йилларда Мах "Сезгилар тах,лили" ва "Билиш ва мулох,аза" каби фалсафий психологик асарларида эмпириокритицизм назариясини баён этадики, бу назария Х1Х -ХХ асрнинг табиатшунослари ва физиклари томонидан тан олинган ягона илмий фалсафий концепцияга айланади.

1907 йилда турли фанларда изланишлар олиб боораётган ёш фан докторлари мантицшунос ва математик Ганс Ган, физик Филипп Франк, социолог ва ицтисодчи Отто Нейрат, математика профессори Рихард фон Мизес Венадаги кафелардан бирида фалсафий муаммолар устида бах,с мунозаралар уюштирадилар. Бу бах,с мунозараларда биринчи булиб , Мах эмпирокритицизми кутарилади. Ёш олимлар Европанинг нуфузли университетларида таницли файласуфлар ва олимлар бошчилигида тах,сил олганини инобатга олсак, бу мунозараларда кескин бах,с юритилган. 1903-1908 йилларда уларнинг мацолалари сох,авий журналларда Австрия Фанлар академиясиинг "Математика ва физика ойлиги" журналида, Германиянинг "Математик фанлар энциклопедияси", "Вена университети фалсафий жамиятининг йиллик журнали", Вильгельм Освальднинг "Табиий фалсафа тадцицотлари" журналларида мунтазам равишда чоп этиб борилади.

1922 йлда Мах кафедрасининг мудирлиги Шлик рах,барлигига утади. Ва Шликнинг ташаббуси билан анъанавий тус олган мунозаралар университетга кучирилади. Энди бундай мунозараларга биргина турт беш ёш олимлар эмас, балки нуфузли олимлар, аспирант ва докторантлар х,ам фаол иштирок эта бошлайди. Бундай учрашувлар доимий равишда пайшанба кунлари утказилиши давом этиб тугарак ах,ли кенгайиб, купайиб бораверади ва бу тугарак уз фаолиятини роппа- роса ун икки йил олиб боради Фалсафий йуналишнинг янги гоялари Ньютон физикасини танцид остига олган Мах ишларини урганишдан, уни тах,лил этишдан ва танцидий ёндашишдан вужудга келади. Иккинчи янгича дунёцараш Пуанкаренинг конвенционализм гояси билан боглиц булган булса, учинчи босцич гоялар физикадаги ХХ аср бошида амалга оширилган кашфиётлар доирасида давом эттирилади. 1907 йилда Вильгельм Освальднинг "Табиий фалсафага кириш" номли журналида Ф.Франкнинг "Сабаб тамойили ва тажриба" номли мацоласида Вена тугараги аъзоларининг фан ва фалсафа доирасидаги бах,с мунозараларига асосланган мацоласи чоп эттирилади. Франк Мах ва Пуанкаренинг гояларини умумлаштиришга х,аракат цилади. "икки огиз билан айтганда, Мах фикрича, фаннинг асосий цоидалари кузатилган фактларнинг ицтисодий тавсифлашни илгари сурса, Пуанкаре бууйича улар инсон тафаккурининг мах,сули ва кузатилган фактлар билан алоцада эмасдир. Бу икки нуцтаи назарни бирлаштиришга х,аракат цилиш натижасида мантиций эмпиризм вужудга келди." Агар Мах ва Эйнштейн физиканинг асослари х,ацида масалани цуйган булса, Готтлоб Фреге математика ва мантицнинг асослари х,ацидаги масалани кутариб чицди. 1910-1913 йилларда Рассел ва Уайтхеднинг "Математика принциплари" нашрдан чицади ва мантиц борасидаги Фрегенинг , Пеано, Гильберт каби олимларининг тадцицотлари чоп этилиб, янгича дунёцарашнинг туртинчи босцичига замин яратди.

Шундай цилиб, Мах методологияси ва эмпиризми формал мантиц ва аксиоматика, Пуанкаре коонвецинализми физикада янги кашфиётлар "Вена тугараги"нинг янгича дунёцарашига асос булди. Шунингдек, 1907 йилдан тугарак турли йуналиш ва фан олимларининг умумлашмаси булиб, барча гоялар коллектив

фанлараро мунозараларга сабаб буларди. 1914 йилгача Франк, Ган , Нейрат , фон Мизес каби тугаракнинг йирик вакиллари янгича дунёкараш асосида куйидагиларни шакллантирдилар.

1. Табиий фанлардаги инкилоб шуни курсатдики, фан мустах,кам эмпирик пойдеворга эга булиши лозим. Айнан Франк Махнинг кашфиётида нисбийлик назарияси ва квант назарияси яратилиши асосларини курди. Франк фикрича, физика файласуфларга мурожаат этмасдан, уз гояларини ташкиллаши лозим. Эх,тимол буюк файласуфлар яхши олимлар х,ам булиб фан ривожи учун ижобий таъсирини утказганлар. Лекин ХХ аср файласуфлари физикларга янги нарса айтган эмас. Улар фанда ишлатиладиган тушунчалар мазмунини тушунтириб бера олмадилар. Бундай харакатлар фанни ичида амалга оширилиши лозим.

2. Замонавий фалсафада метафизика олиб ташланиши лозим.

3. Фан уз-узини х,ак;ик;ийлигини таъминлаши учун узи воситалар излаши лозим. Физика бунда ёрдам бериши керак.

4. Фандаги ин;ирозни олдини олишда манти; ва тугридан-тугри тажриба ёрдам беради.

Файласуф позитивистлардан яна бири янги позитивизмни шакллантиришда рол уйнаган математик Ган булди. У тугарак аъзоларига Фреге ва Расселдан тортиб, Уайтхеднинг формал мантигини етказишга х,аракат ;илди. Манти;ий илмий бах,сларда асосий ургу фан тилининг муаммоларига каратилди.

Урушдан олдинги бах,с мунозараларнинг давом этиши 1922 йилда М.Шликнинг Вена университетига келиши билан яна ;айта тикланди. М.Шлик мантикдан яхши таълим олган эди. Урушлараро даврда Шлик табиий фанлар ёрдамида фалсафанинг реформасини ишлаб чи;ади. "Инсоннинг билиш кобилияти психологиянинг бир ;исми була олмас экан, тилнинг ифодасига бориб та;алади. Билиш чегаралари ва х,а;ик;ийлиги х,акидаги саволлар йуколади. Ифода этилиши мумкин булган х,ар кандай нарсани билиш мумкин ва фа;ат шу асосда чукур мулох,азали саволлар бериш мумкин. Жавоб бериш мумкин булмаган савол йук, агар олдин шундай саволлар мавжуд булган булса, бу асл масала булмасдан бемазмун сузлар тузилмасидир" Шликнинг бу фикрлари Витгенштейннинг асарлари таъсири остида билдирилганлигига шубх,а йук.

У уз фикрини куйидагича давом эттирар экан, унда гапларнинг товушлар тизими эканлигига ургу беради "тугри улар саволларга ухшаб куриниши мумкин, чунки улар грамматик жих,атдан тугри тузилган аммо аслида улар буш товушлардан иборат, чунки улар тах,лилнинг янги усули оркали кулга киритилган манти;ий синтаксиснинг ички коидаларини бузади." Худди шундай фикрлар асоси Витгенштейнда мавжуд булиб, у буни куйидаги сузларда баён этади, Биз гапдаги белгиларни (сезги идрок белгилари сифатида ёзма ва огзаки) нарсаларнинг борлигини ифодалаш учун ишлатамиз"

Шлик Эйнштейн билан танишиб, биринчилардан булиб нисбийлик назариясини фалсафий тушунтириб беради. 1918 йилда Шлик узининг эмпиризмга асосланган билиш назариясини такдим этади. Бу китоб табиатшунослик сох,асидаги энг яхши монографиялардан булиб, Мах, Гелмьголц, Больцман ва Пуанкаре изланишларининг давоми сифатида каралиши мумкин эди.

Кечки мунозараларда Мах карашларини тах,лил этиш давом этар, шу билан бирга Ган аъзолар учун махсус курслар ташкил этиб, Рассел ваУайтхеднинг "Principia

Mathematica" каби йирик ишларининг гояларини тушунтиради. Фейглнинг сузларига Караганда "Ган биз учун жуда катта ;ийин ишни амалга оширди, у "формулалар уп;они"дан фалсафий маънони топиб берди. "Мен х,озирга ;адар х,ам Ганннинг Математика институтида доскага ёзиб тушунтирганларини ёдимдан чи;арганим йу; деб эслайди.

1924-1925 йилларда Курт Рейдемайстер Витгенштейннинг "Мантиций фалсафий рисола" асари асосида маъруза ;илади ва бу билан Ганнинг х,ам эътиборини тортади. Шундан сунг Ган Витгенштейннинг "Рисола"га фалсафа ва манти;;а кушган х,иссасини ва манти;нинг ахамиятини тушунтириб берувчи фундаментал матн сифатида бах,о беради. Семинар иштирокчилари Витгенштейннинг бу асарини у;иб тах,лил этадилар.

Вена университетига Карнап бошчилик ;ила бошлагандан кейин тугарак аъзолари х,ам Витгенштейннинг "Мантиций фалсафий рисоласи" х,амда Карнапнинг "Дунёнинг манти;ий манзараси" номли асарлари билан бирдай таниша бошладилар.

Нейратнинг гапига ;араганда, Карнап ёрдамида "Вена тугараги"нинг ич;и ривожланиши юз беради. У тугаракнинг асосий мавзуси сифатида тил муаммосини киритди ва манти;ни бунда асосий ;урол ;илиб олганлигини айтади.

Венада ишлаган дастлабки йилларда Карнап барча тугарак аъзоларини Витгенштейн асарини тизимли урганишга эришади. У иккинчи у;ишларга бошчилик ;илади. Карнапнинг айтишича, "Вена тугараги"да Витгенштейн асари овоз чи;ариб у;илган ва тах,лил этилган. Купинча жуда куп уйлашга тугри келар, маънони ани;лаш ;ийин кечарди. Уша пайтда ёр;ин фикрлар ор;али тушунтириб булмас эди. Аммо тушунганимизни ;изгин тах,лил этар эдик" деб ёзади Карнап.

Бу иш метафизик фикрлардаги мазмунннинг йу;лигини очиб берди. Бир томондан "Рисола" метафизикани киритган булса, иккинчи томондан у фалсафани тан;ид ;илиш учун тил тах,лилидан фойдаланди.

Янги позитив, яъни позитив фалсафа тажрибалардан олинган далилларга таянишни билдиради. Ва шунинг учун х,а;ик;ийдир. Позитив ёндашув иккита туб узгаришларни таклиф этади.

Фан сох,асида метафизик тушунчалардан (сабаб ва х,одисаларнинг мох,иятига етиш) воз кечиши лозим. Фан тушунтирмайди. Фа;атгина хддисаларни тасвирлайди. Ким учун эмас, балки ;андай саволига жавоб беради. Позитивизм метафизик изланиш бах,с ва тортишувлардан воз кечади. Борли; материя, онг,мох,ият каби тушунчаларни рад этади. Чунки уларни бевосита илмий эксперементлар натижаларига эмас, фикрлаш х,амда мулохазаларга таянади. Тажрибага асосланган тажриба йули билан олинган билимлар х,а;и;ийдир, ;олганлари ёлгон.

Витгенштейнниг ижоди иккига ажралади. Биринчи уринда бу тилни тушуниш ва тах,лил методига богли;. Витгенштейн ижодининг иккинчи бос;ичида унинг узи "Рисола"даги фикрларга тан;идий ёндашади. Шунга ;арамасдан, унинг икки ижодида х,ам узига хослик са;ланади. У тил шундай методологик аппарат булиши керакки, у фалсафий муаммоларни ёр;ин тушунтира олиши ва уларни йу;;а чи;ариши лозим. Ижодининг биринчи бос;ичида Витгенштейн манти;ий тах,лилга алох,ида ургу берган булса, иккинчи бос;ичида тилнинг тах,лили унинг маъносини узгартиришига шубх,асиз ишонади. Масалан, супурги бу икки унсурдан иборат булган бутунликдир. Лекин

унинг маъносини битталаб тахлил килсак мазмун узгаради. Масалан, менга супургини олиб кел, дегани кул ва щеткани олиб кел дегани эмас. Сенга супурги керак экан, сен нега ундай тарзда айтаяпсан, деган фикрни келтириб чикаради.

Кечки Витгенштейн тил ифодалари учун бошка усулни ишлаб чикади. Метод шундан иборатки, хаммага таниш булган нарсани курсатиб эътибордан четда колган фактларни тил ифодалари ёрдамидакурсатишдир. Бундан баъзи фалсафий таъкидларнинг нотугрилиги куриниб колиши лозим. Бунга боглик муаммолар уз узидан тушиб колади. Инсон енгилликни хис килади. Фалсафий тахлилнинг вазифаси амалга ошган булади.

Витгенштейн фалсафа назария эмас, балки, бизнинг фикрларимиз ва ифодаларимизни аниклаштириш фаолиятидир. Витгенштейн уз маърузасини тинглаганларга хеч кандай янги хакикат бера олмаслигини айтар эди. У факат методни бериши мумкин. Метод ута дискриптив булиб, у барча жарёнларни тавсифлашдан иборат. Бундан хеч кандай ички мохият очилмайди. Витгенштейннинг фикрлари унинг Людвиг Витгенштейн сифатида тил хакида нимани уйлаётгани эмас, балки биз тил эгаларини нимани билишимизни тил курсатишини айтади.. Шунинг учун Витгенштейн фалсафий аргументлаштириш хеч кандай махсус соха билимларни билишни талаб этмайди.

Хар кандай факт ахамиятга молик булиши хам булмаслиги хам мумкин. Атомар фактлар бир-бири билан боглик эмас демак, бир бирига конуниятлар асосида богланган богликлар йук.

"Купгина фикр ва саволлар фалсафий муаммолар хакидаги ёлгон эмас, балки беъманидир. Шунинг учун биз бундай саволларга жавоб бера олмаймиз. Биз факат уларнинг бемаънилигини аниклашимиз мумкин. Тилга шундай метод яратилиши керакки, унинг баъманилиги уз-узидан куриниб колиши керак.

Фалсафа хакида фикр билдирар экан, Витгенштейн буни куйидагича изохлайди. Фалсафий муаммолар борасидаги фикр ва саволлар ёлгон эмас балки бемазмундир. Биз бундай саволларга жавоб бера олмаймиз. Биз факат унинг бемазмунлигини аниклашимиз мумкин. Файласуфларнинг купгина фикрлари ва саволлари тил мантигини тушунмасликдан келиб чикади. Шунинг учун энг чукур муаммолар аслида муаммо эмас.

Бутун фалсафа тил танкиди хисобланади.

Шлик фалсафани куйидагича тушунтиради "Фалсафа нима?: Албатта бу фан эмас, лекин бу билан биз унинг ахамиятини тушириб куймокчи эмасмиз. У олдингидек фанлар шохи сифатида колаверади . Чунки хеч каерда "Фанлар шохи" фан булиши керак, деб ёзиб куйилмаган. Бугунги бурилиш фалсафани билиш тизими сифатида эмас, фаолият тизими сифатида курсатади. Фалсафа шундай фаолиятки, у фикрларнинг ахамиятни аниклайди. Фалсафа оркали гаплар тушунтирилади. Фанлар оркали верификация килинади. Фанлар гапларнинг хакикийлиги билан шугулланади. Фалсафа эса у нима мазмунни англатиши билан иш куради. Фаннинг мазмуни, рухи ва калби унинг гаплари нима маъно англатиши билан боглик мазмунни белгилашда илмий билишнинг альфа, омегаси булган фалсафий фаолият хисобланади. Фалсафа фан биносининг асосини ташкил этишини олдингилар хам билганлар, аммо улар

шунда янглишадиларки, асос билиш назариясини ташкил этган фалсафий фикрлардан эмас, метафизика деб х,исобланган фалсафадан иборат булган.

Бошлангич пайтда протокол гаплар деганда оддий фактлар тушунтирилар эди. Бундай фактлар билан х,ар кандай фан шугулланади. Х,ациций булмаган фактлар х,ацида гапириш бемаънидир. Бизнинг мулох,азаларимиз, бизнинг билимларимизгина х,ациций булмаслиги мумкин. Шундай экан, биз фактларни протокол гапларда ифодалай олсак, билимининг бошлангич нуцтасига эга буламиз. Албатта, биз х,аётда ва фанда бундай фикрлардан фойланамасакда, улар бизнинг билишимизнинг асосини ташкил

Адабиётлар руйхати:

1. Hacker, P.M.S. "Insight and Illusion: Themes in the Philosophy of Wittgenstein." Clarendon Press, 1986.

2. Janik, Allan, and Stephen Toulmin. "Wittgenstein's Vienna." Simon & Schuster, 1996.

3. Kenny, Anthony. "Wittgenstein." Harvard University Press, 2006.

4. Stern, David G. "Wittgenstein on Mind and Language." Oxford University Press, 1995.

5. Sluga, Hans. "Heidegger's Crisis: Philosophy and Politics in Nazi Germany." Harvard University Press, 1993.

6. Ayer, A.J. "Language, Truth and Logic." Dover Publications, 1952.

7. Carnap, Rudolf. "The Logical Structure of the World: Pseudoproblems in Philosophy." University of California Press, 1967.

8. Hanfling, Oswald. "Logical Positivism." Columbia University Press, 1981.

9. Urmson, J.O. "Philosophical Analysis: Its Development Between the Two World Wars." Oxford University Press, 1956.

10. Glock, Hans-Johann. "A Wittgenstein Dictionary." Wiley-Blackwell, 1996.

11. Malcolm, Norman. "Ludwig Wittgenstein: A Memoir." Oxford University Press, 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.