ЕВРАЗИЯЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК ШЕРИКТЕШТИКТИН АЛКАГЫНДАГЫ АУДИТОРДУК КЫЗМАТТЫН БИРДИКТҮҮ РЫНОГУН ТҮЗҮҮ МАСЕЛЕЛЕРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

УДК 339.542

ЕВРАЗИЯЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК ШЕРИКТЕШТИКТИН АЛКАГЫНДАГЫ АУДИТОРДУК КЫЗМАТТЫН БИРДИКТУУ РЫНОГУН ТУЗУУ МАСЕЛЕЛЕРИ

Токторов Кубаныч Кадырмаматович, э.и.к.,ОшМУнун доцент

1()к1()Г()\'к70атаИ. ги Ташкулова Гульэра Бегимкуловна, э.и.к., ОшМУнун доценти

Tashkulova.ggmail.ru Кадырмат уулу Ислам, студент Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан

Аннотация: Макалада ЕАЭБ аймагында аудитордук кызмат кврсвтYYлврдYн бирдиктYY рыногун тYЗYY маселелери каралат, Евразиялык биримдикке мYЧв-мамлекеттердин мыйзамдарынын жана аудитинин эрежелеринин конвергенциясына карата мамилелер талданат ЕАЭБге мYЧв мамлекеттерде аудитордук иш.

Ачкыч свздвр: Аудитордук кызмат, ЕАЭБ, бирдиктYYрынок, Аудиттин эл аралык стандарттары, квалификациялык дэцгээл.

ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ ОБЩЕГО РЫНКА АУДИТОРСКИХ УСЛУГ В РАМКАХ ЕВРАЗИЙСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО ПАРТНЕРСТВА

Токторов Кубаныч Кадырмаматович, к.э.н., доцент

1ок1()Г()\'к70атки1. ги Ташкулова Гульэра Бегимкуловна, к.э.н., доцент

Т ashkulova.gаmail.ru Кадырмат уулу Ислам, студент Ошский государственный университет

Ош, Кыргызстан

Аннотация: В статье рассматривается создание единого рынка аудиторских услуг в регионе ЕАЭС, анализируется взаимосвязь со сближением законодательства и правил аудиторской деятельности государств-членов Евразийского союза, аудиторской деятельностью в государствах-членах ЕАЭС.

Ключевые слова: Аудиторская служба, ЕАЭС, единый рынок, международные стандарты аудита, квалификационный уровень.

ISSUES OF FORMATION OF A SINGLE MARKET OF AUDIT

SERVICES WITHIN THE FRAMEWORK OF THE EURASIAN

ECONOMIC COMMUNITY

Toktorov Kubanych Kadyrmamatovych, Candidate of Economics, Associate professor,

toktorovk70@mail.ru Tashkulova Gulera Begimkulovna, Candidate of Economics, Associate professor,

Tashkulova.g@mail.ru Kadyrmamat uulu Islam, student Osh State University, Osh, Kyrgyzstan

Annotation: The article examines the creation of a single market of audit services in the EAEU region, analyzes the relationship to the convergence of the laws and audit rules of the member states of the Eurasian Union, and audit work in the EAEU member states.

Key words: Audit service, EAEU, single market, international auditing standards, qualification level.

Евразия экономикалык биримдигинин (ЕАЭБ) алкагында аудитордук кызмат керсетуртердун бирдиктуу рыногун Ty3YY бул Биримдиктин муче -мамлекеттеринин аймагында бирдиктуу экономикалык мейкиндикти тузуртун ебелгелерYHYн бири болуп саналат. Мындай иш биринчи кезекте аудитордук иш-чараларды уюштуруу жана ишке ашыруу боюнча бирдиктYY мамилелерди аныктоо, Бирликке мYче мамлекеттердин улуттук мыйзамдарын шайкеш келтирYY жана унификациялоо аркылуу жYргY3Yлет.

Азыркы учурда Биримдиктин бардык мYче-мамлекеттери (Армения, Беларусь, Казакстан, Кыргызстан, Россия) аудитордук ишти укуктук женге салуу YЧYн негиздерди белгилеген мыйзамдарды кабыл алышкан. Тактай кетсек, Армения Республикасынын 2019-жылдын 4-декабырындагы «Аудитордук иш женYнде» Мыйзамы, Беларусь Республикасынын Мыйзамы 12.07.2013 № 56 «Аудитордук иш женYнде», Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 3-декабырындагы № 147 «Аудитордук иш женYнде» Мыйзамы, Россиянын 30-декабрь, 2002 .2008 No 307-Ф3 «Аудитордук иш женYнде» Федералдык Мыйзамы.

Бул мыйзам актылары аудитордук ишти женге салууга карата мамиленин окшоштугун керсетYп турат, муну бул мамлекеттердин жалпы тарыхынын узак мезгили, экономикалык мамилелердин азыркы абалы, аудитордук ишти женге салуунун дYЙнелYк позитивдYY тажрыйбасына

131

басым жасоо менен тYШYндYPYYге болот. Иштин бул чейресY дагы бир катар башка мыйзамдык жана мыйзам алдындагы актылар менен женге салынат. Бул чейренY женге салууда олуттуу орунду аудит ЖYPГY3YYHYH тартибине жана аудит менен байланышкан кызмат керсетYYлерге талаптарды белгилеген аудитордук иштин стандарттары ээлейт. Аудитордук кызмат керсетYYлердYн бирдиктYY рыногун куруу маселесиндеги негизги пункт болуп, Бухгалтерлердин Эл аралык федерациясы тарабынан бекитилген Аудиттин эл аралык стандарттарына (ISA) ылайык аудитордук ишти жYзеге ашыруу боюнча ЕАЭБге мYче мамлекеттердин макулдашуусу саналат. Бул стандарттарды колдонуунун концептуалдык позициясы, биринчиден, АЭС аудитке коюлган талаптардын универсалдуу жана эц сапаттуу системасы, экинчиден, колдонуу менен бирге Финансылык отчеттуулуктун эл аралык стандарттары инвесторлор YЧYH жагымдуу маалыматтык чейренY тYзет, бул ЕАЭБге мYче-мамлекеттердин экономикасына инвестицияларды стимулдаштырууга, капитал рыногун активдештирYYге жана енYктYPYYге жардам берет, YЧYнчYден, АЭС дYЙненYн кептеген елкелерYнде ченемдик укуктук актылар катары кабыл алынган, алар бул куралды айрым мамлекеттердин дYЙнелYк экономикага интеграциялык саясатында колдонууга мYмкYндYк берет.

Аудитордук иш аудиттен - бухгалтердик (финансылык) отчеттуулукту жана финансылык документтерде камтылган маалыматтарды жана башка маалыматтарды кез карандысыз текшерYYДен жана аудитке тиешелYY кызматтардан турат. Акыркысы кызматтардын Yч тYPYн камтыйт: кароо, макулдашылган жол-жоболор, каржылык маалыматты тY3YY. Белгилей кетсек, Биримдиктин мYче мамлекеттеринин аудитордук ишмердYYЛYГY боюнча бардык мыйзамдарында милдеттYY аудит белYнген, бирок аны ишке ашыруунун негиздери жана тартиби ар башка. Аталган долбоорго ылайык теменде^ ишмердYYЛYк милдеттYY аудиттен еткерYЛYYге тийиш:

- кредиттик мекеменин (банктын), камсыздандыруу компаниясынын, ез ара камсыздандыруу уюмунун, мамлекеттик эмес пенсиялык фонддун жылдык бухгалтердик (финансылык) отчету;

- баалуу кагаздары уюшкан соодага киргизилген уюм;

- ошондой эле баалуу кагаздардын проспектине киргизилген ушундай отчеттуулук.

Салыштыра кетсек, Кыргызстанда жыл сайын милдетт^ аудитордук текшерYYДен етYYге тийиш ишканалар бул:

1) коомдук кызыкчылыктын субъектилери. Коомдук кызыкчылыктын субъектиси деп темен^лер тYШYHYлет:

132

- баалуу кагаздары фондулук биржанын листингине киргизилген эмитент;

- Кыргыз Республикасынын Улуттук банкынан лицензия алган банк же башка финансы-кредиттик мекеме;

- инвестициялык фонд, камсыздандыруу компаниясы, мамлекеттик эмес пенсиялык фонд).

2) ири чарба жYргYЗYYЧY субъектилер (Бухгалтердик эсеп женунде мыйзамдын 1-беренеси, 1. Жылдын аягындагы активдери - 10 миллиард сомдон ашык; 2. Жыл ичиндеги кирешеси - 5 миллиард сомдон ашык).

Жеке аудиторлор учун мыйзамдуу аудит жургузууде чектеелер белгиленет. Ошол эле учурда муче мамлекеттин улуттук мыйзамдарында чарба жургузуучу субъекттин керсетулген отчеттуулугу милдеттуу аудитке тийиш болгон учурлар, ошондой эле мындай учурларда жеке аудитордун милдеттуу аудит жургузуу укугу белгилениши мумкун. Текшеруунун натыйжалары аудитордук отчетто чагылдырылат. ЕАЭБге муче мамлекеттердин аудитордук иш женунде мыйзамдарындагы аудитордук корутундунун мунезуне жана турлеруне карата жалпы мамилелер окшош жана Макулдашуунун долбоорунда чагылдырылган. Бул документ муче мамлекетте аудитордук иш жургузууге укугу бар адамдар тарабынан аудит стандарттарына жана башка муче мамлекеттерде расмий документке ылайык тузулет.

Аудитордук иш-аракеттерге катышуу учун талапкерде аудитордун квалификациялык сертификаты (сертификат, кубелук) болушу шарт, ал аудитордун квалификациялык экзаменинин жыйынтыгы боюнча берилген, анын теориялык билиминин децгээлин тастыктайт. Келишимде Аудитордун теориялык билиминин, кесиптик кендумунун жана кендумунун талап кылынган децгээлин сактоо жыл сайын милдеттуу турде квалификациясын жогорулатуу менен камсыз кылынат. Бул жагдайлар да толугу менен аталган Келишимдин долбоорунда белгиленген.

Каралып жаткан теманын контекстинде аудитордук ишти женге салуу системасы маанилуу маселе болуп саналат. Даярдалган Макулдашууга ылайык, Бирликке муче мамлекет аудитордук ишти женге салуу боюнча функцияларды жузеге ашырууга ыйгарым укуктуу органды аныктайт. Мындай органдар муче мамлекеттердин мамлекеттик органдары, ушул максаттар учун атайын тузулген уюмдар боло алат. Ошону менен бирге ЕАЭБге муче-мамлекеттер аудиторлордун кесиптик ассоциацияларын (езун-езу женге салуучу уюмдарды) тузууге жана алардын ишин жузеге ашырууга кемек керсетууге милдеттенишет. Макулдашуунун долбоору ошондой эле

133

аудитордук ишти женге салуу функцияларын жYзeгe ашырууга ыйгарым укуктуу органга ез функцияларын аудиторлордун кесиптик бирикмелерине (eзYн-eзY женге салуучу уюмдарга) eткeрYп беруу укугун беруу мYмкYнчYЛYГYн карайт. Акыркы эреже аудиторлордун кесипкей коомчулугун иштин бул TYPYHYH женге салуучу процесстерине кошууга багытталган. Аудитордук кызмат кeрсeтYYлeрдYн сапатын камсыз кылуунун эц маанилYY элементи болуп, профессионал катышуучуларга карата мыйзам чыгаруучунун талаптарынын сакталышын текшерYYHY, аларды сертификациялоону, лицензиялык талаптарга ылайыктуулугун текшерYYHY гана эмес, ошондой эле аудитордук кызмат кeрсeтYYлeрдYн сапатын камсыз кылууда камтылган милдеттYY эрежелерди да камтыган эффективдYY контроль саналат. аудит стандарттары жана аудиторлор ез ишинде колдонушат. Ички контроль тYЗдeн-тYЗ аудитордук уюмдар жана жеке аудиторлор тарабынан жYзeгe ашырылат.

Чарба жYргYЗYYЧY субъекттердин, анын ичинде мамлекеттик маанидеги уюмдардын бухгалтердик (финансылык) отчетторунун айкындуулугунун жана сапатынын кепилдиги катары аудитордук кызматтардын сапатын тышкы контролдоого езгече кeцYЛ бурулат. Макулдашуунун долбооруна ылайык, ЕАЭБге мYчe мамлекет аудиторлордун тышкы кeзeмeлYн ишке ашырууну камсыз кылууга, аны ишке ашыруунун тартибин белгилееге, ошондой эле аны ишке ашыруучу органды (мамлекеттик орган, кесиптик бирикмелер, уюмдар) аныктоого тийиш. Тышкы контролдун предмети ЕАЭБ алкагында аудитордук иш-чараларды жYзeгe ашыруу жeнYндe макулдашуу менен аныкталат.

Жыйынтыктап айтканда, ЕАЭБ алкагында аудитордук ишти жYзeгe ашыруу жeнYндe макулдашуу бирдей укуктук механизмдерди тYЗYYгe багытталган максаты Биримдиктин мYчe мамлекеттеринин аудит мыйзамдарын конвергенциялоо YЧYH негиз болоорун белгилей кетYY керек. Ал эми Кыргызстанда аудитордук ишмердYYЛYктYн туура жолго коюлушуна, квалификациялык дэцгээлинин башка мамлекеттердин аудиторлорунан калышпасына чоц ишеним артуу менен келечекте коомубуздагы саясий-экономикалык eзгeрYYлeрдYн негизинде аудитордук кызмат Биримдиктин чeйрeсYндe eзYHYн татыктуу ордун табат деп ишеним бар.

Колдонулган адабияттар:

1. Кыргыз Республикасынын «Аудитордук кызмат жeнYндeгY» мыйзамы (2021 -жылдын 3 -декабры № 147).

2. Аудиттин эл аралык стандарттары.

4. Чалова К.Ч. Аудит. - Бишкек, 2015.

5. www.fsa.kg

6. www.esep.kg