CC BY
13Амаоталиева Айжан Зиоталик;ызы,
Казащ мемлекетт1к щыздар педагогикалыщуниверситет1 элеуметтж-гуманитарлъщ факулътетШц «К^цъщ жэне басщару нег1здер1» кафедрасыныц ощытушысы, зац гылымдарыныц магистр1
ФАКТОРИНГ КАТЫНАСТАРЫН РЕТТЕЙТ1Н КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАЦНАМАСЫ
Факторингтщ бiрегей непзш К¥РУ
Yшiн 1988 жылы 28 мамырда Канадада Оттава ^аласында «Халыщаралыщ факторинг туралы» УНИДРУА Конвенциясы ^абылданган. Атап етсек, УНИДРУА (жеке кдоыкты унификациялау женшдеп Халыщаралыщ институт, UNIDROIT) - 1926 жылы ¥лттар Лигасы басшылыгымен сауда зацнамасын сэйкестендiру ма^сатында ^рылган Мемлекетаралыщ ^йым, казiргi кезде Б¥¥ жанында ^ызмет ат^арады. 1988 жылы институт Оттавада халыщаралыщ факторинг пен халыщаралыщ ^аржы лизингi туралы конвенция жобаларын ^абылдау женiнде дипломатиялыщ конференцияны етюзедь Осы конфренцияныц ^ортытынды ^¥жаты «Халыщаралыщ факторинг туралы» УНИДРУА Конвенциясы (UNIDROIT Convention on International Factoring) болып табылады. Аталган Конвенция ^абылданганнан кейiн бiр^атар мемлекеттердщ азаматтыщ жYЙесiне факторинг ^гымы енгiзiледi [1].
Б^л Конвенция халыщаралыщ факторингтiк операцияларыныц халыщаралыщ сауда дамуында мацызды роль ат^аратынын дэлелдейдi, оныц ма^саты - белгш бiр шектер
белгшейтш орта^ ережелердi бекiту ар^ылы халыщаралыщ факторингтiк операцияларын жецшдету жэне факторингке ^атысушы тараптар мYДделерiнiц тепе-тецдтн ^амтамасыз ету.
Аталган Конвенцияныц 1-бабына сэй-кес, «фактор операциялары бойынша контрактшерге» бiр тараппен (тауар берушi) жэне екiншi тараппен (фактор операциялары фирмасы, кейiннен цессионарий деп аталатын) жасалган шарт жэне оган сэйкес:
а) тауар берушi цессионарийге тауарларды сату бойынша, непзшен жеке езiне, отбасылыщ не YЙ iшiне пайдалануга сатып алынган тауарларды ^оспаганда, тауар берушi мен оныц тапсырыс берушiлерi (дебиторлары)
арасында жасалган шарттарынан туындайтын, мшдеттемелш талаптарын беруi мYмкiн не беруi тиiс;
б) цессионарий взiне кем дегенде келесiдей екi мiндеттердi алуы тиiс:
- заем не алдын ала твлем твлеу ар^ылы тауар берушш ^аржыландыру;
- мiндеттемелiк талаптар бойынша есеп-шот жYргiзу;
- дебиторлардан а^шалай ^аражат алу;
- дебиторлардыц твлем ^абiлетсiздiri жаг-дайынан ^оргау;
- дебиторлыщ берешектердщ ^аржы агентше берiлгендiгi дебиторларга хабарлануы тиiс.
Б^л Конвенцияга (1995 жылы 1 мамырда ^шше ендi) келесiдей мемлекеттер ^ол ^ойган: Гана, Гвинея, Нигерия, Филиппины, Танзания, Марокко, Франция, Чехословакия, Финляндия, Италия, Бельгия, США, Панама. Ал кешннен б^л мацызды халыщаралыщ акпш Венгрия 07.05.96 ж., Латвия 06.08.97 ж., Украина 05.12.2006 ж., Ресей Федерациясы 22.08.2014 жылы ратификациялаган. Конвенцияда бекiтiлген ережелер негiз, Yлгi ретшде квптеген мемлекеттердiц зац шыгарушы органдарымен шарттыц осы тYрiн арнайы ^кы^тыщ реттеу мен зац нормаларын эзiрлеу кезiнде ^олданылады. Айта кететiн жайт, Конвенция материалдары Казахстан Республикасы Азаматтыщ кодексiнiц факторинг туралы тиiстi нормаларын ^абылдау кезiнде отандыщ зац шыгарушылармен де ^олданылган. вкiнiшке орай, ^¡рп кезге дейiн Казахстан Республикасы УНИДРУА Конвенциясыныц ^атысушысы болып табыл-майды [2].
Сонымен бiрге, халыщаралыщ факторинг ^атынастарын реттеуде халыщаралыщ сауда бойынша Б¥¥ Комиссиясымен (ЮНСИТРАЛ) эзiрленген, 2001 жылы 12 жел-
то;санда Нью-Йорк ;аласында ;абылданган халы;аралы; саудада дебиторлы; берешекп беру туралы Б¥¥ Конвенциясыныц мацызы зор. Осы Конвенцияныц 38-бабыныц 2-тармагына сэйкес, ол халы;аралы; факторинг туралы Оттава конвенциясына ;атысты басым кушке ие. Алайда ;азiргi кезде осы Б¥¥ Конвенциясы кYшiне енген жо;. Халы;аралы; саудада дебиторлы; берешектi беру туралы Б¥¥ Конвенциясыныц 45-бабына сэйкес, ол бесiншi ратификациялау немесе ;абылдау, бекiту не ;осылу туралы К^жатты депозитарийге са;тауга берiлген кYннен алты ай еткеннен кейiнгi айдыц бiрiншi кYнi кYшiне енедi. Ал ;азiргi тацда оган 3 мемлекет -Люксембург, Мадагаскар, АКШ ;ол ;ойган жэне Либерия мемлекетi ;осылган [3]. Эюшшке орай, Казахстан Республикасы осы аталган Нью-Йорк конвенциясын да ратификациялаган жо;.
Халы;аралы; факторинг ;ызмеп, сонымен ;атар, халы;аралы; факторингтiк ассоциациялар эзiрлеген унификацияланган ережелермен реттеледi. Осындай актшердщ ец мацыздысы -International Factors Group (IFG) жэне Factors Chain International (FCI) сия;ты iрi халы;аралы; факторингпк ассоциациялармен 2002 жылы эзiрленген «Хальщаралы; факторингтщ Орта; ережелерЬ> (General Rules for International Factoring - GRIF) болып табылады. GRIF халы;аралы; факторингтщ екi факторлы моделi кезiнде экспорт-фактор мен импорт-фактор арасындагы ;атынастарды реттейдi. GRIF факторингтiк контракт, несиелш тэуекел ^гымдарына тYсiнiк бередi, экспорт-фактор мен импорт-фактордыц ;^;ы;тары мен мiндеттерiн, дебиторлы; берешектi инкассациялау, а;ша ;^ралдарын аудару, а;паратпен жэне есеппен алмасу, кепщдш беру, дауларды шешу, осы ережелердi б^зганы Yшiн жауапкершiлiктi на;тылы толы; реттейдi. 2002 жылы шшдеде GRIF ез кYшiне енгеннен кешн халы;аралы; операциялардыц 90% осы Ережелерге сэйкес жYргiзiлген [4].
Айта кететш жайт, жалпы факторинг пен халы;аралы; факторингтщ кэсiпкерлiк айналымда кещнен пайдалануына ;арамастан, кептеген дамыган тэртштерде ^лтты;
зацнама децгешнде факторинг шартын арнайы реттеу кезделмеген. Факторингпк операциялары кезiнде тараптардыц ;атынас-тарын реттеу Yшiн мiндеттемелiк ;^;ы;тыц жалпы нормалары, ец алдымен цессия туралы нормалар ;олданылады (европалы; континенталды елдерiнде). Мысалы, Л.Ю.
Василевская: «Германия азаматты; ережесiнде
жэне Германия сауда ережесвде факторинг пен факторингпк операцияларга зацды аны;тама берiлмеген, ал сот тэжiрибесiнде тиiсiнше даулы мэселелердi шешу кезiнде мiндеттемелер туралы жалпы ережелерге жэне талап ету ;^;ыгын сатып алу-сату шарты бойынша сатушы мен сатып алушыныц негiзгi ;^;ы;тары мен мiндеттерi туралы ережелерге сштеме жасайды» деп атап керсетедi [5, 46 б.].
Ресейдеп факторингтi реттеу
мэселесiне келсек, ;азiргi танда ресей зацнамасында «факторинг» ^гымыныц тYсiнiгi жо;. Сонымен бiрге, Ресей Федерациясыныц Азаматты; кодексiнiн екiншi белiмiнде непзш факторингтiк ;атынастары ;^райтын, ресейлiк тэртiп Yшiн жаца - а;шалай талапты берiп ;аржыландыру шартты; конструкциясы (РФ Азаматты; кодексiнiн 43-тарауы) бею-тiлген. Оган ;оса, а;шалай талапты берш ;аржыландыру шарты Ресей Федерациясы Азаматты; кодексiнде «ол кэсшкерлш саладагы ;аржы мэмiлелерiнiн осы тYрiмен байланысты ;атынастардыц кец ау;ымын ;амтуы Yшiн» кец тYсiнiкте аны;талган [6].
Факторингтщ даму тарихы Ресейде 20 жылды ;амтиды, оныц iшiнде тек соцгы 5 жылды шынымен нары;тыц даму жылдары деп есептеуге болады. Негiзiнен, факторингтi енгiзу тэжiрибесi Ресейде 1988 жылы 1 ;азан-нан Ленинград ;аласында внеркэсiп ;^рылыс банюмен жYзеге асырылган, ал 1989 жылдан бастап КСРО-да езге банктер факторинг операцияларын орындай бастады. Алайда, алгаш;ы факторинг операциялары езiнiн ;азiргi мэншен элде;айда алша; болды. Банктiн факторингпк белiмдерiне тек ;ана мерзiмi енп кеткен дебиторлы; берешектер гана бершд^ келiсiмшарт тауар берушiмен де, сатып алушымен де жасалды, жэне тауар берушпе телемдер теленуiн сатып алушыны несиелеу жолымен кепiлдiк бердi. Факторингпк ;ызмет керсету бiр реттiк мэмшелердщ сипатында болды [1].
Сол кезецде факторинг шарты ете кец магынада ;олданылды: ол банк пен тауар берушi арасындагы талапты беру туралы ею жа;ты келiсiм гана емес, банк, тауар берушi жэне борыш;ор арасындагы Yш жа;ты келiсiм, сондай-а; борыш;орга оныц ;аржылы; ;иынды;тары туындаган жагдайда ;аржы беру туралы банктщ кепiлдемесi ретiнде белгiлендi. Талапты беру борыш;ордыц бiлуiмен жэне келiсiмiмен жYзеге асырылды. Сонымен бiрге, шарт бойынша талапты беру нысанасы тек мерзiмi етiп кеткен
борыштар болды. Жэне банкшк салада а;шалай талапты 6epin ;аржыландыру шартына банкшк кепiлдеме туралы келiсiмдi жат;ызды [7, 17 б.].
Кейбiр ресей эдебиетервде «факторинг» терминi ресейлiк азаматты; айналымда алгаш рет 1980 жылдардыц соцыцда гана ;олданыла бастадыдепкврсетiледi.АлалFаш;ыфакторингтiк операциялар КСРО Промстройбанюмен жэне КСРО ЖилСоцбанкiмен 1988 жылы жYзеге асырыла бастады деген мэлiмет келтiрiледi. Жэне факторингтiк ;ызмет кврсету бул мекемелерде са;тандыру, а;паратты;, есептiк, консалтингтiк ;ызметтершз бiр ретпк мэмiлелер сипатында болFанын атап втедi [8, 94 б.].
КСРО аумаFында факторинг операцияларын жYргiзу тэртiбiн белгшейтш ец бiрiншi нормативтi ;ужат - «Тауар берушшердщ жеткiзген тауарлары, орындаFан жумыстары мен кврсеткен ;ызметерi ушш твлем талаптары бойынша твлем алу ^^пын банктерге беру жвнiнде операцияларды жузеге асыру тэртiбi туралы» КСРО Мембанкшщ 1989 жылFы 12 желто;сандаFы № 252 инструктивтi хаты болып табылады. 1992 жылы «Банктер жэне банк ;ызмет туралы» Ресейдiц Федералды; зацымен факторинг банкiлiк операциялар мен мэмшелер ;атарына енгiзiледi. Кейiннен факторингпк операцияларды коммерциялы; банктер де жузеге асыра бастады. Айта кету ;ажет, алFаш;ы кезецде олар вркениетп факторингтiк технологиялардыц мулдем жо;тыFымен жэне дебиторлардыц нашар твлем тэртiбiне тап болады, жэне ол вз кезегшде бiр;атар шыFындар экелетiн. Бiра;, 1994 жылы тшсн тэжiрибе жина;тап, халы;аралы; факторинг нарыFына шыFу yшiн, FCI ассоциациясына кiрген алFаш;ы ресейлiк банк «Тверьуниверсалбанк» болды, кешннен «Мосбизнесбанк» ;абылданды. Бiрнеше жыл бойы факторингпен Ресейде АКБ «Менатеп», «Халы;аралы; мэскеулiк банк», жэне бас;алары айналысып келедi. 1998 жылFы даFдарыстан кейiн Ресейде факторингтщ аны; шары;тауы болды, себебi банктерге улкен пайызбен берiлген проблемалы; борыштар квп болды [1].
К^рп кезде Ресей Федерациясында факторингтi ;аржылы; ;ызметтщ бiр тyрi ретiнде бекiтетiн келесщей нормативт>;у;ы;ты; актiлер эрекет етедi:
- Ресей Федерациясыныц Азаматты; Кодексi (Екiншi бвлiм). 1996 жылFы 26 ;ацтардаFы № 14-ФЗ зацмен ;абылданFан;
- Ресей Федерациясыныц Салы; Кодексi. (Екiншi бвлiм). 2000 жылFы 5 тамыздаFы № 117-ФЗ зацмен ;абылдаотан;
- «Банктер жэне банк ;ызмет туралы» 1990 жылFы 02 желто;сандаFы № 395-1 Федералды; зацы;
- «Жекелеген ;ызмет тyрлерiн лицезиялау туралы» 2011 жылFы 4 мамырдаFы № 99-ФЗ Федералды; зацы [9, 191 б.].
Атап вту ;ажет, ;азiргi ;олданыстаFы Ресей Федерациясыныц Азаматты; кодексi «факторинг» терминш ;арастырмайды, Ресей Федерациясы Азаматты; кодексшщ 43-тарауы тек а;шалай талапты берш ;аржыландыру деп аталFан. Сонымен бiрге, Ресей Федерациясы Азаматты; кодексшщ 43-тарауыныц баптары Каза;стан Республикасы Азаматты; кодексшщ факторинг шартын реттейтiн нормаларымен у;сас келедi. Бiр негiзгi айырмашылыпы, Ресей Федерациясы Азаматты; кодексiнiц 824-бабында, а;шалай талапты берiп ;аржыландыру шарты бойынша бершетш талап ету ;у;ыны клиенттiц борыш;орFа тауар беру, жумыс орындау не ;ызмет кврсетуiнен туындайтын а;шалай талабы деп аны;талFан [10].
Салыстырмалы турде Кеден ОдаFыныц таFы бiр мyшесi - Беларусь РеспубликасындаFы факторинг ;ызметiнiц ;у;ы;ты; негiздерiн ;арастырып втейiк. Беларусь Республикасыныц 1998 жылы 7 желто;санда ;абылданFан Азаматты; кодекшнде а;шалай талапты берiп ;аржыландыру (факторинг) шарты деп аталатын 44-тарау ;амтылFан, жэне ол тек бiр Fана 772-бапты ;урайды. Бул бап факторингтщ нормативпк мазмунын толы; ашпай, тек факторинг тусшгш Fана келтiредi, жэне соFан сэйкес ;атынастар тиiстi зацнамамен реттеледi деп кврсеткен [11].
Сонымен бiрге, заццамалы; децгейде факторинг ;атынастары Беларусь аумаFында 2000 жылы 25 ;азанда ;абылданFан Беларусь Республикасыныц Банк кодекшмен реттеледi. Беларусь Республикасыныц Банк кодекшнде а;шалай талапты берш ;аржыландыру (факторинг) шартына 19 тарау арналFан. Беларусь Республикасыныц Банк кодексшщ 153-бабына сэйкес, а;шалай талапты берш ;аржыландыру (факторинг) шарты бойынша бiр тарап (фактор) - банк немесе банкшк емес несиелш-;аржылы; уйым екiншi тарап;а (несие берушiге) борыш;ордыц а;шалай талабы сомасын дисконтпен твлеу жолымен несие берушi мен борыш;ор арасындаFы а;шалай мiндеттемеге несие берушi жаFында тусуге мiндеттенедi. Дисконт дегенiмiз борыш;ордыц а;шалай мiндеттемесi сомасы мен фактордыц несие берушiге твлейтiн сомасы арасындаFы
айырма деп тYсiнiледi. Сондай-ак дисконт а^шалай мiндеттеме сомасына есептелген пайыз тYрiнде есептелуi мYмкiн. Ал Беларусь Республикасыныц Банк кодексшщ 154-бабы факторинг шартын ашы^ жэне жабыщ, iшкi жэне халыщаралыщ, регрессп жэне регресссiз деп жiктейдi. Сонымен катар, Беларусь Республикасыныц Банк кодексшщ 19-тарауыныц тиiстi баптарымен факторинг шарты бойынша талапты берудiц нысанасы, шарт тараптарыныц взара к¥^ыщтары мен мвдеттер^ факторинг шартыныц тYрлерi жан-жакты реттелген [12].
Факторинг катынастарыныц Казакстанда пайда болуы жвнiнде мэселе бойынша бiржа^ты пiкiрлер жок. Квптеген зац эдебиеттерiнде келесiдей т^жырым жиi кездеседк «акшалай талапты берiп каржыландыру шарты - к^къктык; реттелуi Казахстан Республикасы Азаматтыщ кодексiмен енгiзiлген, азаматты^-^^^ы^ты^ мвдеттеменщ жаца тYрi». Бiркатар эдебиеттерде ец алгаш^ы факторинг операцияларын iске асыру КСРО ^рамындагы КазССР-де жогарыда аталган КСРО Мембанкiнiц 1989 жылгы 12 желто^сандагы №252 инструктивтi хатына сэйкес, 1989 жылдан берi басталган деп есептейдi [13, 356 б.].
Жалпы алганда, факторинг катынастарын реттейтiн зацнаманныц калыптасуы мен даму тарихын шартты тYрде 3 кезецге бвлiп ^арастыруга болады.
- 1989-1991 жж. КСРО к¥рамындагы КазССР-де ^олданылган актiлердiц эрекет ету кезецi (КСРО Мембанкiнiц 1989 жылы 12 желто^сандагы инструктивтi хаты, 1991 жылдыц 25-желтоксанында ^абылданган «Казахстан Республикасындагы салыщ жYЙесi туралы» Зацы);
- 1991-2000 жж. тэуелсiз Казакстанныц аза-маттыщ жэне банкiлiк зацнамасыныц калыптасу кезецi (1994 жылы 27 желто^санда Казахстан Республикасы Азаматтыщ кодексшщ Жалпы бвлiмiнiц кYшiне енуi, 1999 жылы 1 шшдеде Казахстан Республикасы Азаматтыщ кодексiнiц Ерекше бвлiмiнiц кушше енуi, 1993 жылы 14 сэуiрде «Казахстан Республикасындагы банктер туралы» Казахстан Республикасы зацыныц кабылдануы, 1995 жылы 17 сэуiрде «Лицензиялау» туралы Казахстан Республикасы зацыныц кабылдануы, 1995 жылы 24 сэуiрде № 2235 «Зац кYшi бар Салыщ жэне бюждетке твленетiн баска да мiндеттi твлемдер туралы» Казахстан Республикасы Зацыныц кабылдануы, 1995 жылы 31 тамыздагы жаца «Казахстан Республикасындагы банктер жэне банк кызмет
туралы» Казахстан Республикасы зацыныц кабылдануы)
- 2000 ж. бастап казiргi кезге дейiнгi кезец, Каза^станныц салыщ зацнамасын жэне лицензиялау туралы зацнаманы жетiлдiру кезецi (2001 жылы 12 маусымда Казахстан Республикасыныц Салыщ кодексiнiц кабыл-дануы, 2008 жылы 10 желто^санда жаца Казахстан Республикасыныц Салыщ кодексiнiц, 2007 жылы 11 кацтарда жаца «Лицензиялау туралы» Казахстан Республикасыныц зацыныц кабылдануы, одан кешн оныц кYшi жойылып, 2014 жылы 16 мамырда № 202-У «Р^саттар жэне хабарламалар туралы» Казахстан Республикасыныц Зацыныц кабылдануы).
Кецестiк дэуiрде экономиканыц толыщ мемлекетпен реттелуiне жэне кэсшкерлш ^ызметтщ жо^тыгына байланысты, 1963 жылы 28 желто^санда ^абылданган КазССР Азаматтыщ кодексi факторинг катынастарын реттеудi ^арастырган жок. КазССР АК-де талаптарды беру мен борыштыц ауысуы деп аталатын 19-тарау квзделген, оныц 197- бабына сэйкес, ол зацга не шарт^а кайшы келмеген жагдайда немесе талап несие берушшщ жеке басымен байланысты емес болган жагдайда, несие берушi талабын взге т^лгага екеуiнiц келiсiмi бойынша беруi мYмкiн. Ягни, жалпыазаматты^ цессия нормалары гана квзделген [14].
Тэуелсiз Каза^станда факторинг катынастары бастап^ы кезецде тек банкшк зацнамада гана квршю тап^ан болатын, Азаматтыщ кодекстiц кабылдануымен факторинг операцияларыныц ^^ыктыщ негiзi шаланды деуге болады.
Казахстан Республикасы Азаматтыщ кодек-сiнiц Ерекше бвлiмiн ^олданыс^а енгiзгенге дейiн факторинг тек арнайы банкiлiк зацнама децгейiнде гана бектлдь «Банктер жэне банк кызмет туралы» КазССР 1990 жылгы 07 желто^сандагы № 385-Х11 Зацыныц 21-бабы 8-тармагымен факторинг банк операцияларыныц бiр тYрi ретiнде саналган жэне «талап ету К^ыгын иелену мен кызмет кврсету, талаптарды орындау мен тэуекелдердi кабылдау жэне осы талаптардыц инкассациясы (факторинг» деп тYсiндiрiлдi. Осындай ^станым келесi ^абылданган «Казахстан Республикасындагы банктер туралы» Казахстан Республикасыныц 1993 жылгы 14 сэуiрдегi № 2139-Х11 Зацында да орын алды. Б^л зацныц 4-бабында кврсетiлген банк операцияларыныц тiзiмiнде «тауар жеткiзу мен кызмет кврсетудеп талап ету к^ыгын иелену, м^ндай талаптарды орындаудагы тэуекелдердi кабылдау жэне осы талаптардыц
инкассациясы (факторинг)» ;амтылды [15, 112 б.]. Осылайша, бершген нормативнк-;у;ы;ты; актiлерде факторинг банкшк ;ызмет тyрi ретiнде бектлген едi.
Бiра;, Каза;стан Республикасыныц Азаматты; кодекс жэне «Каза;стан РеспубликасындаFы банктер жэне банк ;ызметi туралы» Каза;стан Республикасыныц 1995 жылFы 31 тамыздаFы № 2444 Зацыныц ;олданыс;а енгiзiлуiмен жаFдай взгердi. Берiлген зацныц 30-бабыныц 1-тармаFы банкiлiк жэне взге операцияларды жузеге асыру банкiлiк ;ызмет болып табылады деп кврсетедi, жэне осы баптыц 2-тармаFы банкiлiк операциялардыц толы; тiзiмiн бередi. Алайда факторинг олардыц ;урамына кiрмейдi. Каза;стан Республикасыныц 2005.07.08. №72-111 Зацымен енгiзiлген взгерютерге дейiн, факторинг «Каза;стан РеспубликасындаFы банктер жэне банк ;ызмен туралы» Зацныц 30-бабыныц 3-тармаFында кврсетiлiп, банктер мен банкшк ;ызметтщ жекелеген тyрлерiн жузеге асыратын уйымдар уэкiлеттi органныц лицензиясы болFан жаFдайда жузеге асыруFа ;у;ылы операциялар ;атарына жат;ызылды. «Каза;стан РеспубликасындаFы банктер жэне банк ;ызметi туралы» Зацныц 30-бабына К? 2005.07.08. № 72 Зацымен взгерютер енгiзiлгеннен кешн, факторинг осы баптыц 11-тармаFыныц 6) тарма;шасында банктер (осы баптыц 2-тармаFында квзделген банк операцияларынан бас;а) уэкiлеттi органныц лицензиясы болFан жаFдайда жузеге асыруFа ;у;ылы операциялар ретшде ;арастырылады. Ягни, аталFан норма тек факторинг операцияларыныц банктермен жузеге асыру жаFдайларын Fана реттейдi [16].
К^рп тацда «Каза;стан РеспубликасындаFы банктер жэне банк ;ызмет туралы» Зацныц 30-бабыныц 11-тармаFыныц 6)тарма;шасына сэйкес, «факторингпк операциялар - тауарларды (жумыстарды, ;ызметтерд^ сатып алушыдан твлемсiз тэуекел етш ;абылдай отырып, твлем жyргiзудi талап ету ^^пын алу» деп аны;талFан [16].
Айта кететiн жайт, жацадан ;абылданFан «Ру;саттар жэне хабарламалар туралы» 2014 жылFы 16 мамырдаFы № 202-V Каза;стан Республикасы Зацыныц 36-бабыныц 1-тармаFына сэйкес, «;аржы саласындаFы ;ызметпен жэне ;аржы ресурстарын шоFырландыруFа байланысты ;ызметпен айналысу кук^^на лицензияларды жэне (немесе) лицензияларFа ;осымшаларды беру, ;айта ресiмдеу, беруден бас тарту, олардыц ;олданысын то;тата туру, то;тату тэртiбiн, мерзiмдерi мен шарттарын Каза;стан
Республикасыныц зандарына сэйкес Каза;стан Республикасыныц ¥лтты; Банкi белгiлейдi». Ал осы зацныц 1-;осымшасында «бiрiншi санаттаFы ру;саттардыц (лицензиялардыц) тiзбесi» берiлген жэне онда «факторингтiк операциялар: твлем жасамау тэуекелш ;абылдай отырып, сатып алушыдан тауарларFа (жумыстарFа, ;ызметтерге) а;ы твлеудi талап ету ;у;ы;тарын иелену» деп кврсетшген [17]. Демек, факторинг операцияларын жузеге асыратын банктер ;ызметi Каза;стан Республикасыныц ¥лтты; банкiмен лицензияланады.
Каза;стан Республикасыныц Азаматты; кодексiнiц Ерекше бвлiмiнiц 37 тарауы а;шалай талапты берш ;аржыландыру шарты (факторинг) деп аталады. Айта кететiн жайт, факторинг шартынан туындайтын ;атынастарFа Каза;стан Республикасыныц Азаматты; кодексшщ екiншi бвлiмi 37 тарауыныц жеке нормалары да, жэне OFан ;оса 339-347 баптарда аны;талFан талап ету кук^ын берудiц жалпы нормалары да ;олданылады. Мундай тэртiп Каза;стан Республикасыныц Азаматты; кодексiнiц взiнде, оныц 729-бабы 3-тармаFында белгiленген [18].
Сонымен ;атар, факторинг ;атынастарыныц ;у;ы;ты; негiзi ретiнде 2008 жылы 10 жел-то;санда ;абылданFан Каза;стан Республикасыныц Салы; кодексiн ;арастыруFа болады. Факторинг операциясындаFы ;аржы агентiнiц ;ызметi Каза;стан Республикасыныц Салы; кодексiмен реттеледi. ЯFни, Каза;стан Республикасыныц Салы; кодексшщ 250-бабыныц 2-тармаFына сэйкес, банктер жузеге асыратын факторингпк операциялар ;осылFан ;ун салыFынан босатылатын ;аржылы; ;ызмет кврсетулерге жат;ызылFан. Сонымен ;атар, банк болып табылмайтыц, коммерциялы; уйым нысанында факторинг ;ызменн кврсететiн ;аржы агентiнiц факторингпк операциялары ;осылFан ;ун салыFынан босатылмаFан. Демек, банктерден бас;а факторингтiк компаниялардыц (;аржы агентiнiц) кврсететiн ;аржылы; ;ызметшен тyсiретiн пайда табыстарына салы; салу ерекшелiктерi Салы; кодексiнiц тиiстi баптарымен реттеледi [19].
ЖоFарыда жазылFан материал непзшде факторинг ;атынастарын реттейтiн нормаларды ;амтитын келесiдей нормативтш-;у;ы;ты; актiлердi бвлш кврсетуге болады:
1) «Халы;аралы; факторинг туралы» УНИДРУА Конвенциясы. Каза;стан ;атыспайды, келешекте осы халы;аралы; акнге ;осылуы мyмкiн.
2) «Халы;аралы; саудада дебиторлы;
берешекп беру туралы» ЮНСИТРАЛ Конвен-цясы. Кол ^ою Yшiн 2001 жылы 16 ^арашасында Кейптаун ашылган. Казахстан ^атыспайды.
3) Казахстан Республикасыныц Конституция-сы, 1995 жыл 30 тамыз.
4) Казахстан Республикасыныц Азамат-тыщ кодекса Жалпы белiм. Казахстан Республикасыныц Жогаргы Кецесiнiц 1994 жылгы 27 желто^сандагы № 269-Х11 ^аулысымен ^олданыс^а енгiзiлдi.
5) Казахстан Республикасыныц Азамат-тыщ кодексi. Ерекше белiм. Казахстан Республикасыныц 1999 жылгы 1 шшдедеп № 409 Кодексi.
6) Салыщ жэне бюджетке теленетiн бас^а да мiндеттi телемдер туралы (Салыщ кодексi). Казахстан Республикасыныц 2008 жылгы 10 желто^сандагы № 99-IV Кодекса
7) «Казахстан Республикасындагы банктер
жэне банк ^ызмет туралы» Казахстан Республикасыныц 1995 жылгы 31 тамыздагы № 2444 Зацы.
8) «Р:р;саттар жэне хабарламалар туралы» Казахстан Республикасыныц 2014 жылгы 16 ма-мырдагы № 202-V Зацы.
Тэуелсiз Каза^станда факторинг ^атынас-тарын реттейтiн нормативтш актiлер
саны кеп емес. Сондыщтан, факторингтi ^^ыщ-тыщ реттеу жан-жа^ты эрi терец анализ жасау жолымен жаца кдоыктык; нормалар енпзуд^ факторинг ^атынастарын толыщ, эрi жан-жа^ты реттейтiн сапалы зацнама ^алыптастыруды ^ажет етедi, б^л ез кезегiнде факторингтщ одан эрi дамуына сезсiз септшн тигiзер едi. Эсiресе, кдарп тацда Кеден Одагы шецберiнде халыщаралыщ факторинг ^атынастарын реттеудi к^ыктык; ^амтамасыз ету зор мацызга ие.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. История развития и современная мировая практика факторинга. Официальный сайт рейтингового агентства «ЭКСПЕРТ РА» // http://www.raexpert.ru/researches/factoring/
2. UNIDROIT Convention on International Factoring (Ottawa, 28 May 1988). Жеке к¥^ыщты унификациялау жетндеп Халыщаралыщ институт (УНИДРУА) ресми сайты // http://www.unidroit. org/instruments/factoring
3. United Nations convention on the assignment of receivables in international trade (New York, 2001). Б¥¥ халыщаралыщ сауда ^^ыгы бойынша Комиссиясы (ЮНСИТРАЛ) ресми сайты //http://www. uncitral.org/uncitral/en/uncitral_texts/security/2001Convention_receivables.
4. Factors Chain International Annual Review 2007. P. 7. «Factors Chain International» халыщаралыщ факторингпк ассоциациясыныц ресми сайты // http://www.factors-chain.com
5. Василевская Л.Ю. Факторинг в России и Германии: особенности договорных конструкций // Право и политика. 2003. № 12. С. 46-47.
6. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть вторая: Текст, комментарии, алфавитно-предметный указатель / Под ред. О.М. Козырь, А.Л. Маковского, С.А. Хохлова. М., 1996. С. 438 (автор раздела - А.С. Комаров). С. 442.
7. В направлении к цивилизации: Интервью с М. Трейвишем // Вестник НАУФОР. 2001. № 3. С. 17.
8. Новоселова Л.А. Финансирование под уступку денежного требования // Вестник ВАС РФ. 2001. № 6. С. 94.
9. Качер О.В., Ковязин В.В., Кондрат Е.Н. Становление и развитие законодательства, регулирующего договор финансирования под уступку денежного требования (факторинга) // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России. 2006. № 4 (32). С. 187-192.
10. Гражданский кодекс Российской Федерации.Часть вторая. Принят 26 января 1996 года, № 14-ФЗ // http://www.grazkodeks.ru/statia/gzk-glava-43/gz-statia-824/
11. Гражданский кодекс Республики Беларусь, 7 декабря 1998 года, № 218-З // Национальный центр правовой информации Республики Беларусь.// http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0= hk9800218&p2={NRPA}
12. Банковский кодекс Республики Беларусь, 25 октября 2000 года, № 441-З //Национальный центр правовой информации Республики Беларусь. // http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0 =hk0000441&p2={NRPA}
13. Ма^ыш С.Б. Банк id: О^улыщ. - Алматы: Жет Жаргы, 2009.-552 бет.
14. Каза; ССР-нщ азаматты; кодекс [Текст] : (1988 жылдьщ 1 ;ацтарына дейiнгi взгерiстер мен толы;тырулар енгiзiлген ресми текст). - Алматы : Казахстан, 1989. - 264 б.
15. Галинская Ю.В. Теоретические и практические аспекты института цессии по законодательству Республики Казахстан: дисс. ... канд. юрид. наук. Алматы, 2009. 140 с.
16. «Казахстан Республикасындагы банктер жэне банк ;ызмет туралы» КР 1995 жылгы 31 тамыздагы № 2444 Зацы // Банк ;ызмет туралы Казахстан Республикасыныц ;у;ы;ты; актiлерi жиынтыгы. Алматы, Юрист, 2005, 251 б.
17. «Ру;саттар жэне хабарламалар туралы» Каза;стан Республикасыныц 2014 жылгы 16 мамырдагы № 202-У Зацы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1400000202#z244
18. Каза;стан Республикасыныц Азаматты; кодексi (1994 жылгы 27 желто;сандагы Жалпы бвлiмi жэне 1999 жылгы 1 швдедеп Ерекше бвлiмi) - Алматы: ЮРИСТ, 2007. - 296 б.
19. Салы; жэне бюджетке твленетiн бас;а да мiндеттi твлемдер туралы (Салы; кодексi) Каза;стан Республикасыныц 2008 жылгы 10 желто;сандагы № 99-1У Кодекса - Алматы: ЮРИСТ, 2009.- 468 б.
Мацала ацшалай талапты 6epin царжыландырудыц 6ip mYpi факторинг цызметгшц цуцыцтыц нег1здер1не арналган. Автор факторинг туралы Цазацстан Республикасы зацнамасыныц цалыптасу жэне даму Yрдiсiн талдайды. Мацалада факторинг цызметт реттейтт халыцаралыц акттер, Цазацстан Республикасыныц зацнамасы зерттеледi. Сондай-ац, факторинг цызметт реттеу саласындагы Ресей Федерациясы жэне Беларусь Республикасыныц зацнамаларыныц салыстырмалы сипаттамасы келтiрiледi.
Ty^h свздер: факторинг туралы Цазацстан Республикасы зацнамасы, ацшалай талапты берт царжыландыру шарты, факторинг цызметi, факторинг цатынастары, факторинг цатынастарын цуцыцтыц реттеу.
Данная статья посвящена правовым основам одного из видов финансирования под уступку денежного требования - факторинга. Автор анализирует процесс становления и развития законодательства Республики Казахстан о факторинге. В статье исследуются международные акты, законодательство Республики Казахстан, которые регулируют факторинговую деятельность. Также приведена сравнительная характеристика законодательства Российской Федерации и Республики Беларусь в сфере регулирования факторинговых отношений.
Ключевые слова: законодательство Республики Казахстан о факторинге, договор финансирования подуступку денежного требования, факторинговая деятельность, факторинговые отношения, правовое регулирование факторинговых отношений.
This article is devoted the legal bases of one of the types offinancing receivable financing - factoring. The author analyzes the process of formation and development of the legislation ofKazakhstan on factoring. The article examines the international acts, the legislation of the Republic of Kazakhstan that regulate factoring business. Also, provides a comparative characteristics of legislation of the Russian Federation and the Republic of Belarus in sphere of regulation offactoring relations.
Keywords: legislation of the Republic of Kazakhstan about factoring, contract of financing against the assignment of a monetary claim, factoring activities, factoring relations, legal regulation offactoring relations.
Айжан Зи^аликызы Амаоталиева,
Каза; мемлекетпк ;ыздар педагогикалы; университет элеуметпк-гуманитарлы; факультетшщ «Ку;ы; жэне бас;ару непздерЬ> кафедрасыныц о;ытушысы, зац гылымдарыныц магистрi Факторинг катынастарын реттейтш ^азакстан Республикасыныц зацнамасы
Амангалиева Айжан Зингалеевна,
преподаватель кафедры «Основы права и управления» социально-гуманитарного факультета Казахского государственного женского педагогического университета, магистр юридических наук Законодательство Республики Казахстан, регулирующее факторинговые отношения
Amangaliyeva Aizhan Zingaleevna,
teacher of Department of the law and governance framework of the Social and humanitarian faculty of the Kazakh state women's teacher training university, Master of legal sciences
The legislation of the Republic of Kazakhstan, regulating factoring relationship
