CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 18-23
УДК: 336.221.262
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 3
ЕВРАЗИЯЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК ИНТЕГРАЦИЯНЫН ШАРТЫНДА КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ АУДИТОРДУК ИШТИ ÖHYOTYPYY
РАЗВИТИЕ АУДИТА В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ В УСЛОВИЯХ ЕВРАЗИЙСКОЙ
ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ИНТЕГРАЦИИ
DEVELOPMENT OF AUDITING IN THE KYRGYZ REPUBLIC IN THE CONDITIONS OF
EURASIAN ECONOMIC INTEGRATION
Токторов Кубаныч Кадырмаматович
Токторов Кубаныч Кадырмаматович Toktorov Kubanych Kadyrmamatovych
д.э.н., доцент, Ошский государственный университет
э.и.д., доцент, Ош мамлекеттик университети Doctor of Economic Sciences, Associate Professor, Osh State University
toktorov@mail. ru
Ташкулова Гульэра Бегимкуловна
Ташкулова Гульэра Бегимкуловна Gulera Begimkulovna Tashkulova
к.э.н., доцент, Ошский государственный университет
э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University tashkulova. g@mail. ru_
Чынтурганова Гулнур Чынтургановна
Чынтурганова Гулнур Чынтургановна Chynturganova Gulnur Chynturganovna
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
Раимбердиев Мыктыбек Курганбекович
Раимбердиев Мыктыбек Курганбекович Raimberdiev Myktybek Kurganbekovich
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
ЕВРАЗИЯЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК ИНТЕГРАЦИЯНЫН ШАРТЫНДА КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ АУДИТОРДУК ИШТИ 0НYКТYРYY
Аннотация
Макалада Кыргызстандагы аудитордук ишмердYYЛYктYн абалы, Евразиялык биримдикке MY46-мамлекет катары аудитинин эрежелеринин ага тиешелуу ченемдик жана мыйзам актылардагы взгврYYлвр, ЕАЭБ аймагында аудитордук кызмат кврсвтYYлврдY внYктYPYY бирдиктYY рыногун тYЗYY маселелери каралат.
Ключевые слова: аудитордук кызмат, аудиторлор жана аудитордук уюмдар, ЕАЭБ, 6updrnmyY рынок, Аудиттин эл аралык стандарттары.
РАЗВИТИЕ АУДИТА В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ В УСЛОВИЯХ ЕВРАЗИЙСКОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ИНТЕГРАЦИИ
Аннотация
В статье рассматривается состояние аудиторской деятельности в Кыргызстане, изменения правил проведения аудита как государства-члена Евразийского Союза в соответствующих нормативных и законодательных актах, вопросы создания единого рынка развития аудиторских услуг в ЕАЭС.
DEVELOPMENT OF AUDITING IN THE KYRGYZ REPUBLIC IN THE CONDITIONS OF EURASIAN ECONOMIC INTEGRATION
Abstract
The article examines the state of audit activity in Kyrgyzstan, changes in the rules of auditing as a member state of the Eurasian Union in the related normative and legislative acts, issues of creating a single market for the development of audit services in the EAEU region.
Ачкыч свздвр' Аудиторская служба, аудиторы и аудиторские организации, ЕАЭС, единый рынок, международные стандарты аудита.
Keywords: Audit service, auditors and audit organizations, EAEU, single market, international auditing standards.
Кыргыз Республикасында кез карандысыз аудит кыска тарыхка ээ, аудиторлордун ишин женге салуучу биринчи ченемдик документ 1993-жылы жарыяланган. Бирок аудиттик ишмердYYЛYктY енYктYPYY финансылык отчеттуулуктун объективдYYЛYГYн жана ачыктыгын камсыз кылуунун жана ата мекендик экономикага инвестицияларды тартуу YЧYн жагымдуу шарттарды TYЗYYHYH жана аудиторлордун кесиптик кез карандысыздыгын камсыз кылуунун маанилYY шарты болуп саналат.
90-жылдардын башында эле эгемендYY мамлекет курууну максат кылган Кыргызстан YЧYн, улуттук бухгалтердик эсеп жана аудит системасын рынок экономикасынын талаптарына жана эл аралык стандарттарга ылайыкташтыруу эффективдYY менчиктин практикасын еркYндетYYHY, башкарууну жана инвестицияларды тартууну камсыз кылаары айкын болду.
Коомчулуктун аудитордук ишмердYYЛYк жана жалпысынан аудит женYнде TYШYHYГYHYH темендYГYне карабастан, 90-жылдардын аягына чейин аудитордук ишмердYYЛYктY женге салуучу бир нече ченемдик укуктук актылар иштелип чыккан, анын ичинде эл аралык экспертизалардан кийин 1998-жылдын 26-июнундагы Кыргыз Республикасынын "Аудитордук иш женYнде" Мыйзамы.
Аудитти андан ары енYктYPYY жана аны Бухгалтерлердин Эл аралык федерациясы тарабынан иштелип чыккан Аудиттин эл аралык стандарттарына ылайык келтирYY максатында Кыргыз Республикасынын ЭкметYHYн 2002-жылдын 22-апрелинде "Кыргыз Республикасындагы аудиттин эл аралык стандарттары женYнде" токтомунун негизинде, Кыргыз Республикасында Аудиттин стандарттары бекитилген.
2023-жылдын 19-январында Бухгалтерлердин Эл аралык федерациясы (IFAC) Кыргыз тилиндеги Аудиттин эл аралык стандарттарын (ISA) бекитYY чечимин кабыл алган.
Акырыкы маалыматтар боюнча кез карандысыз аудиттин субъекттеринин саны жыл сайын есYYCY байкалат.
1-таблица. Кыргыз Республикасындагы аудитордук фирмалар жана аудиторлор 2003-2022 -жылдар YЧYн
Кврсвткучтвр 2003 2005 2009 2013 2015 2020 2023
Аудитордук фирмалар, Анын ичинде региондор боюнча: 8 38 58 8 2 101 119 137
- Бишкек 6 33 50 67 83 96 114
-Ош 2 4 6 12 13 13 14
-ЧYЙ - 1 1 1 1 3 3
- Жалал Абад - - 1 2 2 4 4
- Ысык-Кел, Нарын - - - - 1/1 1/1 1/1
Сертификатталган аудиторлор, адамдар. 23 92 181 294 325 447 54 4
[2] маалымат булагынын негизинде автор тарабынан тYЗYлгвн.
Кыргыз Республикасынын аудитордук кызмат керсетYYлер рыногунда аудитордук иш-аракеттерди "Чоц тертщукке" кирген эл аралык аудитордук компаниялардын екYЛдерY
жургузушет: Делойт энд Туш ЖЧКсы , "KPMG -Бишкек" ЖЧКсы , "ПрайсуотерхаусКуперс Бишкек" ЖЧКсы жана "Эрнст энд Янг Аудит" ЖЧКсы .
2021-2022-жылдарга Кыргыз Республикасынын туштук аймагынын аудиторлорунун арасында жургузген сурамжылоонун жыйынтыгы. ийгиликтуу иш-аракеттерди тастыктаган аудиторлордун активдуу белугу 53% тузеерун керсетту. Иш жузунде ез ишин токтоткон аудитордук фирмалардын улушу 24% тузду.
Изилдеелеедун жыйынтыгында кез карандысыз аудитти енуктуруунун негизги кейгейлеру аныкталды, алар теменкулер саналат:
1. Мамлекет тарабынан мыйзамдык жана практикалык женге салуунун алсыздыгы, кемуске экономиканын болушу жана объективдуу финансылык маалыматтын жеткиликтуу эместиги.
2. Кепчулук ишкерлер учун аудиттин факультативдуулугу жана анын натыйжасында чакан жана орто ишканаларда финансылык кеземелдун жоктугу.
3. Аудитор атайын кызматтардын жана прокуратуранын ишинде курал болуп, натыйжада ишкерлер менен бухгалтерлердин арасында терс пикирди жаратат.
4. Кесиптик квалификациянын жоктугу жана адистердин кесиптик даярдыгынын жана квалификациясын жогорулатуунун темен децгээли (езгече региондордо).
5. Эл аралык стандарттар 2023-жылга чейин кыргыз тилине которулган эмес жана жеке стандарттарды колдонуу боюнча практикалык керсетмелер жетишсиз.
6. Бухгалтерлердин жана аудиторлордун этикалык принциптерди сакталбагандыгы (чынчылдык, объективдуулук, кесипкейлук).
7. Ишкерлердин финансылык сабаттуулугу жана телее жендемдуулугу темен.
Кыргыз Республикасында аудит жана финансылык отчеттуулук жаатында жургузулуп
жаткан реформалардын алкагында 2021-жылдын декабрындагы № 147 "Аудитордук иш женунде" жацы Мыйзам кабыл алынган. 2022-жылдын 3-июнунда кучуне кирген
Жацы мыйзамга киргизилген езгертуулерге токтоло кетсек, биринчи жолу киргизилген же мурункулардан кескин айырмаланган негизги жоболорду санап керелу:
1) Аудиторлор жана аудитордук уюмдар Кесиптик Аудит Ассоциациясынын (ПАО) мучелеру болууга тийиш;
2) Бухгалтерлердин Эл аралык федерациясынын, Эл аралык стандарттар боюнча кецеши тарабынан жарыяланган Эл аралык билим беруу стандарттары расмий статуска ээ болду. Аудитордун квалификациясынын программалары мындан ары Эл аралык билим беруу стандарттарына ылайык келиши керек.
3) Аудитордун кесиптик квалификациясынын уч децгээлдуу программасы киргизилди.
4) Жогорку окуу жайлардын жана мамлекеттик акционердик коомдордун билим беруу программаларын алардын профессионалдык аудиторлордун квалификациялык программаларына ылайыктуулугун баалоо жолу менен аккредитациялоо тартиби киргизилди.
5) Кесипкей бухгалтерлердин этика кодекси - Бухгалтерлердин Эл аралык федерациясынын Эл аралык этикалык стандарттар боюнча кецеши тарабынан белгиленген этикалык талаптар - аудиторлор учун милдеттуу болуп калды [1].
2023-жылдын 15-февралында Кыргыз Республикасынын Президенти "Аудитордук ишти жузеге ашыруу женунде макулдашууну ратификациялоо тууралуу" Кыргыз Республикасынын Мыйзамына кол койду. Евразия экономикалык биримдигинин (ЕАЭБ)
алкагында2022-жылдын 19-апрелинде Москва шаарында кол коюлган, бул келишим ЕАЭБ алкагында теменку кейгейлерду чечууге багытталган:
- Евразия экономикалык бирлигинин аймагында аудитордук кызмат керсетуулер рыногунун катышуучуларына бирдиктуу талаптардын жоктугу;
- бир муче мамлекеттин аудиторлорунун квалификациялык сертификаттарын башка муче мамлекеттердин аймагында таануу учун мыйзамдык базанын жоктугу;
- бир мамлекеттин аудитордук уюму берген аудитордук корутундуларды (отчетторду) ЕАЭБге муче башка мамлекеттердин аймагында таануу учун мыйзамдык базанын жоктугу;
- тигил же бул муче мамлекетте аудитордук иш жургузуу учун жацы юридикалык жакты тузуу зарылчылыгы;
- аудитордук иш лицензияланган муче мамлекеттерде аудитордук ишти жузеге ашыруу учун лицензиялык жол-жободон етуу зарылчылыгы;
- аудитордук иш-чаралар пландаштырылган муче мамлекеттин кесиптик уюмуна милдеттуу турде муче болуу.
Бугунку кунде бир муче-мамлекеттин уюмдары тарабынан ЕАЭБге муче башка мамлекеттердин аймагында аудитордук иш-чараларды жургузууде кептеген башка тоскоолдуктар бар.
Ошентип, жогоруда аталган маселелер боюнча улуттар аралык децгээлде ченемдик-укуктук базанын жоктугу ЕАЭБде аудитордук кызматтардын эркин журуусуне тоскоол болгон.
Келишим аудитордук уюмдардын, жеке аудиторлордун, аудиторлордун кызыкчылыктарын козгойт, аларга ЕАЭБ боюнча аудитордук иш жургузуу укугун берет. Макулдашуу аудитордук ишти женге салууга ыйгарым укуктуу муче мамлекеттердин аткаруу бийлигинин мамлекеттик органдарынын ыйгарым укуктарын да козгойт.
2021-жылдын 1-январына карата ЕАЭБде аудитордук уюмдардын жана жеке аудиторлордун саны 5,9 мицди тузду, анын ичинде: Армения Республикасында 34, Беларусь Республикасында 457, Казакстан Республикасында 195, Кыргыз Республикасында 129, Россия Федерациясында 5,1 миц. ЕАЭБге муче-мамлекеттерде сертификатталган аудиторлордун саны 24,7 мицге жакын адамды тузет.
Учурда аудитордук иш муче мамлекеттердин улуттук мыйзамдары менен женге салынат. Учурда ЕАЭБ боюнча аудитордук ишмердуулукту женге салуучу ченемдик укуктук база жок.
Аудит келишими теменкулерду карайт:
- бир муче мамлекеттин аудитордук кызмат керсетуучулеруне башка муче мамлекеттердин аймагында аудитордук иш жургузуу укугун беруу;
- аудитордук кызмат керсетуучулерге бирдиктуу талаптар;
- муче мамлекеттердин аудиторлорунун квалификациялык сертификаттарын бир мамлекеттин уюму башка муче мамлекеттердин аймагында таануусу;
- аудитордук уюмдардын жана жеке аудиторлордун ишинин сапатын тышкы контролдоо женунде жоболорду;
- аудитордук ишти мамлекеттик женге салуу жана муче мамлекеттердин ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдарынын ез ара аракеттенуусу женунде жоболорду.
Методологиялык негиз катары колдонулган аудиттин эл аралык стандарттарын (АЭС) ата-мекендик аудитордук компаниялар учун кейгейлерду жаратып келет. 2021-2022-жылдар аралыгында жургузулген аудиторлор менен туштук аймагындагы аудитордук
компанияларды изилдeeнYн жыйынтыгында аудиттин эл аралык стандарттарын практикада колдонууда бир катар кейгейлер аныкталган, алар: квалификациялуу кадрлардын жетишсиздиги, окутууга (кадрларды кайра даярдоого) жогорку чыгымдар, тилдик тоскоолдук (АЭСтин котормосунун татаалдыгы), атайын ата мекендик компьютердик программалардын толук жоктугу, аудиттин эл аралык стандарттарынын мазмунунун жана структурасынын татаалдыгы [3, 5].
Чарба жYргYЗYYЧY субъекттердин, анын ичинде мамлекеттик маанидеги уюмдардын бухгалтердик (финансылык) отчетторунун айкындуулугунун жана сапатынын кепилдиги катары аудитордук кызматтардын сапатын тышкы контролдоого езгече ке^л бурулат. Макулдашуунун долбооруна ылайык, ЕАЭБге муче мамлекет аудиторлордун тышкы кeзeмeлYн ишке ашырууну камсыз кылууга, аны ишке ашыруунун тартибин белгилееге, ошондой эле аны ишке ашыруучу органды (мамлекеттик орган, кесиптик бирикмелер, уюмдар) аныктоого тийиш. Тышкы контролдун предмети ЕАЭБ алкагында аудитордук иш-чараларды жYзeгe ашыруу жeнYндe макулдашуу менен аныкталат [4].
Бирликтин мыйзамдарынын алкагында ЕАЭБ аймагында аудитордук иш чeйрeсYндe бирдиктYY ченемдерди жана талаптарды белгилее бир мYчe мамлекеттин аудитордук кызмат кeрсeтYYЧYлeрYнe башка мYчe мамлекеттердин аймагында аудитордук иш-аракеттерди башка мYчe мамлекеттердин аймагында жYргYЗYYгe мYмкYндYк берет. чектеелер жана eзгeчeлYктeр.
Жогорудагы милдеттерди ишке ашыруу аудитордук уюмдар тарабынан кeрсeтYЛYYЧY кызматтардын кeлeмYHYн eсYШYнe тYрткY берет, ал эми атаандаштыктын кYчeшY аудитордук субъекттерге кызматтарды кeрсeтYYHY оптималдаштырууга жана жакшыртууга тYрткY берет деп кутулууде.
Колдонулаган адабияттар:
1. Кыргыз Республикасын Аудитордук ишмердYYЛYк жeнYндeгY мыйзамы, 2021-жылдын 3-декабры № 147. Электрондук ресурс: URL: https://www.nbkr.kg/index1.isp?item=55&lang=KGZ
2. Кыргыз Республикасынын экономика жана коммерция министрлигине караштуу финансы рыногун женге салуу жана кеземелдее мамлекеттик кызматынын официалуу сайты. Электрондук ресурс: URL: https://fsa.gov.kg/#/home
3. Ташкулова Г.Б., Кадырмат уулу И. (2023). Аудитордук далилдерди чогултуу процедураларынын теориясы жана практикасы. Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана №7, 2023. 128-132.
4. Токторов, К., Ташкулова, Г., & Кадырмат уулу, И. (2022). Вопросы формирования общего рынка аудиторских услуг в рамках Евразийского экономического партнерства. Вестник Ошского государственного университета. Экономика, 1(1), 130-135. https://iournal.oshsu.kg/index.php/economy/article/view/494
5. Абдиев, М.Ж. Евразия экономикалык биримдигинин шартында Кыргыз Республикасында эт жана эт азыктарын eндYPYY жана сатууну eркYндeтYY / М. Ж. Абдиев, Г. А. Маметова, Б. М. Мамытов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - No. 1-1. - P. 209-215. - EDN: UMCKYK.
