CC BY
7
УДК 332 ББК 65.042
ОМИЛ%ОИ ТАЪСИРРАСОНБА ЧАРАЁНИ ИСТИФОДАИ САМАРАНОКИ ЗАХИРА%ОИ ИЦТИСОДИ (дар мисоли ша^ри Исфараи
вилояти Сугд)
FACTORS OF INFLUENCE ON THE EFFECTIVE USE OF ECONOMIC RESOURCES [on the example of Isfara-Town
of Sughd Viloyat]
Шаропова Насиба %афизовна,
саромузгори кафедраи "Ицтисодиёт ва менецмент"-и ФилиалиДонишгоуи технологии Тоцикистон дар шаури Исфара (Тоцикистон, ш.Исфара)
Шаропова Насиба Хафизовна, ст.
преподаватель кафедры экономики и менеджмента Исфаринского филиала ТУТ (Таджикистан, г. Исфара)
Sharopova Nasiba Hafizovna, senior lecturer of the department of economics and management under Isfara Filial of the Tajik Engineering University (Tajikistan, Isfara)E-MAIL: Sharopova89@inbox.ru
ФАКТОРЫ ВЛИЯНИЯ НА ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ (на примере города Исфары Согдийской
области)
Кaлидвожa%о: минтаца, ицтидори минтацави, ицтидори захирави, истифодаи самара-нок, методикаи бауогузорй, ицтисодиёти минтаца, шаури Исфара
Масъалауои мууимми истифодаи ицтидори захирави ва ауамияти он дар рушди ицтисодиёти минтаца баррасй шудааст. Омилуои таъсиррасон ба раванди истифодаи самараноки ицтидори захирави дар буриши минтацаи алоуида тадциц гардидааст. Собит шудааст, ки истифодаи гайрисамараноки захирауои ицтисодй бевосита дар нишондиуандауои ицтимоию ицтисодии рушди минтаца инъикос меёбад. Исбот гардидааст, ки амалигардонии механизмуои истифодаи самараноки ицтидори захиравии минтаца гарави бомуваффацият ноил гардидан ба мацсадуои стратеги мебошад.
Ключевые слова: регион, региональный потенциал, ресурсный потенциал, эффективное использование, методика оценки, экономика региона, город Исфара
Рассматриваются важные аспекты использования ресурсного потенциала и его значение в развитии экономики региона. Исследованы и выявлены факторы, воздействующие на процесс эффективного использования ресурсного потенциала в разрезе отдельного региона. Обосновано, что неэффективное использование экономических ресурсов непосредственно отражается на социально-экономических показателях развития региона. Аргументировано, что реализация механизмов эффективного использования ресурсного потенциала региона является залогом успешного достижения стратегических целей его развития.
Keywords: region, regional potential, resource potential, effective use, assessment methodology, regiornl economy, Isfara-town
The article dwells on the important aspects related with resorting to resource potential and its significance in the development of the regional economy. In her article the author considers and determines the factors affecting the process of effective use of resource potential in the context of a particular region. It is substantiated that inefficient use of economic resources directly affects socio-economic indices of the development of the region. It is proved that realization of mechanisms for an effective use of the region's resource potential is considered to be the key to successful achievement of the strategic goals of its development.
Истифодаи самараноки захирадои иктисодй барои вусъат бахшидани фаъолияти иктисодиёти дар як минтака басо мудим арзёбй мегардад. Аз ин сабаб, минтака дамчун таксимкунандаи захирадои иктисодй накши калидиро бозида, вазифаи истифодаи самарабахши захирадои иктисодиро ба зимма дорад. Истифодаи гайрисамарбахши захирадои иктисодй метавонад ба сатди рушди иктисодиёти минтакавй таъсири манфй расонад. Х,олати мазкур дамон вакт ба миён меояд, ки агар низоми идоракунии минтака сиёсати ягонаи устувор надошта бошад. Аммо барои мушаххас намудани ин мафдуми иктисодй, аввалан худ мафдуми самарабахшй ва самарабахшии фаъолиятро баррасй мекунем.
Дар адабиёти иктисодии аксари забондои роичи дунё мафдуми самарабахширо бо истилоди "Эффективность" ифода мекунанд, ки аз вожаи "affectivus" гирифта шуда, маънои "натичадои матлуб", "асарбахшй" -ро дорад. Аз ин бармеояд, ки "самаранокй" ё самарабахшй мафдумест, ки натичабахшии фаъолияти ягон низом ё субъекти хочагидориро мефадмонад [1, с. 16].
Барои рушди содадои иктисодй-ичтимоии минтака роддои истифодаи самараноки захирадои иктисодй, ба мисли дар амал чорй намудани техникаи нав, техноло-гиядои пешрафта, афзоиши фоида, афзоиши тавлиди мадсулотро чустучу намудан зарур аст. Бино бар ин, самаранокии иктидори иктисодии минтака дар умум ин истедсоли то дадди нидой имконпазири мадсулоти ба чомеа зарурй бо масрафи кам-тарини захира ба як водиди мадсулоти истедсолшуда мебошад. Аз ин чо бармеояд, ки самаранокй мафдуми мураккаби иктисодй буда, ба он мачмуи омилдо таъсир мерасо-над, ки ин зарурати истифодаи иктидори захиравии минтакаро ба миён меорад.
Омилдо гуфта, шароит, сабаб, параметр ва нишондидандадое фадмида мешавад, ки ба муайян кардани иктидори захиравй таъсир мерасонанд. Дар навбати аввал, дангоми тадлили рушди ичтимой-иктисодии минтака бояд ба омилдои иктисодй, институсионалй (нидодй) ва ичтимоии инъикосгари рушди иктисод, вазъи молиявй (даромад, харочоти бучет) ва бахши ичтимои мадал таваччуд бештар зодир карда шавад.
Бо назардошти мавчудияти маълумоти садеди оморй ва таъсири вокеии ин ё он нишондиданда ба сатди устувории минтака, мо нишондидандадои зеринро дамчун омилдои таъсиррасон ба чараёни истифодаи самараноки захирадои иктисодй интихоб намудем, ки ондо дар шароити иктисоди бозаргонй афзоиши мачмуи мадсулоти минтакавиро муайян карда метавонанд. Воситаи асосии ноил шудан ба дадафдои рушди ичтимоию иктисодии минтака таъмини дамбастагии дамаи унсурдои иктидори захиравй мебошад. Ба таври муфассал унсурдои сохтории иктидори захиравии рушди минтака дар расми 1 нишон дода шудааст.
PacMu 1. ^y.3byou mapKuduu u^mudopu 3axupaeuu pymdu MUHma^a (Myamufi maym
Kapdaacm).
X,aMHH TapuK, Ma^Myu HHm0Hgux,aHgax,0H caMapaHOKHH cox,ax,ou HKTucoguu MHHTaKapo 6appac0 HaMyga, Kang MeKyHeM, kh hh30mh HHm0Hgux,aHgax,0H Ma3Kyp 6oag 60 HHm0Hgux,aHgax,0H caMapau h^thmoh Ba Myx,HTH 3hct TaKMH^ Kapga maBaHg. CaMapax,ou hkthcoah, h^thmoh Ba Myx,HTH 3hct 60 x,aM a^OKaMaHguu MyTaKo6u^ gopaHg. Arap caMapau HKTucogn gap aKcap MaBpug HaTH^au pymgu KyBBax,ou ucTex,co.i-KyHaHga 6omag, nac caMapau h^thmoh Ba Myx,HTH 3hct 0Ku6aTH MyH0Cu6aTx,0H ucTe^co^HH ^opurapguga Me6omaHg. A3 hh ^o 6apMeoag, kh ucTH^ogau caMapaHOKH 3axupax,0H HKTucogn gap HaMygu pymgu gapoMagx,ou BOKeuu KopMaHgoH, ucra^ogau nyppaTapy MyraB03HHH 3axupax,0H MexpaTH, K0x,umu caTx,u KaM6u30aTH, TamKHiu pe^au Me^HaT Ba ^aporaT, 6exgap KapgaHH x,0^aTH Myx,HTH 3hcth KumT30px,0, TaKpopucTe^co^u 3axupax,0H Ta6u0, x,h$3h ca^OMaTHH 0gaM0H Ba hk KaTop nagugax,0H Myc6aTH gurappo TatMHH MeHaMOHg.
Захирахои табий яке аз омилдои асосие мебошанд, ки ба фаъолияти самараноки содадои ик,тисодй таъсири худро мерасонанд. Якум, тавассути азхудкунии манбаъдои иктисодии баркарорнашаванда, ки ба тамом шудани ондо оварда мерасонад. Дуюм, тавассути вайрон кардани чараёни баркароркунии захирадои табиии баркарор-шаванда аз дисоби истифодаи технологиядои кудна, манбаъдои зиёд ва зиёновар, ки баъдан боиси вайрон шудани тавозуни экологй ва таназзул мегардад ва ба ин васила неруи иктисодии минтакаро кодиш медидад. Сеюм, истифодаи дастоварддои илмй дар истедсолот.
Аксар вакт, рушди минтака аз мавчудияти захирадои табий вобаста аст, аммо дар амал ин на дамеша меъёри далкунандаи рушд буда метавонад. Дар иктисодиёти чадон долатдое дастанд, ки он кишвардое, ки аз захирадои табий бой дастанд, сатди баланди рушди иктисодиро ба даст наовардаанд ва баръакс кишвардое, ба мисли Исроил, Ч,опон, Кореяи Ч,анубй тавассути истифодаи самараноки микдори маддуди захирадо ба нишондидандадои баланди рушд ноил шудаанд.
Нишондидандаи асосии пешравии чамъияти инсонй аз инкишофи куввадои истедсолкунанда вобаста аст, ки дар навбати худ дарачаи самаранокии истедсолотро муайян менамоянд. Аз кисми иктисоди сиёсии назарияи иктисодй маълум аст, ки куввадои истедсолкунанда ба табиат таъсир расонида, шакл ва хусусиятдои захирадои табииро дигаргун месозанд. Дар натичаи чунин таъсирот имкониятдои куввадои истедсолкунанда оид ба офаридани неъматдои моддй барои конеъгардонии эдтиёчоти одамон амалй карда мешаванд.
Яке аз намуддои захирадои табий замин аст. Арзиши китъадои замин дамчун омили зарурии истедсолот дар шакли заминдои кишоварзй бо нархдои кадастрй муайян карда мешавад [2, с. 69]. Хднгоми чунин нархгузорй хусусиятдои гуногуни замин, ба монанди чойгиршавй, мадсулнокй ва гайрадо ба инобат гирифта мешаванд.
Хусусияти фарккунандаи замин дамчун иктидори иктисодй дар он зодир мегардад, ки онро бо дигар захирадои иктисодй иваз кардан гайриимкон аст. Мисол, меднати инсон бо кори мошиндо, як намуди воситадои асосй ва гардон бо дигар воситадо иваз карда шавад, лекин замин захираи истедсолии ивазнашаванда аст.
Дар асоси суръати рушди афзоиши адолй гуфтан мумкин аст, ки захирадои табий, ба хусус замин барои адолии зиёдшаванда кифоят намекунад. Мувофики маълумоти омори расмй, дар солдои охир дар шадри Исфараи вилояти Сугд тамоюли камшавии заминдои кишоварзй мушодида карда мешавад. Агар соли 1991 дар шадри Исфараи вилояти Сугд 1058,5 дазор гектар заминдои кишоварзй мавчуд бошад, пас соли 2019 ин нишондиданда то 773,8 дазор гектар (чадвали 1) кам шудааст [3, с. 66]. Баробари камшавии заминдои кишоварзй, чй тавре ки аз чадвали 1 маълум мегардад, кодиши масодати заминдои мазраъ ва чарогод ба назар расида, масодати заминдои алафдаравй дар давраи тадлилшаванда бетагйир бокй мондааст.
Аз категориядои замини дар чадвали 1 овардашуда, ба гайр аз замини нидолдои бисёрсола камшавии масодати дигар намуди заминдо ташвишовар мебошад. Чунин долати азхудкунй ва истифодаи заминдои корам хатари мустакимро ба бехатарии озукаворй ва иктисодии минтака ифода мекунад.
Истифодаи самараноки замин дамчун омили истедсолот дар бисёр долатдо аз дарачаи азхудкунии захирадои зеризаминй вобастагй дорад. Дарачаи азхудкунй дар
чунин маврид бо ченакхо ва сифати истихрочи боигарихо аз каъри замин ва тайёр намудани онхо барои истифодаи истехсолот муайян карда мешаванд.
Нишондихандахо
m 1—1 -ч- 1—1 in i—i VO 1-й i—i 90 1—1 OS i—i
р^ р^ р^ р^ Р^
Масохати умумии замин 83594 83594 83594 83594 83594 83594 83594
Аз он чумла:
Заминхои кишоварзй 19874 19800 19732 19784 19799 19832 19455
Мазраъ 4314 4270 4137 4137 4140 4074 3875
Нихолхои бисёрсола 8888 8858 8969 9027 9039 9159 9437
Чарогох 6672 6672 6626 6620 6620 6599 6143
Манбаъ: тауия ва коркарди муаллиф тибци маълумотуои Раёсати омори шаури Исфараи
Сарраёсати агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд
Дама олимони мамлакат кайд мекунанд, ки Точикистон ва минтакахои он аз бисёр намудхо ва захирахои фоиданоки зеризаминй бой аст, ки онхоро метавон ба сохаи алохидаи иктисодиёт шомил намуд.
Шахри Исфара дорои иктидори бузурги захирахои табий мебошад. Дар каламрави шахр ангиштсанг, озокерит, фосфоритхо, ашёи рангхои молиданй, санги мармар, санги хоро, маводи сохтмонй (санг, хок, шагал, рег), охаксанг, хоки кулолй, нафт, газ, дигар канданихои фоиданок ва чашмаи обхои мусаффои маъдании шифобахш мавчуд аст [4, с. 17].
Мувофики маълумоти оморй солхои охир махсулоти саноати истихроч ба гайр аз ангишт, нафт ва гази табии тамоюли пастравй дорад (чадвали 2).
Чадвали 2. Исте^соли махсулоти асосии саноати истихроц дар шаури Исфара
Нишондихандахо 1991 2000 2005 2010 2015 2018 нисбат ба соли базавй
Ангишт (хазор тонна) 36,6 39,2 41,9 45 50 54 61
Нафт (хазор тонна) 14840 14823 14600 14300 14371 14566 14800
Гази табий (хазор м3) 6670 6600 6630 6550 6500 6845 6880
Манбаъ: тауия ва коркарди муаллиф тибци маълумоти Раёсати омори шаури Исфараи
Сарраёсати агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд
Тамоюли мушохидашавандаи сатхи пасти азхуд намудани захирахо имконият медихад кайд намоем, ки муаммои итстифодаи максадноки замин ва шиддатнокии истифодаи захирахои табий тачдиди чараёнхои технологиро пешбинй мекунад.
Дар асоси тахлили замин хамчун омили таъсиррасон ба рушди иктисодиву ичтимоии минтака, метавон ба хулоса омад, ки барои иктисодиёти минтакавии шахри Исфара норасоии захирахои иктисодй муаммо набуда, балки истифодаи гайрисамарабахш ва гайриокилонаи он мушкилоти чиддй мебошад.
Захирахои мехнатй яке аз омилхои асосии таъсиррасон ба чараёни истифодаи самараноки захирахои иктисодии минтака мебошад. Захирахои мехнатй якчоя бо
захирахои табий ва дигар захирахо кувваи харакатдихандаи пешрафти чамъиятро таъмин мекунад. Истифодаи самараноки захирахои мехнатй дар холате таъмин мегардад, ки агар барои инкишофи худи инсон хамчун дорандаи кобилияти мехнатй шароитхои мусоид фарохам оварда шаванд.
Мувофики маълумоти расмии Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон шумораи ахолии мамлакат тамоюли устувори афзоишро дошта, суръати миёнасолаи афзоиш мувофикан 2,4 ва 2,6% ташкил медихад [5, с.27]. Афзоиши ахолй ва захирахои мехнатй ба баланд шудани сатхи шугл оварда мерасонад (чадвали 3).
Чадвали 3. Тагйирё'бии шумораи ауолй ва захирахои меунатй дар шаури Исфараи
вилояти Сугд
Нишондихандахо 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Шумораи ахолии мукимй (хазор нафар) 241,6 248,3 254,5 258,9 261,7 268,3 270,4
Суръати рушди шумораи ахолй нисбат ба соли 2013 (бо иф. %) 100 102,7 109,1 105,3 108,3 111 111,9
Захирахои мехнатй (хазор нафар) 160,6 165,1 169,1 172,1 173,9 178,3 179,4
Суръати рушди захирахои мехнатй нисбат ба соли 2013 (бо ифодаи %) 100 102,8 105,2 107,1 108,2 111 111,7
Шумораи ахолии дар иктисо-диёти минтака машгули мехнат буда (хазор нафар) 34,5 36,8 39,5 42,1 43,9 48,3 49,4
Суръати рушди шумораи ахолии дар иктисодиёти минтака машгули мехнат нисбат ба соли 2013 (бо ифодаи %) 100 106,6 114,4 120 127,2 140 143,1
Манбаъ: тауия ва коркарди муаллиф тибци маълумоти Раёсати омори шаури Исфараи
Сарраёсати агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд
Мувофики маълумоти чадвал шумораи ахолии мукимй дар соли 2019 нисбат ба соли 2013 11,9% зиёд шуда, захирахои мехнатй 111,9% ва шумораи ахолии дар иктисодиёти минтака машгули мехнат буда 43,1% афзоиш ёфтаанд. Аз ин чо маълум мегардад, ки сохахои иктисодиёти минтакавии шахри Исфара кобилияти таъмини захирахои мехнатии афзоишёбандаро бо чойхои корй надорад.
Аз истифодаи самараноки захирахои мехнатй, истифодаи хамаи намудхои иктидорхои истехсолй вобастагй дорад. Дар ин чода накши асосиро бо баробари тавсифи микдории захирахои мехнатй, тавсифи сифатии он ичро мекунад. Пеш аз хама дар ин чо хосилнокии захирахои мехнатй ва тамоюли тагйирёбии он ба назар гирифта мешавад.
Хрсилнокии мехнатро дар сатхи иктисодиёти минтакавй аз руйи формулаи зерин хисоб намудан мумкин аст:
•• - МММ
Х.М.дар иктисодиёти минтакавй =- (1).
Шумораи зах.мех.дар икт.мин.машгулбуда
ки дар ин чо МММ - мачмуи махсулоти минтакавй аст.
Аз руйи формулаи як тагйирёбии хосилнокии мехнатро дар шахри Исфара хисоб
менамоем. Натичаи хисоб дар чадвали 4 оварда шудааст.
Чадвали 4. Тагйирёбии уосилнокии меунат (коркарди МММ ба уар як воуиди захирауои ___меунатт машгулбуда) дар шаури Исфара
Нишондихандахо
m т in ^н \о ^н 90 ^н о\
о M О M О M О M О M О M О M
МММ (млн.сомонй) 2032,9 2410,6 2316,7 2502,1 2485,5 2493,6 2568,7
Шумораи захирахои мехнатии дар иктисодиёти минтака машгулбуда (хаз. нафар) 18,114 16,990 14,429 14,095 13,815 13,93 14,16
Хосилнокии мехнат дар иктисодиёти минтака (сомонй) 112,2 141,8 165,2 160,5 179,9 178,3 181,4
Тагйирёбии хосилнокии мехнат нисбат ба соли 2013 (бо ифодаи фоиз) 100,0 126,3 147,2 143,0 160,3 158,9 161,6
Манбаъ: тауия ва коркарди муаллиф тибци маълумоти Раёсати омори шаури Исфараи Сарраёсати агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд
Аз маълумоти чадвал бар меояд, ки хосилнокии мехнат дар сатхи иктисодиёти минтакавй ва ё коркарди МММ ба хар сари захираи мехнатии бо кор машгулбуда тамоюли афзоишро дорад. Ин чо мо хосилнокии мехнатро ба таври алохида дар сохаи саноат ва кишоварзии шахр хисоб намудем. Маълум гардид, ки захирахои мехнатии машгули кор дар саноат нисбат ба захирахои мехнатии дар кишоварзй истифодашаванда хосилнокии зиёдтар дорад (чадвали 5).
Чадвали 5. Тагйирёбии уосилнокии меунат дар саноат ва кишоварзии шаури _____ Исфараи вилояти Сугд
Нишондихандахо
m т in ^н \о ^н 90 ^н о\
о M О M О M О M О M О M О M
Истехсоли махсулот дар кишоварзй (млн. сомонй) 324,9 335,4 345,2 359,3 376,0 379,4 381,2
бо нарххои мукоисавии соли 2019
Шумораи захирахои 4479 3964 3656 3485 3171 2849 2736
машгули кор дар кишоварзй (нафар)
Хрсилнокии мехнат дар 7253,8 8461,1 9442,01 10309,8 11857,4 13316,9 13932,7
кишоварзй (сомонй)
Истехсоли махсулот дар саноат (млн. сом.) бо нарх- 195,9 230,1 270,2 279,2 296,6 363,7 365,4
хои мукоисавии соли 2019
Шумораи захирахои 2734 2690 2572 2482 1986 1938 1911
мехнатии машгули кор дар саноат (хазор нафар)
Хосилнокии мехнат дар 7165,3 8553,9 10505,4 11248,9 14934,5 18766,7 19120,8
саноат (сомонй)
Манбаъ: тауия ва коркарди муаллиф тибци додауои Раёсати омори шаури Исфараи Сарраёсати
агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд
Мукоисаи хосилнокии мехнат дар саноат ва кишоварзии шахри Исфара нишон медихад, ки дар сохаи саноат хосилнокии мехнат нисбат ба кишоварзй 2 маротиба зиёдтар аст. Аз ин чо бармеояд, ки истифодаи самараноки захирахои мехнат дар саноати иктисодиёти минтакавии шахри Исфара нисбат ба кишоварзии ин минтака самараноктар ба хисоб меравад.
Омили сохибкорй. Дар шароити иктисоди бозорй фаъолияти сохибкорй дар таъмини рушди бонизоми иктисодиёт накши мухим мебозад. Ин иддао исботи худро дар чунин мамлакатхои пешрафта, ба монанди ИМА, Олмон, Ч,опон, Фаронса ва дигар давлатхо ёфтааст. Аз мамлакатхои ИДМ Чумхурии ^азокистонро номбар кардан мумкин аст, ки хукумати он дар солхои охир, дар самти тараккй додани фаъолияти сохибкорй корхои зиёдеро ба анчом расонидааст. Ба туфайли ин тадбирхо фазои сармогузорй дар мамлакат бехтар гардид, ки он, дар навбати худ, ба чалби самоягузорихои хоричй мусоидат кард.
Солхои охир сохибкории истехсолй дар шахри Исфара омили муайянкунандаи рушди иктисодй-ичтимоии минтака гардидааст. Дар байни корхонахои истехсолии хурд фаъолияти ЧДММ "Баракат Исфара", "Субхи Ватан", "Висол Исфара", "Исфарафуд", "Экофрут-Исфара", "Чилфрукт", "Меваи тиллой" , ки ба истехсол ва банду басти мевахои хушк машгуланд, ЧДММ "Петролиум Сугд", Ч,СК "Заводи спиртбарорй", ЧДММ "Заводи семент", ^СШК "Нилуфар", ЧДММ "Исфарафарфор", ЧДММ 'Тишти Исфара", "Исфарасрхтмон", ЧСК "КМБ" ва гайрахо назаррас аст. Динамикаи нишондихандахои асосии фаъолияти корхонахои хурд ва хусусй, чамъиятхои масъулияташон махдуд, хочагихо ва чамъиятхои рафикона дар шахри Исфара дар чадвали 6 оварда шудааст.
Цадвали 6. Динамикаи нишондиуандауои асосии фаъолияти корхонауои хурд ва хусусй, цамъиятуои дорои масъулияташон маудуд, хоцагщо ва цамъиятуоирафицона ____дар шаури Исфара^ дар солуои 2013-2019
Нишондихандахо 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Шумораи корхонахои амалкунанда(вохид) 152 183 198 183 198 203 207
Шумораи коргарон (нафар) 536 581 630 680 748 780 824
Даромад аз махсулоти фурухташуда (хаз.сомонй) 61526,6 66521,6 75184,3 95396,1 99899,6 101237,5 110526,4
Даромад аз фуруши мол ба 1 коргар, сомонй 114 114,4 119,3 140,2 133,5 129,8 134,1
^Hccau MaxcynoT, Kop
Ba xH3MaTpacoHHxoH
HcTexcojHaMygaH 0,22 0,17 0,20 0,25 0,28 0,3 0,34
KopxoHaxou xypg gap
MMM, %
MaHÔat: mayuM ea KopKapdu Myannu$ muô^u dodayou Paëcamu 0M0pu waypu Mc^apau Cappaëcamu
aгенmuu oMopu Hasdu npe3udeHmu ^yMyypuu To^uKucmoH dap eunonmu Cyad
A3 pynu MatnyMoTH ^agBanu 6 6a xynocae pacugaH MyMKHH acT, kh gap maxpu Hc^apa HumoHguxaHgaxou pymgu coxh6kophh xypg con a3 con 6exTap rapguga HCTogaaHg. fflyMopau KopxoHaxou xypg Tynu conxou 2013-2019 gap MHHTaKa 1,5 MapoTu6a 3uèg rapgugaacT.
flap Mactanau 6axoguxK 6a a$3oHmH caMapaHoKHH ucrexconoT Ba HaTH^axou mojhhbhh oh xochjhokhh MexHaT Ba xa^MH ucTexconu MaxcynoT 6a hk Ha^ap axonuu goHMH HcTH^oMaTKyHaHga HKe a3 HumoHguxaHgaxou acocK Maxcy6 Merapgag. HyHoHe kh a3 HumoHguxaHgaxou ^agBan 6apMeoag, xa^MH ucTexcon Ba $ypymu moj 6a hk Ha^ap Koprap a3 114 comohhh cojh 2013 gap conu 2019 6a 134,1 comohh pacugaacT.
omh^h moiiimbii. AKHyH Mactanau caMapaHoKHH xapo^o™ 6y^eTH MHHTaKaxopo 6a caTXH pymgu H^THMou-uKTucogH 6appacH MeKyHeM, 3epo ohxo gap pymgu HKTHcoguëTH KumBap 6apou pacugaH 6a X,aga$xou pymgu xa3opcona HaKmu xanKyHaHga xoxaHg gomT. Eapou aManH rapgugaHH HaKmau nopa6HHHxou mojhhbhh gaBnaT gap 6axmu h^thmoh a3 ^ohh6h gaBnaTxou gypy Ha3gHK KyMaKnynuxo ^ygo MerapgaHg, aMMo caMapaHoKHH Macpa^H hh Ma6narxo HurapoHKyHaHga Me6omag.
A3 MatjyMoTH oMopH MatnyM acT, kh hhc$ 3uëgu xapo^oTH 6y^eT 6a coxaxou h^thmoh (acocaH TaHgypycTH, Maopu^ Ba xh$3h h^thmoh) paBoHa Kapga MemaBag. Cojxoh oxup 3axupaxou 6a 6axmxo TaKcuMmyga 6a TaBpu onTHManH TaKcuM Kapga HamygaaHg Ba caTXH caMapaHoKHH ^yHKcuoHanuH 6y^eT a3 ca6a6u hh3omh 3au$H ugopa, MaB^yg Ha6ygaHH xaBacMaHgH Ba Koppyncua 6a Kagpu ko$H pymg Haë^TaacT.
Ap3ë6uH caMapaHoKHH xapo^ora 6y^eTH MHHTaKaBH Bo6acTa 6a caTXH pymgu H^THMoro HKTucogH, HKe a3 omhjxoh a3 xaMgurap Bo6acra Me6omaHg, nyHKH gap 6aHHH hh gy o6teKTH TaxKHKmaBaHga HaKmu gaBnaTpo gap 6exTap HaMygaHH Ba3tu 3HHgaruu axonH nango HaMygaH MyMKHH acT. HMpy3xo Ba3H$au gaBnaT acocaH Taxuau nouxau 6y^eT, TaxJHjH caTXH MaKpouKTucogH Ba ucTH^ogau caMapaHoKH MexaHH3Mxou mojhhbhh 6y^eTH gaBnaTupo gap 6ap Merupag, kh ohxo MeTaBoHaHg 6a pymgu coxaxou gurapu ^atonuaT HH3 Tatcup pacoHaHg. flap pa^TH TatMHHH MyBo3HHau 6y^eT, xaHroMH 6aHaKmarupH, HaTaHxo HumoHguxaHgaxou xapconau MaKpouKTucogH, 6anKH caMTH TaMoMH gaBpau HKTucoguu KHmBap, a3 ^yMna gapa^au caTXH nacTpaBHH HKTucoguëT Ba MapxHjau pymgu oHpo HH3 6a Ha3ap rupu^TaH 3apyp acT.
X,aMHH TapuK, xaga^u acocuu cuëcaTH mojhhbhh xyKyMaTH xap hk MHHTaKa pacugaH 6a pymgu ycTyBopuu MHKpoHKTHcogH gap acocu TaH3HM Ba TaKMHj gogaHH hh3omh H^poumu 6y^eTH KHmBap Me6omag. Eapou ap3ë6uu pymgu ycTyBopuu 6y^eTH MHHTaKaBH Kopxou 3epuHpo H^po HaMygaH jo3hm Meoag: ap3ë6uu caTXH ycryBopuu coxTopu gapoMag Ba xapo^oTH 6y^eTH MHHTaKaBH; TatMHHH coxTopu 6y^eTH MHHTaKaBH 6a BocuTau BeKTopu MaB^yga Ba BeKTopu TamKHjmygau xaga^; ap3ë6uu MyHocu6aTxou 3hhh 6aHHH BeKTopxo; MyanaH HaMygaHH HKTHgopu 6y^eTH MHHTaKaBH gap gaBpau oMy3umH Ba MyaHHH HaMygaHH poxxou TaKMHju caMapaHoKHH 6y^eTH MHHTaKaBH Me6omaHg.
Бо вучуди ин, пеш аз муайян кардани роххои самараноки харочоти бучетй, яъне таъмини хизматрасонй ба чомеа зарур аст, ки тавозуни чузъхои он хамчун холати асосй барои таъмини устувории рушди иктисоди миллй истифода бурда шавад. Мувозинат дар низоми бучетй хамчун нишондихандахои киёсии байни даромад ва харочоти бучети давлатй фахмида мешавад. Барои халли вазифахои мачмуй, пеш аз хама, бояд бучети хар як минтака дар доираи кисмхои даромаду харочот ва тахлили бучет барои муайян кардани норасоихо (каср) ё барзиёдии (профитсити) он арзёбй карда шавад. Холо бошад, харочоти бучети шахри Исфараро дар тули панч сол баррасй мекунем. (ниг. ба чадвали 7).
Цадвали 7. Мувозинати даромад ва хароцоти буцети шаури Исфара _дар давраи солуои 2013-2019 (млн. сомонй)
Нишондихандахо Солхо
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Даромади бучети давлатй, хаз.сомонй 100,5 118,14 125,6 91,87 96,52 97,0 98,1
Харочоти бучети махаллй, хаз.сомонй 101,3 116,8 122,4 89,68 93,81 95,4 95,9
Каср (барзиёдй/профитсит) -1,3 1,34 3,2 2,19 2,71 1,6 2,2
Маълумоти чадвали 7 нишон медихад, ки бучети шахри Исфара то соли 2013 бо каср ва дар солхои минбаъда бо барзиёдатй (профитсит) ичро гардид. Агар барзиёдии бучет дар тули 7 сол бо шартхои мутлак хукмфармо бошад, пас хачми бузургтарини он дар соли 2019 мушохида мегардад, чунки дар соли 2019 фарки чиддй дида мешавад. Масалан, профитсити бучет дар соли 2019 2,2 млн.сомониро ташкил кард, ки нишондихандаи мазкур нисбат ба соли 2014 - 2 маротиба зиёд мебошад. Аз натичаи арзёбй айён гардид, ки номувозинатии бучет (хусусан профитсити бучет) дар вакти ичрои он метавонад ба рушди мачмуи махсулоти дохилии кишвар мусоидат намояд.
Хамин тарик, омухтани хамаи унсурхои иктидори захиравии минтакаро чамъ-баст намуда гуфтан мумкин аст, ки онхо бо хам алокаманданд, дар ин робита омилхое, ки ба рушди яке аз захирахо таъсир мерасонанд, барои рушд ва муайянсозии дигараш асос мегарданд. Аз ин ру, мачмуи иктидори захиравй афзалиятхои ракобатии минтакаро таъмин мекунанд. Боз якчанд омилхои таъсиррасон барои истифодаи самараноки захирахои иктисодй мавчуд аст, дар раванди тадкикоти бурда истода, мо на хамаи онро дида баромада метавонем, аммо дар корхои минбаъда ба накша гирифта шудааст.
Пайнавишт:
1. Давлатов Б. Р. Хусусияти рушди кооператсияи хоцагии цишлоц дар бахши кишоварзии Тоцикистон. Авто-ти дисс-сия барои дарёфти дарацаи илмии номзади илмуои ицтисодй. Душанбе, 2018.-58 с.
2. O^unoe A.A. CaMapawKuu ucmu^odaôapuu oMunyou ucmeyconom dap coyayou MuHma^afdap Muconu eunonmu cysdu ^yMyypuu To^KucmoH). ffuc. ôapou dapëfimu dapa^au unMuu rnMsadu unMyou u^mucodu. Xy^Hd, 2018.-143 c.
3. OMopu waypu Hcfiapau cappaëcamu aгенmuu oMopu Ha3du npe3udeHmu ^yMyypuu To^KucmoH dap eunonmu Cyed. Hcfiapa, 2018. -93 c.
4. EapHoMau pywdu u^mucodu ^muMouu waypu Hctyapa. - Hctyapa; Ma^oMomu u^pounu XyKyMamu daenamu dap w. Hcfiapa, 2017. - 30 c.
5. OMopu conoHau ^yMyypuu To^KucmoH. ffywaHÔe 2017.-157 c.
Reference Literature:
1. Davlatov B.R. Features of the Development of Agrarian Cooperation in the Agricultural Sector of Tajikistan. Synopsis of candidate dissertation in economics. - Dushanbe, 2018. - 58 pp.
2. Oqilov A.A. Effective Use of Factors Aimed at Manufacturing in Regions (on the example of Sughd Viloyat of Tajikistan Republic). Candidate dissertation in economics. - Khujand, 2018.143 pp.
3. Statistics of Isfara-Town Registered by the Statistical Agency under the Auspices of Tajikistan Republic President in Sughd Viloyat. - Isfara, 2018. - 93 pp.
4. Social-Economic Development Program of Isfara-Town. - Isfara: Executive Body of the Government in Isfara, 2017. - 30 pp.
5. Annual Statistics of the Republic of Tajikistan. - Dushanbe, 2017. - 157pp
