Научная статья на тему 'Иқтисодий таълимни такомиллаштиришда масофали ўқитишнинг ўрни: жаҳон тажрибаси'

Иқтисодий таълимни такомиллаштиришда масофали ўқитишнинг ўрни: жаҳон тажрибаси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
135
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Муминов Н. Г.

Масофали таълим ҳозирги кунда анъанавий усуллар ва шакллар билан бир қаторда, ўқитишнинг классик усулларини тўлдирган ҳолда таълим соҳаси мутахассисларининг эътиборларини жалб қилиб бормоқда. Таълим хизматларининг жаҳон бозорида масофали ўқитиш шакллари йилдан-йилга ўсиб бормоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодий таълимни такомиллаштиришда масофали ўқитишнинг ўрни: жаҳон тажрибаси»

' 22 ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ^ ч_ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА_)

Муминов Н.Г.

УзМУ Макроик,тисодиёт кафедраси доценти

ИКТИСОДИЙ ТАЪЛИМНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МАСОФАЛИ УКИТИШНИНГ УРНИ: ЖАДОН ТАЖРИБАСИ1

Масофали таълим цозирги кунда анъанавий усул-лар ва шакллар билан бир цаторда, уцитишнинг классик усулларини тулдирган цолда таълим соцаси мутахассисларининг эътиборларини жалб цилиб бормоцда. Таълим хизматларининг жацон бозори-да масофали уцитиш шакллари йилдан-йилга усиб бормоцда.

Европада масофали укитиш. Евро-палик экспертларнинг фикрича хаётда муваффакиятли фаолият олиб бориш учун зарур булган минимал маълумот дара-жаси - олий маълумот хисобланади. Бун-дай купсонли тингловчиларни анъанавий, кундузги шаклда укитиш хаттоки ривож-ланган Европа мамлакатлари бюджетлари учун хам муаммо туFдириши мумкин.

Шу муносабат билан Европа мамлакатлари хукуматлари масофали таълим жа-раёнини белгилаб берувчи бир катор ме-ъёрий актларни кабул килдилар, масофали укитишни устувор йуналиш сифати-да белгиладилар ва уни ривожлантириш-га мунтазам равишда йирик молиявий маблаFлар ажратиб боришмокда. Европа мамлакатлари узларининг таълим да-стурларини оммавий равишда ракамли2 форматга утказишган. Замонавий коммуникация воситалари ёрдамида таълим олиш европаликлар орасида тез орада уз урнини топди. Хозирги кунда масофали укитишнинг йирик марказлари Буюк Бри-

1 Маколанинг иккинчи кисми. Давоми кейинги сонларда.

2 Ракамли - бу ерда «электрон» мазмунини ан-

глатади. Ахборотни аналог ёки узлуксиз методлар-дан фаркли равишда форматлаш, кайта ишлаш, ет-казиш ва саклаш методи. Ракамли форматда текст, тасвир ёки видео - бу ракамларнинг мантикий кетма-кетлигидир, куйи даражада эса - ноллар ва бирларнинг кетма-кетлигидир.

тания, Нидерландия, Германия, Испания, Франция ва бошка Европа мамлакатлари-да фаолият юритмокдалар.

Агар АКШда масофали укитишда мах-сус ва олий таълимга (купчилик холларда хусусий шаклдаги) урFу берилса, Европа масофали таълим ривожланишининг асосий тенденциялари хукумат томони-дан молиялаштириладиган виртуал3 "очик университетлар"ни ривожлантиришга каратилгандир.

Европада электрон укитиш буйича етакчи уринни Буюк Британия эгаллай-ди, у биринчилар каторида узок масо-фада укитиш шаклларидан фойдаланган-дир. Масофали укитишнинг Европа модели Буюк Британия Очик университетида ишлаб чикилганлиги сабабли уни купинча британия модели деб аташади. Ушбу модель барча Британия хамкорлиги мам-лакатларида (шу жумладан куйидаги йирик мамлакатларда - Хиндистон, Канада, Австралия), х,амда ундан ташкарида - хозирги кунда Буюк Британия Очик уни-верситети (ОииК) ёки масофали укитишни

3 Виртуал университет - масофали таълим прин-ципида фаолият юритувчи таълим структураси булиб, унда анъанавий таълим муассасалари бел-гиларининг баъзилари булмаслиги мумкин: укув бинолари, синф(аудитория)лар, лабораториялар ва талабалар ётокхоналари. Укитиш хам анъанавий усулда, хам компьютер тармоFи (масалан, Интернет глобал тармоFи ёки Интранет корпоратив тармоFи) оркали амалга оширилиши мумкин.

ташкил этиш борасида унга якин булган, масалан, FernUniversitat Хаген шахрида (Германия) ва Жанубий Африка Универ-ситети (UNISA) намунасида универси-тетлар ташкил этилаётган мамлакатлар-да кулланилмокда. "Британия типи"даги масофали укитиш марказларида таълим олаётганларнинг умумий сони тахминан "америка" муассасалари тингловчилари сонига тенгдир.

Британия моделининг узига хос бел-гилари: биринчидан, у тингловчининг укишини онгли равишда асосланганли-гидир, бу эса укиш учун ёш чегарасини 18 ёшдан юкори булганларни белгилаш-ни таказо этади. Иккинчидан, модель укув кулланмаларнинг стандарт комплектлари асосида ишлаб чикилган унификациялаш-ган укув курсларининг электрон пакет-ларидан фойдаланганлиги сабабли асо-сан стандарт курслар кулланилади. Учин-чидан, британия модели укитувчидан махсус куникма ва кобилиятларни та-лаб этувчи ноанъанавий (кундузги таълим учун) таълим технологияларга асос-ланади. Бу кобилиятдан тингловчилар билан хам индивидуал ишлашда (турли куринишлардаги маслахатлар, психологик сеанслар ва мураббийлик), хам масофали укитишнинг гурухли шаклларда олиб бо-ришда фойдаланилади. Бу холда, евро-палик укитувчи узининг касбига тегиш-ли материаллардан ташкари унга турдош булган касблар буйича материалларни узлаштириб олиши, талабалар гурухлари билан олти-саккиз соатлик ишбилармон-лик уйинлари, "кейс-стади"1 ёки "аклий хужум" шаклларида таълим жараёнини ташкил эта олишлари зарур.

Британия, европа моделининг тавсифи куйидаги уч асосий элементлардан ибо-рат:

1 Кейс-метод (кейс-стади, ситуация (холат) ме-тоди) - реал иктисодий ва ижтимоий ходисаларни ёритишдан фойдаланиб таълим бериш техникаси (инглизча. case - «ходиса»). Х,одиса (кейс) деганда фирмадаги аник бир реал ходисани ёритилиши ту-шунилади, масалан, ташкилотни ташкил этилиши тарихи, ташкилий тузилмаси, унинг ривожланиши, бизнесда эришган ютуклари. Таълим олаётганлар-дан ушбу холатни тахлил килиб чикиш, муаммо-нинг мохиятини аниклаш, уни ечиш вариантларини таклиф этиш ва вариантларнинг энг макбулини тай-ёрлаш талаб этилади.

• Биринчи навбатда катта ёшдаги-ларни укитишга ихсослашиш (OUUK тин-гловчиларининг уртача ёши - 34 ёш);

• Укув курсларининг умумий хажмида университетгача даражадаги "очик", амалий йуналтирилган курслар-нинг устуворлиги. Ушбу курслар университет курсларидан анча очикдир, ОииКда курсларнинг 2/3 кисми ушбу фанда янги, тажрибасиз одамга (undergraduate degree) мулжаллангандир;

• Масофали укитиш билан шуFулланаётган укитувчилар сонини мун-тазам равишда ошиб бориши, уларни тай-ёрлаш ва малакасини оширишга кетаётган харажатлар усиши британия модели билан ишлайдиган масофали таълим муас-сасаси бюджетининг асосий кисмини таш -кил этади.

Юкоридагилардан келиб чикиб британия модели мумтоз университет таъли-мидан кура асосан "асосий мехнат фао-лиятидан ажралмаган холда" урта касбий таълимга мос келади, ва биринчи навбатда молиявий маблаFларни масофали таъ-лимнинг техник таъминотига эмас, балки илмий-методик ва кадрлар таъминотига сарфланишини талаб этади.

Британия моделининг афзалликлари ва устунликларига куйидагиларни хам кири-тиш мумкин:

• интерфаол телетрансляция учун махсус ускуналар билан жихозланган мар-казларнинг зарурати йуклиги. Улар оддий аудиториялардан фойдаланадилар;

• хар бир курс ва алохида тингловчининг юкори даражадаги автономия-си - узини узи таълим олиш тезлигини бошкаришининг таъминланганлиги;

• махсус масофали таълим учун ишлаб чикилган таълим сифатини аттестация ва мониторинги тизимини мавжудлиги, бунинг исботи сифатида Европа очик масофали университетларининг юкори рейтинг курсаткичлари хизмат килади.

Шуни таъкидлаш мумкинки, масофали таълимнинг европа ёки британия модели куйидаги формула ёрдамида ифодала-нувчи: "Anyone, Anytime, Anywhere" (хар ким, хар кандай вактда, хар каерда) - жой, вакт ва маълумот даражасидан катъий назар тамойилини амалга оширишга им-

кон беради. Технологик нуктаи назар-дан барча ахборотлар (маъруза, семинар ва бошк.) Интернет воситасида уза-тилиши кайд этилади. Тингловчи фанни мустакил узлаштиради, вакти-вакти би-лан таълимнинг интерфаол шакллари (онлайн маслах,ат ва видеоконференцалока) дан фойдаланади. Европа модели бирин-чи навбатда амалий йуналтирилган таъ-лим учун самаралидир, у мажбурий ра-вишда кимматбах,о телекоммуникация тармокларини талаб этмайди ва мута-хассисларни тайёрлаш сифатини кундуз-ги таълимга эквивалент (ёки ундан х,ам юкори) даражада таъминлайди.

Буюк Британияда энг машх,ур масофали таълим филиаллари Лондон университе-ти, кейинги таълимнинг Миллий коллежи ва МВА дастури асосида ишловчи Буюк Британиянинг Очик университетлари-да фаолият юритадилар. Ушбу масофали таълим муассасалари кадрлар тайёрлаш-нинг юкори даражаси, масофали укитиш методларининг самарадорлиги туфайли умумтан олингандир.

Европадаги йирик Масофали таълим марказлари:

• Испания. Мамлакат х,удудида ва хо-риждаги 60 дан ортик укув марказларини бирлаштирувчи Масофали Таълим Миллий Университети (Universidad National de Educación a Distancia UNED). Унинг тарки-бида малака оширишнинг ривожланган тизими мавжуд.

• Германия. Хагене шах,ридаги Очик Университет1 ва Тюбинген шах,ридаги Масофали Таълим Институти. Йуналишлари: олий таълим, олий таълимдан кейинги таълим ва малакани ошириш.

• Франция. Масофали Таълим Миллий Маркази2 (Centre National D'Enseignement a distance-cend).

• Швеция. Балтика университети (The Baltic University). Балтика минтакасидаги

1 Очик таълим - барча хохловчиларга, уларнинг маълумотидан катъий назар эркин фойдаланиш имконини берувчи таълим тизими булиб, у масофали таълим технологиялари ва методикаларидан фойдаланади ва укишни таълим олувчига кулай суръатларда амалга оширади.

2 Масофали таълим муассасалари, Масофали

таълим Марказлари - масофали таълим технологи-яси буйича укув жараёнини амалга оширувчи таъ-лим муассасаси.

элликдан ортик университетларни бир-лаштиради.

Канадада масофали таълим. Канада

- масофали таълим сохасида энг кучли мамлакатлардан биридир. Хозирги кунда шу мамлакатда масофали таълим дастур-ларига эга 40 дан ортик университетлар фаолият юритмокда. Уларга даража бе-риш хукуки мавжуд булмаган ёки укиш тугагандан сунг сертификат бермайдиган муассасалар кирмайди. Шу билан бирга сиртки методда таълим берувчи университетлар сони ва ушбу таълим хизматини курсатиш услубларининг сони мунтазам ошиб бормокда.

Канадада масофали курсларнинг усту-вор йуналиши - хорижий тингловчиларни укитишдир. Канада масофали укитишнинг ушбу курсаткичи буйича купгина мам-лакатларни ортда колдирди. Бунинг са-баби факатгина ушбу таълимни чет эл фукаролари учун нисбатан арзолиги-да эмас, балки масофали укитиш марказлари ва ассоциацияларни кучли ва кенг тармокли инфратузилмасидир.

Канада масофали таълимининг аф-залликларидан бири - хар бири узининг сохасига тегишли булган бир неча технологик воситаларни мужассамлаш-тириб фойдаланишидадир. Бошка аф-заллик - бир неча университетларнинг укитувчиларини сиртки таълимнинг опти-мал дастурларини ишлаб чикиш ва жорий этиш буйича ва укитувчилар ва сиртки-тингловчилар уртасида аудио- ва видео-конференцияларни утказиш борасидаги кооперацияси (хамкорлиги).

Канаданинг масофали таълим бозори-да куйидагилар етакчи урниларни эгал-лайдилар: Саймон Фрейзер номида-ги Университет (Simon Fraser University), Athabasca University (МВА3 дастурлари

3 МВА дастури- (Master of Business Administration

- ишбилармонлик маъмурлаштириш устаси) - ди-пломдан кейинги таълим дастури булиб, унинг дои-расида турли фаолият сохаларида фаолият юритув-чи умумий профилдаги менежерларни тайёрлана-ди. Таълимнинг асосий элементи унинг универсал-лигидадир: МВА дастури буйича битирувчилар ен-гил ёки о-гир саноатда, ишлаб чикаришда ёки хиз-матлар сохасида бизнесни бошкаришлари мумкин. Ушбу дастур маркетинг, менежмент, бизнесни ри-вожлантириш, молия, бухгалтерия хисоби, инсон ресурсларини бошкариш ва бошка фанлар буйича асосий билимларни беради.

буйича таълим олиш), Йорк университе-тининг Atkinson College (York University), Торонто.

Россияда масофали таълим. Россия-да масофали таълим Европа, Америка ёки Канадага нисбатан суст ривожланмокда. Усиш суръатларини пасайтирувчи бир неча омиллар мавжуд. Биринчи-дан, меъёрий-х,ук,ук,ий омил. Таълим-да ахборот-компьютер технологиялари буйича давлат стандарти, хамда масофали таълим жараёнига тегишли бир катор хукукий актлар 2006 йилга келиб кабул килинди. Бу шунга олиб келдики масофали таълим буйича барча марказлар масофали таълим буйича кабул килинган стан-дартлар асосида ишламаяпти. Бу холат миллий микёсда масофали таълим тизи-ми туFрисида фикр юритишга имкон бер-майди.

Иккинчидан, технологик омил. Масофали дастурларни кенг микёсда жорий этилиши Интернет тизимини кенг жорий этилганлигини, компьютер саводхонлиги-ни, ахолида компьютерларни мавжудли-гини талаб этади. Бу борада Россиянинг курсаткичлари АКШ ва Европа мамлакат-ларига нисбатан анча паст булиб, бу хол масофали таълим шаклларини жорий эти-лишидан олинадиган самарани пасайти-ради. Холат шунакаки, масофали таълим-га эхтиёж юкори булган марказдан узок худудларда масофали таълим имконият-ларидан фойдаланиш учун техник имко-ниятлар ва ахолининг етарли ахборот ма-данияти етишмайди.

Учинчидан, психологик омил. Россияда иш берувчилар назарида масофали курсларнинг дипломлари анаънавий курс дипломларига нисбатан пастрок статус-га эгадир. Хозирги вактда бу нуктаи назар баъзи холларда асослидир, чунки Ханузгача таълим сифатини мониторин-ги ва назорати тизими яхши ривожланма-гандир. Муаммонинг бошка томони - Россия корхоналарининг рахбарлари томо-нидан уз ходимлари малакаларини мун-тазам равишда ошириб бориш зарурияти пайдо булмаган. Россия бизнес-секторида персонални укитишга жуда кам эътибор каратилади. Турли манбалар маълумот-ларига кура америка компаниялари хар

йили иш хаки фондидан 4%ни ходимлар-ни укитишга сарфлайдилар. Ушбу сумма хар йили тахминан 100 миллиард доллар-ни ташкил этади. Шундай килиб, электрон таълим олиш учун бу ерда кенг имкони-ятлар мавжуд. Россияда эса бу курсаткич хали 1%га хам етиб бормади. Бунда жами бизнес-таълим бозорининг тахминан 1-3%ни электрон таълим ташкил этади, бу курсаткич АКШ, Европа ёки Японияда 20-30%ни ташкил этади.

Аммо хозирги вактда Россияда электрон таълимга кизикиш ошиб бориши тенденцияси пайдо булди. E-learning ни усиши турли бахолашлар буйича йили-га 30-70%ни ташкил этмокда. Мутахас-сислар баркарор усишни 50% даражаси-да белгилашмокда, ва бу усишни кичик ва урта бизнес корхоналарига эътибор-ни усиб бориши билан боFлашмокда, бу эса уз навбатида мехнат бозорида кулай ракобат мухити шакллантиради ва мута-хассиларни малакасини узлуксиз ошириб туриш эхтиёжини вужудга келтиради.

Хозирги вактда купгина Россия Олий Укув Юртлари (ОУЮ) хузурида масофали курслар очилган. Уларнинг бир кисми формал равишда булиб, масофали таъ-лимни дунёда кенг таркалганлиги сабаб-ли ташкил этилгандир. Бундай "формал" курслар янги катлам муаммоларни юза-га келтирмокда. Ушбу муаммоларнинг энг асосийлари: курс ташкилотчиларида масофали таълим асослари буйича билим-ларни мавжуд эмаслиги, электрон таълим олиб бориш буйича укитувчилар тар-кибида малаканинг етишмаслиги, масофали укитиш буйича укитувчиларнинг мехнатига хак тулаш механизмининг йуклиги, укитиш модераторлари1 учун янги штат бирликларини киритиш муам-молари, курсларни утказиш буйича си-

1 Модератор - модерация учун жавобгар шахс, яъни фойдаланувчиларни сайтда, блогда ёки фо-румда узини тутишига жавобгар шахс, у ушбу сайт, блог ёки форум тартиб-коидаларига биноан фойдаланувчиларни жазолаши ёки раFбатлантириши мумкин, у бутун форум (чат)да ёки унинг кисмида тартиб сакланиши учун жавобгардир. Модератор фойдаланувчини огохлантириши, унга танбех бе-риши мумкин; унинг хабарини учириб ташлаши ёки узгартириши мумкин, алохида холатларда фойдаланувчини бахс-мунозарага кириш хукукини чега-ралайди.

фатли электрон ресурсларни етишмасли-ги.

Россиянинг алохида ОУЮлари ушбу муаммолар тусикларини енгиб утиб, бу-гунги кунда масофали укитиш дастурини муваффакиятли амалга оширмокдалар. Улар жумласига куйидагилар киради:

• Москва Давлат университети

• Москва Давлат иктисодиёт, статистика ва ахборотлаштириш университети (МЭСИ)

• Н.Э. Бауман номидаги Москва Давлат Техника университети Bauman Computer Training Company, Inc. (АКШ) билан хамкорликда ташкил этган "Специалист" ("Мутахассис") Компьютер Таълими Маркази

• Россия Давлат Очик Таълим Инсти-тути

• Санкт-Петербург Давлат Техника Университетининг Масофали Таълим Маркази

• Ахборот Технологияларининг Интернет-Университети

Ушбу укув юртларининг масофали таълим булимларини бугунги кунда тулик шаклланган ва баркарор деб хисоблаш мумкин, улар баркарор ривожланиш учун катта салохиятга эга.

Статистика маълумотлари кура Росси-яда тижорат сегментларидан кура академик сегментлар паст суръатлар билан ривожланаётганини курсатмокда. Унинг усишига таълимга укув юртлари-да кенг таркалган консерватив карашлар (кундузги таълим устувор хисобланади) тускинлик килмокда. Интернет Техно-логиялар буйича Минтакавий Ижтимо-ий Марказ маълумотларига кура, хозирги вактда Россия ОУЮларининг 40% масофали таълим бериш имкониятларига эга-дирлар. 2015 йилга кадар янги таълим да-стурлари хисобига, икки боскичли таълим тизимга тулик утиш ва Россия ва хориж ОУЮларининг кушма таълим дастурлари-ни ривожлантириш хисобига усиш суръ-атларини ошириш режалаштирилмокда.

Корпоратив масофали таълим. Дунё-да масофали таълим факатгина миллий таълим тизими доирасида ривожланмай-ди, балки алохида тижорат компаниялари билан хам амалга оширилади. Ушбу таъ-

лим асосан бизнес сохасига каратилган булиб, ушбу йуналишдаги дастурлар бу-тун олий таълим тизимининг Уд кисмини ташкил этади. Хусусий корпоратив таълим тармоклари куйидаги компания-лар томонидан уз таркибида яратилган: Microsoft, Cisco, IBM, General Motors, Ford ва бошкалар. Ушбу масофали таълим ти-зимларининг купчилиги университетлар-да яратилган тизимлардан мураккабли-ги, такомиллашганлиги ва сони жихатдан анча илгарилаб кетгандир.

Хозирги кунда купгина компания-лар узининг таркибларида маълумот-ни оширишга булган муносабатлари-ни кайта куриб чикмокдалар. Корхо-налар рахбарияти масофали укитишга килинаётган инвестицияларни илмий-тадкикот ишланмаларига инвестиция-лар билан тенг курмокдалар. Укитишнинг анъанавий тизими хизматчини иш жойи-дан ажралган холда укишини, ва натижа-да, компанияда маълум бир йукотишларга олиб келар эди.

Иирик компаниялар купинча бутун дунё буйича булинма, филиалларга эга булиб, уларнинг персоналини ривожлан-ган мамлакатларда укитишлари керак. Ун-дан ташкари янги товарларни бозорга ки-ритиш ва сотиш жараёнини тухтатмаслик учун укитиш юкори суръатларда амалга оширилиши керак. Персонални укитиш буйича хизматлар корхоналарда жорий этилаётган янги техник ечимлар, ёки янги ишлаб чикариш жараёнларини жорий этилиши билан бир вактда курсатилиши керак. Бу хол корхона амалга ошираётган таълимни демарказлашуви заруратини келтириб чикаради. Корхона персонални укиш марказларига боришини олдини олади, натижада вактда ютади, транспорт ва яшаш харажатларини тежайди. Шун-дай килиб масофали таълимни куллаш -бу йирик корхона учун ишлаб чикаришни мунтазам модернизацияси шароитида янги товарларни бозорга тезда киритиш-га имкондир.

Microsoft ва Cisco компанияларининг масофали курслари бир неча йиллардан бери Узбекистон таълим бозорида фаоли-ят юритишмокда.

Адабиётлар руйхати:

1. E-Learning Myths, Challenges, and Benefits by Jacques LeCavalier and Bill Tucker

2. Common Misconceptions about E-Learning: What Makes E-Learning Challenging? by Curt Bonk, Associate Instructor of Indiana Univ.

3. Давыдова Л.П. Организация самостоятельной работы студентов-заочников. М., 1985. 212 с.

4. Научно-аналитический обзор "Состояние и перспективы развития дистанционного образования в системе подготовки и переподготовки служащих государственного управления Российской Федерации" / Под ред. С.К.Лазаревой. НОУ "СГИ". М., 1999.

5. Тихомирова Е.И., Бердникова М.Л. Проект дистанционного центра обучения в сети Internet по информационным технологиям в экономике. Концепции и технологии дистанционного обучения по гуманитарным дисциплинам. Сборник статей. Уфа. 1999. 14 апреля.

6. www.dist-edu.ru

7. www.hse.ru

8. http://biro.ufanet.ru

9. http://kampi.kcr.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.