Научная статья на тему 'Европа мамлакатларида олий таълимнинг хусусиятлари ва таркиби'

Европа мамлакатларида олий таълимнинг хусусиятлари ва таркиби Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
1745
241
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим / семестр / ўқув йили / унитар тизим / бинар тизим. / higher education / semester / academic year / unitary system / binary system.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Муминов Н. Г.

Мақолада Европа Иттифоқи ҳудудидаги мамлакатлар таълим тизимлари хусусида мулоҳазалар билдирилган ва қиёсий таҳлил қилинган. Шунингдек, Европа мамлакатларида олий таълим муассасаларига талабаларни қабул қилиш жараёни борасида ҳам фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES AND STRUCTURE OF THE HIGHER EDUCATION IN EUROPE

In the article educational systems of the European Union countries are studied and the comparative analysis is carried out. Process of admission in higher educational institutions of the European countries is also analysed.

Текст научной работы на тему «Европа мамлакатларида олий таълимнинг хусусиятлари ва таркиби»

Муминов Н.Г.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети ик,тисодиёт факультетининг «Макроик,тисодиёт» кафедраси доценти

ЕВРОПА МАМЛАКАТЛАРИДА ОЛИИ ТАЪЛИМНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРКИБИ

МУМИНОВ Н.Г. ЕВРОПА МАМЛАКАТЛАРИДА ОЛИИ ТАЪЛИМНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРКИБИ

Маколада Европа Иттифоки худудидаги мамлакатлар таълим тизимлари хусусида мулохаза-лар билдирилган ва киёсий тахлил килинган. Шунингдек, Европа мамлакатларида олий таълим муассасаларига талабаларни кабул килиш жараёни борасида хам фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: олий таълим, семестр, укув йили, унитар тизим, бинар тизим.

МУМИНОВ Н.Г. ОСОБЕННОСТИ И СТРУКТУРА ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ В ЕВРОПЕ

В статье изучены образовательные системы стран Европейского Союза и проведен их сравнительный анализ. Также проанализирован процесс приёма студентов в высшие учебные заведения европейских стран.

Ключевые слова и понятия: высшее образование, семестр, учебный год, унитарная система, бинарная система.

MUMINOV N.G. FEATURES AND STRUCTURE OF THE HIGHER EDUCATION IN EUROPE

In the article educational systems of the European Union countries are studied and the comparative analysis is carried out. Process of admission in higher educational institutions of the European countries is also analysed.

Keywords: higher education, semester, academic year, unitary system; binary system.

Фуцаролик жамиятининг шаклланиб бориши ва ицти-содиётни модернизациялаш шароитида «... демократик тарацциёт, модернизация ва янгиланиш борасида белги-ланган мацсадларга эришишда энг муцим цадрият ва цал цилувчи куч булган билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш вазифасини доимо узининг асосий усту-вор йуналишлари цаторига цуядиган давлатгина узини на-

моён эта олиши мумкин»

Ушбу максадга эришиш учун хукумат то-монидан таълим сохасига алохида эътибор каратилмокда. Узбекистонда таълим со-

1 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. 17.02.2012 й. // http://uza.uz/uz/ politics/prezident-islom-karimovning-yuksak-bilimli-va-intellektual-rivojlangan-avlodni-tarbiyalash-mamlakatni-barqaror-taraqqiy-ettirish-va-modernizatsiya-qilishning-eng-muhim-sharti-mavzusidagi-xalqaro-konferensiyaning-ocnilish-marosimidagi-nutqi-17.02.2012-2073.

хасини ривожлантириш ва ислох этишга йуналтирилаётган йиллик харажатлар ялпи ички махсулотнинг 10-12 фоизини ташкил этаётгани ва бу тизимнинг давлат бюджети харажатларидаги улуши 35 фоиздан ортикни ташкил этиши уз-узидан мазкур сохага кара-тилаётган улкан эътиборнинг яккол тасдиFи хисобланади2.

Узбекистонда таълимни ислох килиш буйича Кадрлар тайёрлаш миллий дастури

2 Уша манба.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 1

1

амалга оширилмокда. Ушбу дастур мамлакатда янги демократик жамиятни боскичма-боскич, тадрижий тамойиллар асосида куришни амалга оширувчи «узбек модели» деб номланган иктисодий ва сиёсий ислохотларнинг ажрал-мас кисми хисобланади. «Ушбу дастур жид-дий изланиш ва тадкикотларнинг, жахондаги тараккий топган илFор мамлакатлар тажриба-сини умумлаштиришнинг натижаси сифатида утмишда мажбуран сингдирилган коммунис-тик мафкуранинг колип ва андозаларидан бу-тунлай воз кечиш, одамларнинг, биринчи на-вбатда, униб-усиб келаётган авлоднинг онгида демократик кадриятларни мустахкамлашга каратилган булиб, кискача айтганда, бу дастур уз фикрига, узининг карашлари ва катъий гражданлик позициясига эга булган, х,ар то-монлама етук ва мустакил фикрлайдиган шахс-ни шакллантиришни максад килиб куйган»1.

Жахонда мавжуд таълим тизимларини тах,-лил этиш Европа мамлакатларидаги укув дас-турлари ва даражаларининг ута мураккаблиги ва хилма-хиллигини тасдиклайди. Шу муноса-бат билан Сорбон декларацияси таълим олиш-нинг дипломолди ва дипломдан кейинги цик-лларини ташкил этишни тавсия этади, лекин унинг давомийлигини кайд этмайди. Бу бо-рада юзага келаётган мунозаралар 3, 5 ёки 8 йил тахсил олишни талаб этадиган уч асосий малака даражасига эга Европа моделида му-жассамлашади.

Бакалавриатура боскичининг хам анъана-вий, хам янги киритилаётган эквивалент да-ражалари 3-4 йил тахсил олишни талаб этади. Бакалавриатура мавжуд булмаган купчилик Европа мамлакатларида бирламчи даража-га эришиш учун 4 йил тахсил олиш зарур. Магистрлик даражасини олиш учун 5 йил укиш одатий хол хисобланса, докторлик даражасига эга булиш учун 8 йил тахсил олиш стандарти унча кенг таркалмаган.

АК.Ш, Буюк Британия ва континентал Ев-ропадан ташкари дунёнинг купчилик мамлакатларида икки боскичли тизимдан (базавий-

дипломдан кейинги) фойдаланилса хам, ушбу мамлакатларда таълим олишнинг давомийли-ги ва даражалар таркиби бир-биридан кескин фаркланади.

Европада даражалар (малака) таркибига те-гишли бир катор мухим тенденцияларни ажра-тиб курсатиш мумкин. Баъзи Европа мамлакат-ларининг хукуматлари укиш даврини маълум бир меъёрларга кадар (купчилик мамлакатларда бу муддат 2-4 йилдан ошмайди) пасайтириш ва оралик битирувчилари булмаган узок муд-датли таълим дастурларидан фойдаланадиган мамлакатларда биринчи даражали диплом-ларни жорий этиш оркали кискартиришни куллаб-кувватлайдилар. Ислохотлар натижа-сида Германия ва Австрияда анъанавий да-ражадаги диплом билан биргаликда бакалавр (магистр) даражасини олиш учун тахсил олиш мумкин. Италия ва Францияда мавжуд таълим дастурлари бирламчи ва дипломдан кейинги цикллар куринишида ташкил этилади. Икки боскичли тизимнинг элементлари купгина Европа мамлакатларида мавжуд. Хозирги вактда Европа Иттифокининг бир неча мамлакатла-ридагина олий таълимнинг хеч булмаганда бир кисмини камраб олувчи таълимнинг икки боскичли тизими фаолият юритмаяпти.

Икки даражали (бинар) тизимга эга мамлакатлар университет ва ноуниверситет сектор-лари (ва улар даражалари таркиби) уртасидаги фарк емирилиб бормокда. Купчилик мамлакатлар тизимдан тизимга утказишнинг (ёки энг камида академик кредитларни2 бир жой-га жамлаш, туплаш учун) турли тизимларини кабул килишган ёки кабул килишмокда. Бу тизимларнинг купчилиги олий таълим муас-сасаларида эътироф этилаётган ECTS3 билан мосдир. Купгина мамлакатларда университет-ларнинг автономияси даражасини ошириш ва сифатни назорат килиш ва бахолаш буйича янги ташаббусларнинг купайиши тенденцияси юзага чикмокда.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов-нинг «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шар-ти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. 17.02.2012 й. // http://uza.uz/uz/ politics/prezident-islom-karimovning-yuksak-bilimli-va-intellektual-rivojlangan-avlodni-tarbiyalash-mamlakatni-barqaror-taraqqiy-ettirish-va-modernizatsiya-qilishning-eng-muhim-sharti-mavzusidagi-xalqaro-konferensiyaning-ochilish-marosimidagi-nutqi-17.02.2012-2073..

2 Хисобга олиш учун кулланиладиган укув бирлиги. Аудитория ва мустакил иш соатларини узида мужассам-лаштириб, 30-40 соатни ташкил этади. Бу хажм талаба-нинг хафтадаги укув соатларига тенгдир.

3 ECTS (инг. European Credit Transfer and Accumulation System - Кредитларни утказиш ва жамFаришнинг Европа тизими - таълим дастури ёки курсини узлаштириш жараёнида талабалар укув ишларини хисобга олишнинг умумевропа тизими. Амалиётда ECTS тизимидан тала-ба уз укишини ЕИ худудидаги (ёки ушбу тизимни кабул килган бошка худуддаги) бир укув муассасасидан иккин-чисига утказаётганда фойдаланилади.

Олимлар уртасида кредит тизимлари ва эътироф этиш (тан олиниш) тизимлари, сифат назорати, таълим олиш учун тулов каби мухим жихатларнинг мобиллиги ва шаффофлиги бо-расида купгина бахс-мунозаралар булмокда. Ундан ташкари, ушбу мунозаралар укув йи-лининг ташкилий таркиби, хорижда укиш ва касбга йуналтирилиш имкониятлари каби ама-лий масалалар борасида хам юзага келмокда.

Дунёдаги олий таълим тизимларининг инс-титуционал таркибини урганиб, уларнинг хилма-хиллиги туFрисида хулоса килиш мум-кин. Шундай булса хам икки асосий тенденция устуворликка эга.

1. Унитар, ёки ягона комплекс тизим. Бунда олий таълим асосан университетлар ва университет типидаги институтларда амалга оширилиб, уларда ноихтисослашган академик даражалар билан бир каторда турли даража-даги ва давомийликка эга, касбга чукуррок йуналтирилган даражалар берилади.

2. Бинар, ёки дуал тизим. У ёки бу даражада Гумбольдтнинг1 университет концепциясига асосланган анъанавий университет сектори ва алохида олий таълимнинг ноуниверситет сектори мавжуд булган тизим.

Комплекс университет тизими томон килин-ган харакатлар х,амда кучли ноуниверситет олий таълимининг ривожлантирилиши университет концепциясини кенгрок белгилашга шароит яратди. Эндиликда университет таълим бериш билан тулик дастур буйича таълим олиш уртасида интенсив узаро муносабатлар ва мувофиклаштирувчи институт хисобланиб, унда мустакил таълим олиш катта ахамиятга эгадир.

Купгина Европа мамлакатлари тажрибала-рининг курсатишича, унитар тизимда таклиф килинаётган таълим дастурлари купчилик холларда даражаси, характери, академик ва назарий йуналтирилганлиги буйича бинар ти-зимдаги анъанавий университетларникидан кура хилма-хилрокдир. Купгина дастурлар етарли даражада касбга йуналтирилган булиб, уларда асосан амалий дарслар назарда тутил-ган. Хозирги кунга кадар бу тизим АКШ, Буюк

1 Вильгельм Фон Гумбольдт (Humboldt, Wilhelm von) (1767-1835), немис файласуфи, филолог, санъатшунос, хукукшунос ва давлат арбоби. 1801 йилдан 1819 йилга-ча Пруссияда давлат хизматида турли лавозимларда, шу жумладан, дин ва маориф ишлари вазири лавозимида фаолият юритган. Ушбу лавозимда у Пруссия олий ва урта таълимини ислох, этди. 1809 йилда Берлин универ-ситетига асос солди.

Британия ва олий тизимнинг шундай тизимини кабул килган бир катор бошка мамлакатлар (масалан, Швеция)да амал килмокда. Унитар тизимнинг элементларини таълимнинг бошка анъаналарига эга мамлакатларда (Испания, Италияда) хам учратиш мумкин.

Бинар тизим амал килаётган баъзи мам-лакатларда якин даврларга кадар назарий ва тадкикот характерига эга дастурларни таклиф этаётган университетлар билан юкори даражада касбга йуналтирилган дастурларни таклиф этаётган ноуниверситет олий таълим муассасалари уртасида кескин фарклар мавжуд эди. Купчилик мамлакатларда ушбу фарк аста-секин емирилиб бормокда. Бунга ноуниверситет секторда дипломдан кейинги сохада ва амалий фанлар сохасида академик таълим хажмининг купайиши хамда университетлар-нинг касбга йуналтирилаётган фаолиятдаги катнашувининг ошиб бориши сабаб булмокда. Университет секторига параллел равишда кас-бий йуналтирилган олий таълим муассасалари ташкил этилишининг асосий максадлари купчилик мамлакатларда бирхил, яъни:

- мехнат бозори эхтиёжларини кондириш максадида касбий жихатдан янада кучлирок йуналтирилган ва иктисодий жихатдан асосланган таълим турларини таклиф килиш;

- олий таълим олишга, давлат харажатла-рини амалга оширмаган холда олий таълим муассасаларига кабул килиш;

- инновацион ёндашувлар ёрдамида та-лабаларнинг ноанъанавий гурухлари эхтиёж-ларини кондириш;

- амалий тадкикотлар баъзи элементлари-нинг укитишга йуналтирилган дастурларини амалга ошириш;

- мавжуд касбий-техник таълим тизимини модернизациялаш.

Масалан, Германия дунёда биринчилар каторида 1970-йилларда Fachhochschulen -университет олий таълим тизимига параллел булган, уз вазифа ва максадларига эга булган мустакил олий таълим секторини жорий этди. Германиядан сунг бу йулдан Австрия, Бельгия, Финляндия ва Голландия мамлакатлари хам боришди.

Буюк Британияда бинар тизим 1991 йилга кадар фаолият юритди. Ушбу тизимдан кисман воз кечган политехника таълим муассасалари университет макомини олди. Ушбу жараён жамиятдаги ва юкорида кайд этилган икки тизимда булиб утаётган ходисалар натижаси-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 1

1-жадвал. Европа мамлакатлари олий таълим тизимлари ва даражалари таркиби1

Мамлакат Олий таълим тизими: Университетдаги даражалар таркиби Докторлик даражалари таркиби

унитар бинар бир даражали икки даражали бир даражали икки даражали

Австрия X X Х(с)

Бельгия (фр.) X X(d) X

Бельгия (фл.) X X(d) X

Германия X Х(е) Х(с)

Дания X X X

Финляндия X X Х(Ь)

Франция X X Х(Ь)(с)

Испания X X X

Греция X X Х(Ь)

Италия Х(а) X X

Ирландия X X X

Исландия X X X

Лихтенштейн X X X

Люксембург X Кулланилмайди Кулланилмайди

Голландия Х(а) X X

Норвегия X X X

Португалия X X X

Швеция X X Х(Ь)

Буюк Британия X X X

да амалга ошиб, университет ва политехника таълими уртасидаги фаркни камайтирди.

Юз бераётган тенденциялар шуни курсат-мокдаки, катъий бинар тизим мавжуд булган ва ривожлантирилаётган купчилик мамлакат-лар (Австрия, Бельгия (фламанд ва француз жамоалари), Финляндия, Германия ва Ирландия) х,ар бир секторнинг муайян сифатларига таянган х,олда ва секторлар уртасида узаро фаолиятнинг эгилувчанлигини таъминлаган холда уни саклаб колиш ниятидалар. Баъзи мамлакатларда (Норвегия) эса икки секторнинг узаро изчил фаолияти ва интеграцияла-шуви тенденцияси кузатилмокда.

OECD2нинг олий таълимни кайта куриб чикиш ва кайта бахолаш буйича докладида Европа олий таълим тизими хилма-хиллигининг ошиб бораётганлиги кузатилаётганлиги кайд этилган. Докладда яна шу нарса таъкидланган-ки, мамлакатда унитар ёки бинар тизимнинг мавжудлиги эмас, балки таълим олувчилар учун узаро боFлик ва биридан бирига утиш имкони бор укув дастурлари ва йуналишлари

1 Муаллиф томонидан куйидаги манба асосида тузил-ган: Гретченко А.И., Гретченко А.А. Болонский процесс: интеграция России в европейское и мировое образовательное пространство. - М.: «КНОРУС», 2009. -С. 65.

2 OECD (Organisation for Economic Cooperation and

Development) - Иктисодий хамкорлик ва ривожланиш ташкилоти - жахоннинг ривожланган мамлакатларининг халкаро иктисодий ташкилоти.

мавжудлиги мухимдир. Ундан ташкари, кре-дитларни3 утказиш тизимини мустахкамлаш хамда олий таълим муассасалари ва уларда таклиф этилаётган укув дастурларининг ёри-тилиши таклиф килинмокда. Бу холат олинган даражанинг университет ёки ноуниверситет таълим муассасида олинганлигидан катъи назар, объектив бахоланишида жуда мухимдир.

Хозирги вактда эътироф этишда асосий тусиклардан бири - миллий ва халкаро дара-жада ноуниверситет даражаларида олинган кредит балларини эътироф этиш муаммоси мавжудлиги (агар эътироф этиш университет даражаларига нисбатан амалга оширилаётган булса).

1-жадвалда Европа иттифоки мамлакатла-рида олий таълимнинг замонавий таркиби ва баъзи асосий тенденциялари акс эттирилган:

(a) олий таълим тизими асосан бинар булиб, ноуниверситет сектори унчалик катта эмас;

(b) оралик тадкикот даражаси таклиф эти-лади. Финляндия ва Швецияда ушбу даража энг куйи докторлик даражасини олишнинг мукобили хисобланади; у докторантура-да укишни давом эттириш учун зарур шарт хисобланмайди. Франция ва Грецияда оралик даража докторантурага кириш учун талаб эти-лади;

3 Дастурларга кура узлаштирилган билим ва куникмалар (тахр.)

(c) докторлик даражасини олиш имкония-тидан ташкари, Habilitation1 малакасини олиш имконияти х,ам мавжуд;

(d) Бельгиядаги даражалар таркиби (фла-манд жамоаси) бир даражали ва икки даража-ли сифатида тавсифланиши мумкин.

Университетларнинг купчилик даражала-ри икки циклдан ташкил топган, биринчи циклдан сунг (давомийлиги 2-3 йил) Candidat (Kandidaat) унвони берилади. Ушбу унвон академик ах,амиятга эга булиб, фукаролик-^укукий натижаларга олиб келмаганлиги учун оралик унвон сифатида кабул килинади. Бакалавр даражаси биринчи даража сифатида ва магистр даражаси иккинчи даража сифатида киритилади;

(e) уч ойлик таълим дастурига асосланган «Kandidaat» биринчи даражаси киритилади.

Хилма-хилликка яна бир мисол килиб, но-расмий, хусусий ёки халкаро олий таълим муассасаларини ва (ёки) малакаларнинг ри-вожланишини курсатиш мумкин.

Шуни таъкидлаш зарурки, хусусий ва халкаро малакаларнинг турли типлари ва шакллари туFрисида етарли ахборотнинг мавжуд эмаслиги («келиб чикиш» мамлакати, статуси ва бошк.) уларни миллий малакалар орасида уз урнига эга булиши ва эътироф эти-лиши жараёнини кийинлаштиради. Малакаларнинг умумий таркиби тах,лил этилаётганда ушбу типдаги малакаларга алох,ида эътибор каратиш зарур. Баъзи унчалик х,алол ва жид-дий булмаган таълим муассасаларининг фао-лияти натижасида норасмий халкаро малакалар сифатини шубх,а остига олиш тенденцияси мавжуд. Бу х,ол кийинчиликларни юзага кел-тиргани сабабли чекловлар куйиш ва сифатни назорат килиш механизмларини урнатиш за-рур.

Тадкикотларнинг курсатишича, турли мам-лакатларда норасмий таълим олувчиларнинг сони унчалик катта эмас, чунки табиатан ушбу таълим миллий тизимга тегишли эмас ва миллий малака сифатида руйхатдан утказилмаган. Европа мамлакатлари шундай олий таълим муассасаларини руйхатга олиш ва эътироф этишни тартибга солувчи бир-биридан фарк

1 Хабилитация (habilitation, лотинча habilis - лаёкатли, ярокли) - Европа ва Осиёнинг баъзи мамлакатлари-да PhD (докторлик) илмий даражасидан кейин келувчи олий академик малакани олиш процедураси.

килувчи конунчилик базасига эга. Шундай булса хам, ушбу холат билан боFлик хамда халкаро меъёр ва низомларни ёки сифат назо-ратини жорий этиш буйича бир катор миллий ва халкаро ташаббуслар мавжуд.

Масалан, 1998 йилда Пандио ижтимоий ва сиёсий фанлар университети (Греция) Ев-ропада норасмий таълим муаммоси буйича тадкикотлар утказди2. Тадкикотлар натижасида шу нарса аникландики, охирги йилларда Европа Иттифокида, айникса, Жанубий Европа мамлакатларида тартибга солишнинг мос механизмлари мавжуд эмаслиги, сифат на-зоратининг шаффоф эмаслиги хамда такдим этилаётган унвонлар ва мамлакат таълим ти-зимининг расмий унвонларининг мос келиши мезонларининг мавжуд эмаслиги шароитида учинчи даражадаги олий таълим олиш буйича таклифларнинг усиши кузатилмокда.

Европа Кенгаши ва ЮНЕСКО (CEPES) дои-расида трансмиллий малакаларнинг турли жихатларини тадкик этадиган иккита ишчи гурух ташкил этилган. Ушбу гурухларнинг бири томонидан халкаро малакалар (International access qualifications) борасида тавсиялар иш-лаб чикилган. Иккинчи гурух сифат хамда норасмий ва трансмиллий малакаларни бахолаш масалалари билан шугулланади. Унинг вази-фаси шу типдаги олий таълим муассасалари томонидан такдим этиладиган малакаларни эътироф этишни бошкариш тамойилларини ишлаб чикиш хисобланади.

Европага энг куп трансмиллий малакаларни олиб кирувчи Буюк Британияда олий таълим муассасалари ва Сифатни назорат килиш агентлиги халол фаолият коидалари ва сифатни назорат килиш жараёнларини келишиб олишди.

Олий таълим муассасалари таркиби хилма-хиллигининг ортиб боришига параллел ра-вишда турли таълим муассасалари томонидан таклиф килинаётган даражалар ва малакалар типларининг диверсификацияланиш жараёни булиб утмокда.

Академик интеграллашган университет (бир даражали тизим) узок муддат давом этадиган таълимга асосланган «континентал Ев-

2 Informal higher education in the European Union (the report on a country contribution). University of Social and Political Sciences of Pandio Athens, 1998. // http:// pifagoracademy.com/universitet-socialnyh-i-politichesk

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 1

ропа» даражалар таркиби ва киска муддатли биринчи даражалар хамда дипломдан кейин-ги таълим олишнинг куп сонли имкониятлари мавжуд булиб, асосан модуль (икки даражали) тизимга асосланган «англо-америка» даражалар таркиби уртасидаги анъанавий фарклар аста-секин емирила бошланди.

Университет секторида киска ва урта муддатли таълим циклларига (биринчи даража -бакалавр даражаси) эга университет мала-калари жорий этилди. Баъзи мамлакатларда (Дания, Финляндия, Италия, Португалия) киска муддатли даражалар миллий даражалар тар-кибига, бошка мамлакатларда (Германия, Голландия) анъанавий даражалар таркибига ки-ритилган ёки киритилмокда.

Ноуниверситет секторида таклиф кили-наётган малакаларни узгартириш жараёни юз бермокда. Аник касбий сохаларда мехнат бозорининг янги эхтиёжларини кондирувчи куп сонли дипломга кадар дастурлар жорий этилди. Шу билан бир вактда оддий дастур-ларнинг бир кисми ёки кайта таълим олиш билан боFлик дастурлар хисобланган купсонли дипломдан кейинги курслар ишлаб чикилади. Бу курслар миллий ёки бирлашган ва кушалок даражалар берилиши билан тугайди. Магис-трлик дастурларини таклиф килишга хукуки булмаган ноуниверситет олий таълим муасса-салари ушбу хукуки мавжуд хорижий олий таълим муассасалари билан хамкорлик килишни бошлайди ва уз талабаларига халкаро магистр-лик дастурларини таклиф килиш имконига эга булади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хозирги вактга кадар ноуниверситет ти-пидаги олий таълим муассасалари докторлик даражаларини таклиф килмас эдилар. Лекин бу х,ол ноуниверситет битирувчиларининг тадкикот ишларини давом эттириш учун докторлик дастурларига катнашишларига тусик була олмайди. Баъзи мамлакатларда ноуниверситет тадкикотчилари университетларда-ги докторлик (PhD) дастурларига туFридан-туFри (Норвегия ва Голландия) ёки маълум бир оралик (bridging) курсларини тугаллаган-дан сунг (Австрия, Германия) кушилишлари мумкин. Норвегияда бир канча ноуниверситет институтлари илмий-тадкикот ишларини амалга ошириш ва докторлик даражаларини бериш хукукини олишга интилмокда.

Умуман олганда, олий таълимда булиб утаётган ушбу диверсификация жараёнлари таълим тизимининг хам миллий, хам халкаро жихатдан эришган катта ютуги сифатида бахоланмокда.

Турли даражалар ва вариантлардаги малакаларни саклаб туриш натижасида юзага кела-диган малакалар уртасидаги шаффофликнинг йуколиши эса тизимдаги хилма-хилликнинг вужудга келишига бадал сифатида каралмокда. Шундай килиб, хилма-хилликнинг тобора кен-гайиб бориши малакаларни яхширок тушуниб етиш ва улар туFрисида маълумот (масалан, ECTS типидаги кредит тизими, дипломга илова ва бошк.) олишни таъминловчи янги восита-лардан фойдаланиш эхтиёжини яратмокда.

Европа Иттифоки мамлакатларида даражалар ва асосий малакалар таркиби таълим олишнинг давомийлиги хамда олий таълим муассасалари ва уларнинг филиалларининг типларига боFлик равишда фаркланади. Шуни таъкидлаш керакки, на малака олиш даври, на олий таълим муассасаси (филиали) типи малака даражаси унинг мазмуни ва укиш натижа-лари туFрисида тулик маълумот бера олади. Даражалар номланиши бир-биридан кескин фарк килади ва уз номланиши билан аник ма-лаканинг типи ва характерини тавсифламайди. Шу сабабдан, уларни малакаларнинг миллий таркибига киритиш зарур. Аслида малакалар укишнинг давомийлиги буйича эмас, балки таълим натижалари, кабул килинган стан-дартлар ва эгалланган компетенциялар билан таккосланиши керак.

Европа олий таълим муассасаларига кабул ва укишга киришнинг асосий талабларининг тахлили шуни курсатмокдаки, барча Европа мамлакатларида олий таълим олиш учун мак-табда тугалланган 12 ёки 13 йиллик таълим олинган булиши шарт. Бир катор мамлакатларда (Германия, Голландия) университет ва ноуниверситет дастурларидан фойдаланиш имконини берувчи урта маълумот олиш муд-датлари бир-биридан унча фарк килмайди. Ундан ташкари, таълим олиш дастурларига кабул килиниш (таълим муассасасида жойга эга булиш) талабларида сезиларли фарк мавжуд. Баъзи мамлакатларда (Австрия, Бельгия, Франция, Германия) тулик урта маълумотга эга олий маълумот олишга талабгорлар купчилик университет дастурларида эркин катнаша ола-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 1

2-жадвал. Европа мамлакатларида олий таълим муассасаларига к,абул к,илиш жараёни1

Мамлакат Олий таълим муассасаларига к,абул к,илиш Кабул к,илишдаги чекловлар

Австрия Талабалар кабулдаги умумий талаблар (урта маълумот туFрисида гувохнома ёки унинг эквивалентининг мавжудлиги) ва урта маълумот олинган мамлакат хусусиятидан келиб чикиб танланган дастурларга кабул килиниш учун керакли махсус талабларни бажаришлари зарур. Университетга кабул килишда чекловлар йук. Fachhochschulen2 га кабул чегараланган ва тадкикотчи кабул имтихонларини топшириши керак.

Бельгия (франц.) Умумий кабул килинган урта маълумот туррисида гувохномаси мавжуд барча талабалар кабул килиниш хукукига эгадирлар, факат махсус талаблар мавжуд сохалар (масалан, фукаролик мухандислиги курсига киришда кабул имтихонларини топшириш) бундан мустаснодир. Кабул килишда чекловлар йук.

Бельгия (фламанд.) Умумий кабул килинган урта маълумот туррисида гувохномаси мавжуд барча талабалар кабул килиниш хукукига эгадирлар, факат махсус талаблар мавжуд сохалар бундан мустаснодир. Куйидаги мутахассисликлар буйича тахсил олмокчи булганларнинг барчаси кабул имтихонларини топширишлари шарт: фукаролик курилиши, архитектура, стоматология, тиббиёт (университет даражалари), тасвирий санъат ва денгиз касблари (Ho-gescholen даражаси3). Кабул килишда чекловлар йук.

Германия Университетга кириш учун Abitur4 гувохномаси (1213 йиллик урта мактаб) ёки эквивалент малакага эга булиш зарур. Fachhochschulen га кириш учун Fach-hochschul-reife (12 йиллик урта мактаб) ёки эквивалент малакага эга булиш зарур. Махсус кабул талаблари бир катор дастурлар, айникса, мусика ва тасвирий санъат академиялари учун кулланилади. Университетга кабул килишда (баъзи сохаларни хисобга олмаганда) чекловлар йук. Fachhochschulen га кабул баъзи сохаларда чегараланган.

Дания Талабалар умумий кабул талаблари (умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки унинг эквивалентининг мавжудлиги) ва танланган дастурга кабул буйича махсус талабларни бажаришлари зарур. Баъзи сохалардан ташкари (тиббиёт, паратиббиёт) университетга кабулда чекловлар мавжуд эмас. Олий таълим муассасаларининг узлари чекловлар белгилашлари мумкин, масалан, уринлар кам булган холларда.

Испания Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки унинг эквивалентининг мавжудлиги хамда бир йиллик тайёрлов курслари (COU5), ёки Bachillerato LOGSE6. Купчилик дастурлар учун кабул имтихонлари назарда тутилган. Баъзи худудларда кабул буйича чекловлар мавжуд.

Греция Умумий кабул талаблари - урта маълумот туFрисида гувохноманинг мавжудлиги ва Panhellenic имтихонини7 топшириш. Университетга кабул барча сохаларда чекловлар билан танлов асосида амалга оширилади. «Таълим 2000» ислохоти Panhellenic имтихонларини бекор килди ва мослашувчан кабул тизимини жорий этди.

1 Муаллиф томонидан куйидаги манба асосида тузилган: Гретченко А.И., Гретченко А.А. Болонский процесс: интеграция России в европейское и мировое образовательное пространство. - М.: КНОРУС, 2009. -С. 70-72.

2 Fachhochschulen (ёки Амалий фанлар университети) - долзарб сохаларга (масалан, машинасозлик, технологиялар ёки бизнес) ихтисослашган немис олий укув юртлари. Fachhochschulen аввал Германияда ташкил этилиб, кейинчалик Австрия, Лихтенштейн, Швейцария ва Грецияда ташкил этилган.

3 Касбий малака берувчи даража.

4 Етуклик аттестати (лотинча «abire» - «кетиш» маъносини англатади) - Германия, Литва, Болгария ва Эстонияда урта таълимнинг якунидаги (асосан 12 ёки 13 йил укишдан кейинги) битирув имтихонлари билан боFлик хужжатни англа-тади.

5 Curso de Orientación Universitaria (COU) Испанияда мажбурий курс хисобланмайди. 1970 йилдаги «Таълим туFрисидаги умумий конун» асосида ташкил этилиб, бир курсдан иборат.

6 Мажбурий булмаган мактаб. Уч максадга эришишга йуналтирилган: умумий тайёргарлик, талабаларни касбга йуналтириш ва коллежга киришга тайёрлаш.

7 Вакант уринларга имтихон топшириш.

2-жадвал. Давоми.

Мамлакат Олий таълим муассасаларига к,абул к,илиш Кабул к,илишдаги чекловлар

Франция Университет учун умумий кириш талаби - урта маълумот туFрисида гувохноманинг мавжудлиги. Кабул жараёнида бошка талаблар куйилмайди. Бошка турдаги ОТМларга кабулда узига хос чекловлар белгиланган. Университетларда чегаралаш тизими кулланилмайди. Бошка турдаги олий таълим муассасалари (ШТ, Grarides Ecoles) кабулнинг танлов тизимидан фойдаланади.

Финляндия Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки эквивалент малаканинг мавжудлиги ва кириш имтихонларини топшириш. Кабул асосан кабул имтихонларига биноан (мактаб гувохномаси) хамда кабул тестлари натижалари буйича амалга оширилади. Таълимнинг купгина сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд.

Италия Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки эквивалент малаканинг мавжудлиги DU1 курсларига ва университет курсларининг чекланган сонларига чекловлар мавжуд.

Ирландия Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохноманинг мавжудлиги. Купинча талабалар учун кабулнинг махсус талаблари урнатилади. Кабул килишда чекловлар йук, аммо университетлар талабаларни уз кабул стандартларига биноан танлаб оладилар.

Исландия Талабалар умумий кабул талаблари (умумий кабул килинган урта маълумот туррисида гувохнома ёки унинг урнини босувчи хужжатнинг мавжудлиги) ва танланган дастурга кабул буйича махсус талабларни бажаришлари зарур. Таълимнинг баъзи сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд.

Лихтенштейн Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки эквивалент малаканинг мавжудлиги. Маълумот йук.

Люксембург Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки эквивалент малаканинг мавжудлиги. Кабул килишда чекловлар йук.

Голландия Университетлар учун умумий кабул талаби - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома (WO - 13 йиллик мактаб). Hogenscholen га умумий кабул талаби - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома (НАУО - 12 йиллик мактаб). Кабул танланган дастур учун махсус талаблар оркали белгиланади. Таълимнинг баъзи сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд.

Норвегия Талабалар умумий кабул талабларини (умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки унинг эквивалентининг мавжудлиги) ва танланган дастурга кабул буйича махсус талабларни бажаришлари зарур. Таълимнинг купгина сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд.

Португалия Умумий кабул талаблари - умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки эквивалент малаканинг мавжудлиги. Таълимнинг купгина сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд. Талабаларга урин таклиф этилиши мумкин, аммо у танлаган сохада булмаслиги мумкин.

Швеция Талабалар умумий кабул талаблари (умумий кабул килинган урта маълумот туFрисида гувохнома ёки унинг эквивалентининг мавжудлиги) ва танланган дастурга кабул буйича махсус талабларни бажаришлари зарур. Таълимнинг барча сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд. Олий таълим муассасалари талабалар кабули сонини чеклашлари мумкин.

Бую к Британия Умумий кабул талаблари - юкори даражадаги икки ва ундан ортик имтихонларни топшириш ёки эквивалент малакаларнинг мавжудлиги, шу жумладан, GNVQ, NVQ2 касбий малакалари ва ВТЕС3 миллий дипломлари. Кабул бир катор умумий ва махсус талабларнинг бажарилишига боFлик. Таълимнинг баъзи сохаларида кабул килишда чекловлар мавжуд. Олий таълим муассасалари уз талабларини урнатишлари мумкин.

1 Киска муддатли курслар булиб, Diploma, Universitaiio (DU) даражасини олиш хукукини беради.

2 (General) National Vocational Qualification, GNVQ ёки NVQ - (Умумий) касбий малака туFрисидаги миллий гувохнома.

3 Англия, Уэльс ва Шимолий Ирландияда кабул килинган касбий малакага эгаликни берувчи учинчи даражали диплом.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 1

дилар. Бошка мамлакатларда кабул танлов асосида амалга оширилади. Танловлар, мисол учун, урта мактаб битирув имтихонлари фан-лари мажмуаси ёки урганилаётган фанлар ва олинган бахолар даражаси асосида амалга оширилиши мумкин. Бир катор мамлакатларда эса ханузгача талабалар кабули миллий (Греция) ёки олий таълим муассасалари (Финляндия) кириш имтихонлари натижалари буйича амалга оширилади. Купчилик мамлакатларда укишга кабул килиниш талаблари турли типда-ги институтлар уртасида катта фаркка эга, ма-салан, Францияда Grand Ecoles1га танлов жуда катъий булса, бошка университет дастурлари-га деярли хеч кандай чекловлар йукдир. 1иТ2га хам кабул чекланган булиб, бир катор мамлакатларда билимнинг алохида сохалари учун махсус кабул имтихонлари талаб этилади.

Баъзи мамлакатларда ёши катта абитури-ентларни тулик дастур буйича кабул килишга маълум бир чекловлар белгиланган.

Турли мамлакатларда хорижлик тала-баларни кабул килишнинг турли усуллари мавжуд. Аммо ушбу масала буйича Европа Иттифокининг меъёрлари бир хилдир: Европа Иттифоки мамлакатлари фукаролари давлат-нинг уз фукароларини кабул килиш шартлари асосида кабул килинишлари шарт.

Европа мамлакатларида кабул килинган мухим халкаро восита деб, 1997 йилда кабул

килинган олий таълим малакаларини эъти-роф этиш буйича Лиссабон конвенцияси3 хисобланади. Конвенцияда уларнинг иштирок-чилари уз мамлакатларида олий таълим олиш хукукини берувчи малакаларни узаро эътироф этишлари белгиланган (агар мамлакатларда жорий этилган кабул талаблари уртасида кес-кин фарк булмаса).

Олий таълим муассасаларига кабул килиш коидалари 2-жадвалда батафсил келтирилган.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Европа Иттифоки мамлакатларида амалга ошири-лаётган ижтимоий, сиёсий ва иктисодий исло-хотлар тизимларнинг бирхиллашуви, бир-би-рига киришиб, жипслашишига олиб келиши мукаррардир. Лекин шу билан бирга, Европа-даги хар бир мамлакат уз хусусияти, тарихи, маданияти анъаналарига эга эканлиги, уларда асрлар давомида шаклланиб келган таълим тизимини бир неча йиллар ичида бекор килиб, хали синалмаган ва нотаниш таълим тизимига утиш мураккаб булишини таъкидлаш зарур. Шу нуктаи назардан, Европа Иттифоки мам-лакатларининг таълим тизимларини киёсий тахлил килиш уларга ухшаш жихатларни излаб топишдаги бошланFич кадамлардан бири, деб хисобласа булади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. 17.02.2012 й. // http://uza.uz/uz/politics/prezident-islom-karimovning-yuksak-bilimli-va-intellektual-rivojlangan-avlodni-tarbiyalash-mamlakatni-barqaror-taraqqiy-ettirish-va-modernizatsiya-qilishning-eng-muhim-sharti-mavzusidagi-xalqaro-konferensiyaning-ochilish-marosimidagi-nutqi-17.02.2012-2073.

2. Гретченко А.И., Гретченко А.А. Болонский процесс: интеграция России в европейское и мировое образовательное пространство. - М.: «КНОРУС», 2009.

3. Автономизация вузов России и Болонский процесс. // «Высшее образование в России», 2006, № 6. -С. 25-27.

1 Француз университет тизими ташкарисидаги олий таълим муассасалари булмиш Олий мактаблар (французчадан сузма-суз «Гранд мактаб» ёки «Элита мактаби» деб таржима килинади).

2 University Institutes of Technology - Франциядаги Технологик университет институти. Ички институт хисобланиб, бошланFич таълимни ва олий таълимни давом эттиришни таъминлайди. Асосий максади - ишлаб чикариш ва илмий тадкикотларнинг алохида сохалари буйича техник мутахассисларни тайёрлаш.

3 Европа худудида олий таълимга тегишли малакаларни эътироф этиш буйича Конвенция.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.