Ф. УТЯШЕВА ШИГЪРИЯТЕ: ОБРАЗЛАР ҺӘМ МОТИВЛАР ТӨРЛЕЛЕГЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Эдэбият

1. Ибрагимов С. М. Сравнительные конструкции в татарском языке // Исследования по татарскому языку. Изд-во Казан. университета, 1977. С. 76-98

2. Кожина М. Н. Стилистика русского языка. М.: Просвещение, 1983. 223 с.

3. Курбатов Х. Р. Хэзерге татар эдэби теленец стилистик системасы. Казан: Татар кит. нэшр., 1971. 192 б.

4. Мехэммэдьяр Нуры содур. Поэмалар, шигырь. Казан: Татар кит. нэшр., 1997. 336 б.

5. Нэбиуллина Г. Э. Татар тел гыйлемендэ экспрессив синтаксик тезелмэлэрне ейрэнY мэсьэлэсе // Фэнни Татарстан. 2016. №1. Б. 22-25

6. Сафиуллина Ф. С. Татар телендэ суз тэртибе. Казан: Татар кит. нэшр., 1974. 154 б.

7. Сафиуллина Ф. С. Синтаксические особенности поэм Мухаммедъяра // Исследования по татарскому языку. Изд-во Казан. университета, 1977. С. 76-98

8. Сафиуллина Ф. С. Синтаксис татарской разговорной речи. Казань: Изд-во Казан. ун-та,1978. 254 с

9. Фатхтдинов Ф. К. Эмми Камал китабы. Казань: ИЯЛИ, 2022. 648 с.

DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-134-137

Юсупова Н. М. доктор филологических наук, профессор, Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань

Ф. УТЯШЕВА ШИГЪРИЯТЕ: ОБРАЗЛАР КЭМ МОТИВЛАР ТЭРЛЕЛЕГЕ

Ключевые слова: Ф. Утяшева, татарская поэзия Сибирского региона, образ, мотив. Аннотация. В статье рассматриваются специфика образного мышления и разнообразие мотивов в творчестве поэтессы Сибирского региона Ф. Утяшевой, сконцентрировавшего в себе художественное сознание, философскую мысль, нравственно-психологические понятия татар региона. Цель исследования - установление повторяющихся, системных признаков авторского пространства Сибири.

Татар эдэбияты кечкенэ генэ чишмэлэр, инешлэр, зур елгалар килеп кушылган мул сулы дицгезне хэтерлэтэ. Эдэбиятныц Yсеш юлларын билгелэгэн эдиплэр мирасына Yзешчэн калэм эhеллэренец иж;аты да кушылып, аны

Занкиевские чтения

^пкырлы, бай hэм терле итэ. Соцгыларыныц халыкчанлык, гади язу стиле белэн еретелгэн эсэрлэре теге яки бу тебэкнец теп эдэби мирасын формалаштыра. Алар татар CYЗ сэнгатен шул тебэккэ хас уникаль сыйфатларны чагылдырган эдэби Yрнэклэр, Y3 тебэгенэ хас образлы фикерлэY хасияте белэн баета.

Бу татарлар ^плэп яшэгэн тебэклэр ечен аеруча матур ^ренеш буларак

бэялэнэ ала. Мондый эсэрлэр теге яки бу тебэккэ хас проблемаларны кYтэрэ, шул

жирлектэге халыкныц кенкYрешен, кYзаллауларын, яшэеш офыкларын, эйлэнэ-

тирэгэ менэсэбэтен, уй-хыялларын, омтылышларын, менталитетын ждткерэ.

Моннан тыш Y3 якташларын татар CYЗ сэнгате белэн бэйлэп торуда да аларньщ

роле, hичшиксез, зур. Шушы яктан Себердэ яшэYчелэрнец сэнгати фикерлэY

рэвешен, Yзацын, эхлакый-фэлсэфи карашларын яктырткан [1, б. 3] Себер тебэге

татар эдэбиятыныц да эhэмияте зур. Фэхриж;амал Утяшева иж;аты да шушы

фонда бэялэнэ ала.

Фэхриж;амал Утяшеваныц куп шигырьлэре Себер татарларыныц язмышы,

татар теле мэсьэлэсе, Себер тебэге татар авылларыныц килэчэге кебек пробле-

малар тирэсенэ туплана:

Сынса-сынган, езелмэгэн

Татарныц бердэмлеге.

Буыннан буынга килгэн

Ата-баба херлеге, - дип язган шагыйрэ Себер татарларыныц яшэеше ечен сызлана, татарларны бердэмлеккэ енди, херлекне, килэчэккэ ышанычны югалт-маганда гына алга барырга мемкин булуы турында сейли. «Кыерсыткач туган телне / Абынабыз адым саен», дип, туган телдэн читлэшунец сэбэплэрен эзли, яшьлэрнец Y3 туган теллэрен белмэве ечен борчыла, Себердэге татар авылларыныц бетYенэ сыкрана. Аерым шигырьлэрендэ Yзе ечен моныц сэбэплэрен дэ та-барга омтыла, мисал ечен, «Каргалар» сатирик шигырендэ аны бер-берсе белэн мактаныша-мактаныша чэкэлэшкэн, hэркайсы Yзенец естенлеген раслаган ак hэм кара каргалар каршылыгы аркылы татарныц бердэм булмавына бэйлэп ацлата:

Чапкан бире ят щэнлеклэр

Артларына карамый.

«Ура» - диеп кычкырганнар Бэла безгэ янамый, - дип, ул татарнын, Y3 эчендэге бэхэслэрнец яхшыга илтмэвен раслап куя.

Шагыйрэнец бер теркем шигырьлэрендэ туган як, туган ж;ир мотивы калку чагылыш таба. «Шул якларда туган ягым», «Лэчегем», «Авылым жирлэре», «Кезге уйлар», «Эй янымда», «Сердэш каен», «Ел теслэре», «Яз», «Ж^ир анам» кебек гади, шул ук вакытта тирэн мэгънэгэ ия, салмак интонациягэ корылган ши-гырьлэре авторныц туган жиренэ шигъри hэйкэле кебек кабул ителэ. Себер та-бигате, шул тебэкнец татар авыллары сурэте авторны туган авылы, туган ж;ире белэн бэйлэуче, уткэннэрне килэчэк белэн тоташтыручы буын тесен ала. ТYлэнэ, пайлан (пихта), косык (кедр) h.б. Себер тебэге табигате белэн бэйле образлар шундыйлардан. Кеше-табигать, туган ж;ир янэшэлеген, бердэмлеген раслаган, табигать белэн сейлэшY, диалог тесен алган мондый шигырьлэрдэ шагыйрэнец деньяга карашы, эчке кичерешлэре, яшэеш фэлсэфэсе аеруча калку ачыла. Лэчек, Вагай, Зэцгэр кYл, Тайга кебек тешенчэлэр, елга, кYл, тау исемнэре Y3 тебэгенец географиясенэ бэйле, эмма киц катлам татар укучысына таныш бул-маган топослар гына тугел, лирик герой кичерешлэрен, деньяга карашын, автор позициясен ачарга ярдэм итYче эдэби образлар булып калка, шагыйрэ ечен изге тешенчэлэр булып ^тэрелэ. Аерым берлэре кечле позициягэ - шигырь исе-менэ - чыгарылып, символик яссылыкта шул тебэктэге татарлар тарихын, яз-мышын ачуга да хезмэт итэ башлый.

Куцел лирикасына менэсэбэтле аерым шигырьлэр мэхэббэт мотивы тирэсенэ туплана. Эчке монолог стилендэ оештырылган «Син ацларсыц», «Зэцгэр ерак, куксел томан», «Яшьлегемне эзлэдем», «Син барында», «Синец сею», «Сунмэсен мэхэббэт нурлары», «Уйлар», «Хыянэт», «Нечкэ сагыш», «Тар-тым», «Кагылмац сейгэннэр серенэ», «Бергенэм» h.б. шигырьлэре хис-кичере-шлэрнец тирэнлеге, жыйнаклыгы, образлы булуы белэн игътибарны ж;элеп итэ:

Эле генэ киек-казлар, Узган иде биреп сэламен. Кай арада утеп язлар, Квзлэр элгэн сары элэмен?.. Аларда хислэр палитрасы табышлар, югалтулар аша табылган саф мэхэббэт тарихына бэйле шатлыктан югалту китергэн эрнугэ кадэр тибрэлэ. Бе-ренче карашка гади, халыкчан стильдэ язылган шигырьлэрдэ автор мэхэббэтне кеше тормышыныц иц теп терэге, яшэY мэгънэсе, телэсэ кайсы авырлыктан тар-тып алырлык, егылганда торып басарга терэк булырлык кеч итеп кутэрэ.

Шагыйрэ иждтында Казанга багышланган шигырьлэр дэ куп. «Безнец ечен Казан беек!», «Тукайга», «Татар каны аваз сала» h.б. шигырьлэре шундыйлар-дан. Yзенец «Авылларыбыз ятим калган. Э без...» исемле мэкалэсендэ «...Э инде эдэби телгэ килгэндэ, аца карата булган урынсыз, мэгънэсез бэхэслэрдэн туеп ук беткэнлектэн, шуны гына эйтэсе килэ. Эгэр без, себер татарлары, уртак татар эдэбиятыннан мэхрум калсак, чын мэгънэсендэ хэерче кавеменэ кереп, кемнэрдэн ярдэм кетэрбез икэн», - дип, сорауны кабыргасы белэн куйган Ф. Утяшеваныц шигырьлэрендэ дэ Казан белэн Себер бердэмлеге югары ^тэрелэ, аларда Казанны татарныц Ватаны, татар шигъриятенец мэркэзе итеп данлау, аца тартылу мотивы Yзэктэ тора. Бу мотив шагыйрэнец публицистик яз-маларында да кызыл ж;еп булып сузыла hэм аны татар ж;анлы, милли мэсьэлэлэргэ утэ сизгер калэм остасы итеп таныта.

Эдэбият исемлеге

1. Муллачанова Г. Художественный мир татарской поэзии Сибирского региона (1990-2005): автореф.дисс.... канд.филол.наук. Казань, 2006. 28 с.

2. Утяшева Ф. Г. Очрашу. Казан: Отечество, 2018. 585 б.