CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 149-157
УДК 338.2
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 21
ЭЛ АРАЛЫК ВАЛЮТА-КАРЖЫ МАМИЛЕЛЕРИНДЕ ЭКОНОМИКАЛЫК КООПСУЗДУКТУ КАМСЫЗ КЫЛУУДАГЫ АЙРЫМ МАСЕЛЕЛЕР
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ В МЕЖДУНАРОДНЫХ ВАЛЮТНО-ФИНАНСОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ
SOME ISSUES OF ENSURING ECONOMIC SECURITY IN INTERNATIONAL MONETARY
AND FINANCIAL RELATIONS
Сеитова Жибек Болотбековна
Сеитова Жибек Болотбековна Seitova Zhibek Bolotbekovna
Э.и.к., доцент, Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
К.э.н., доцент, Кыргызский национальный университет им. Ж. Баласагына Candidate of Economics, Associate Professor, Kyrgyz National University named after J. Balasagyna
ТYркбаев Адамбек БeрYбаевич
ТYркбаев Адамбек БврYбаевич Turkbaev Adambek Borubaevich
Э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
К.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Osh State University
Бакалбаева Алила Зулпукаровна
Бакалбаева Алила Зулпукаровна Bakalbaeva Alila Zulpukarovna
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
вскенбаев вмYрбек Кецешбекович
Осконбаев Омурбек Кенешбекович Oskonbaev Omurbek Keneshbekovich
Магистрант, Ош мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
ЭЛ АРАЛЫК ВАЛЮТА-КАРЖЫ МАМИЛЕЛЕРИНДЕ ЭКОНОМИКАЛЫК КООПСУЗДУКТУ КАМСЫЗ КЫЛУУДАГЫ АЙРЫМ МАСЕЛЕЛЕР
Аннотация
Бул макалада ааламдашуу шартында мамлекеттин экономикалык коопсуздугунун компоненти катары валюта-каржы мамилелеринин актуалдуулугу, мацызы жана eзгeчeлYктeрY каралды. Мамлекеттер ортосундагы валюта-каржы-насыя мамилелерин тYЗYYДeгY капиталдын экспортунун жана импортунун ролу ачылат. Валюта-каржы чeйрeсYHYн тез кецейиши жана ДYЙнeлYк каржы рынокторундагы операциялардын масштабынын тез eсYШY менен коштолгон ааламдашуу процесстери аныкталган. Чет элдик капиталдын улуттук каржы рынокторуна кирYYCYн либералдаштыруу саясаты кeрсeтYлгeн. Кыргызстандын экономикасына инвестициялык капиталды инвестициялоонун мааниси аныкталды. Капиталдын эц кооптуу тYPY катары кыска мeeнeттYY капиталдын агымына теориялык баа берилди. Ички рынокто алып-сатарлык (сYткорлук) капиталдын кыймылын жeнгe салуу жана натыйжалуу кeзeмeлдee контролдоо зарылчылыгы негизделген.
Ачкыч сездер: каржылык ааламдашуу, валюта-каржы жана насыя мамилелери, экономикалык коопсуздук, каржы рынокторун либералдаштыруу, чет eлкeлYк капитал, CYткорлук капитал, каржылык кeзeмeл.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ В МЕЖДУНАРОДНЫХ ВАЛЮТНО-ФИНАНСОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ
Аннотация
В данной статье рассмотрена актуальность, сущность, характеристика валютно-финансовых отношений как составляющая экономической безопасности государства в условиях глобализации. Раскрыта роль экспорта и импорта капитала в становлении валютно-финансовых-кредитных отношений между государствами. Определены процессы глобализации сопровождаемые стремительным разрастанием валютно-финансовой сферы и быстрым ростом масштабов операций на мировых финансовых рынках. Исследована политика либерализации доступа иностранного капитала на национальные финансовые рынки. Определена значимость вложения инвестиционного капитала в экономику Кыргызстана. Дана теоретическая оценка потокам краткосрочного капитала как наиболее рискованной форме капитала. Обоснованы необходимость регулирования и эффективного контроля за движением спекулятивного капитала на внутреннем рынке.
Ключевые слова: финансовая глобализация, валютно-финансовые отношения, экономическая безопасность, либерализация финансовых рынков, иностранный капитал, спекулятивный капитал, финансовый контроль.
SOME ISSUES OF ENSURING ECONOMIC SECURITY IN INTERNATIONAL MONETARY AND FINANCIAL RELATIONS
Abstract
This article examines the relevance, essence, and characteristics of monetary and financial relations as a component of the economic security of the state in the context of globalization. The role of export and import of capital in the formation of monetary, financial and credit relations between states is revealed. The processes of globalization accompanied by the rapid expansion of the monetary and financial sphere and the rapid growth in the scale of operations in global financial markets are identified. The policy of liberalizing access of foreign capital to national financial markets has been studied. The importance of investing investment capital in the economy of Kyrgyzstan has been determined. A theoretical assessment is given of short-term capital flows as the most risky form of capital. The need for regulation and effective control over the movement of speculative capital in the domestic market is substantiated.
Key words: financial globalization, monetary and financial relations, economic security, liberalization oj financial markets, foreign capital, speculative capital, financial control.
Кыргызстандын экономикалык коопсуздугун камсыздоо маселелери, анын ичинде валюта-каржы чeйрeсYндeгY маселелер eлкeнYн дYЙнeлYк экономикалык тутумуна активдYY кошулушуна байланыштуу жацы eцуткe ээ болду. Бир жагынан ал ачык пайда алып келет (инвестициялар жана насыялар, жацы технологияларга жетYY, кызматташтык байланыштарын eнYктYPYY ж.б.). Экинчи жагынан, Кыргызстандын экономикасы дYЙнeлYк каржы-экономикалык кырдаалдын таасирин, товарларды жана технологияларды гана эмес, алып-сатарлык (сYткорлук) капиталды да импорттоо, мунай баасына болгон тышкы экономикалык кYчтYY кeз карандылык жана натыйжада, валюта-каржы чeйрeсYндeгY дестабилизациянын олуттуу тобокелдиктеринин таасирлерин барган сайын сезе баштады.
Улуттук, анын ичинде экономикалык коопсуздукту камсыз кылуу позициясы ааламдашуу процесстеринин улуттук экономикага тийгизген таасирин изилдeeгe, атап айтканда, валюта-каржы чeйрeсYндe eлкeнYн каржы-банк тутумуна туруксуздаштыруучу таасирин тийгизе турган шарттарды жана факторлорду аныктоого багытталган, ошол эле мезгилде чет eлкeлYк бай тажрыйбаны талдоо менен айкалыштырып, валюта-каржылык жана калыптанган тиешелYY мамлекеттик каржылык мамилелерди жeнгe салуу маселелерин аныктоого мYмкYндYк берет.
Ааламдашуу процесстери валюта-каржы чeйрeсYHYн тез кецейиши жана дYЙнeлYк финансы рынокторундагы операциялардын масштабынын тез eсYШY менен коштолууда. Акыркы он жарым жылдын ичинде улуттук чек аралар аркылуу каржылык агымдардын кыймылы ушунчалык тездик менен eскeндYктeн, капиталдын экспортунун кадимки концепциясына туура келбей жаткандыгы далил катары каралып жатты. КeпчYЛYк учурда, бул реалдуу экономикалык процесстерге байланышпаган алып-сатарлык же тактап айтканда, суткорлук капитал болуп саналат. Мындай кeрYHYш 20-кылымдын башында да, ортосунда да болгон эмес. Эксперттердин айтымында, дYЙнeлYк валюта жана каржы базарларындагы операциялардын жылдык кeлeмY 300-400 триллион АКШ долл. ашат, ал эми eлкeлeр аралык капиталдын агымы жылына 1,5-2 триллион АКШ долл. ашпайт [8].
Каржылык ааламдашуу экономикалык коопсуздукту камсыз кылуу шз карашынан алганда:
• трансчек аралык финансылык операциялардын кeлeмYHYн олуттуу eсYШY;
• улуттук акча жана каржы рынокторуна алып-сатарлык (суткорлук) капиталдын басымынын кYчeшY;
• республиканын оффшордук борборлорунда каржылык жана банктык операциялардын тез eнугYшу;
• кылмыштуу жол менен алынган капиталды легалдаштыруу кeлeмYHYн eсYШY;
• туунду финансылык инструменттер менен жургузYЛгeн операциялардын тез eсYшу;
• ааламдашуу мейкиндигиндегиндеги экономикалык мамилелердин натыйжасында валюта-каржы чeйрeсYндeгY туруксуздуктун кескин eсYШY, анын реалдуу экономикадан обочолонушу, улуттук валюта-каржы рынокторунун кецейиши жана ачыктыгы сыяктуу eзгeчeлYктeрY менен айырмаланат.
Трансчектелген каржы операциялардын кeлeмYHYн олуттуу eсYШYнe чет eлкeлYк капиталдын улуттук каржы рынокторуна кирYY мYмкYндYктeрYнун либералдаштыруу саясаты кeмeктeшeт. Мындан тышкары, eнYккeн жана туруктуу каржылык жана банк тутумуна ээ болгон батыш eлкeлeрY eздeрYHYн каржы рынокторун ачса, алда канча алсыз жана начар eнYккeн каржы-банк тутумдарына ээ болгон eнYгуп келе жаткан eлкeлeр жана eткeeл экономикалуу
мунездегу елкелер ездерунун каржы рынокторун кызыккан чет елкелук капиталга валюта-каржы операцияларды жургузууге мумкундук беришти.
Улуттук валюталык жана каржы рынокторунун ачылышына ЭВФунун (Эл аралык валюталык фонд) жигердуу ишмердуулугу кандай таасир берсе, ДСУ (Дуйнелук соода уюму) да четте калбай аты аталган рынокторун енуктурууге ез иши менен кемектешту, бул жерде ДСУ муче-елкелеруне уюмдун кируу эрежелери катары каржылык кызмат керсетуу чейресунде чет елкелук капиталдын ишмердуулугуне чектеелерден акырындык менен баш тартууну караган.
Учурда ДСУга муче 70тен ашык елкелер каржылык кызмат керсетуу рыногун андан ары либералдаштыруу боюнча тиешелуу ез милдеттерин алышты [8], анын ичинде:
• банк жана камсыздандыруу секторлоруна чет елкелук инвестициялардын чектерин жогорулатуу - Индонезия, Корея Республикасы, Малайзия, Мексика, Филиппиндер;
• чет елкелук банктарга (Индия) же алардын филиалдарына (Филиппин) лицензияларды берууге чектеелер;
• экономикалык максаттын ылайыктуулугуна карата каржы-банк рыногуна чет елкелук капиталды киргизуу талаптарынын айрымдарын жокко чыгаруу, пайыздык чендердин жана депозиттердин тутумдарын либералдаштыруу - Корея Республикасы;
• каржылык кызмат керсетууде мамлекеттик монополияларды жоюу жана банк секторуна мамлекеттик кийлигишуу децгээлин темендетуу - Бразилия;
• чет елкелук капиталга дискриминациялык чектеелерду алып салуу (Индонезия).
Энуккен елкелер финансылык кызмат керсетуу рыногун андан ары либералдаштыруу
боюнча эц кеп милдеттенмелерди алса, енугуп келе жаткан елкелер эц аз милдеттенмелерди алышкан. Мындан тышкары, эгерде енуккен елкелер 80ден ашык милдеттенмени толук жана 1000ден ашык - жарым-жартылай кабыл алышса, еткеел экономикага мунездуу елкелер валюта-каржылык тутумунун начарлашына карабастан, 231 милдеттенмени толук жана 768 - жарым-жартылай кабыл алышкан [9].
Спекулятивдик капиталдын есушу улуттук каржы жана банк тутумдарынын туруксуздаштыруунун олуттуу себеби болуп калды. Акыркы жылдары Ири эл аралык каржы суткорлордун, анын ичинде хедж-фонддорунун ишмердуулугунун барган сайын активдешкени байкалып жатат. Айта кете турган нерсе, алардын негизги езгечелугу - бул уюмдар ез капиталынын елчемунен бир нече эсе чоц операцияларды жургузе алышат. Ошондой эле, банктар операцияларды жургузууде да капиталдын чегинен чыгат, ошол эле учурда хедж-фонддор жана башка ушул сыяктуу фонддор ез операцияларын рыноктун бир нече тар сегменттеринде жана инструменттерине топтоштурууга умтулушат.
Бул процесс аларга ачык эмес жана иш жузунде улуттук женге салуудан кез карандысыз бойдон калуу менен, валюта-каржы рынокторунун абалына кучтуу таасир этууге мумкундук берет [7]. Мындан тышкары, банктар каржылык ортомчулуктун салттуу функцияларынан тышкары, барган сайын валюталык жана каржылык рыноктордо операторлордун милдеттерин езуне алууда, натыйжада, алардын экономиканын реалдуу секторуна инвестициялоо негизги функциясы - суткорлук мунездегу каржылык операциялар менен акырын четтетилууде [10].
Валюта-каржы операцияларды жургузуу учун эркин шарттар, жумшак женге салуу жана кеземелдее, жецилдетилген салык режимдери каржылык операциялардын орчундуу келемун улуттук рыноктордон оффшордук борборлорго которууга шарт тузду. Жецилдетилген салык салынган юрисдикцияларда дуйненун бардык елкелерунен 1 миллиондон ашык компаниялар
катталган, алар аркылуу дYЙнeлYк сооданын жарымына жакыны етет, ал эми оффшордук eлкeлeрдYн YЛYШY ДYЙнeлYк ИДПнын 3%дан азын тYзeт [7].
Маалыматтарга ылайык, оффшордук каржы борборлорунун жылдык жYГYртYYCY 7 триллион АКШ долл. ашат деп болжолдонууда жана алардын активдеринин кeлeмY 11 триллион. АКШ долл. деп бааланууда. Оффшордук каржы тармагында алдьщкы позицияны банк мекемелери ээлейт жана алар ошол эле жерде жайгашкан бардык активдердин болжол менен 85% тYзeт. ДYЙнeдeгY дээрлик бардык ири банктар оффшорлордо. Оффшордук банктарга салынган каражаттардын кeлeмY 1,5 триллион. АКШ долл. ашат.
Акыркы жылдары оффшордук борборлор инвестициялык фонддордун ар кандай тYрлeрYн тYЗYY Y4YH активдYY колдонулууда. БYГYнкY кYндe алардын аймагында 10 мицден ашык инвестициялык фонддор катталган жана институционалдык инвесторлордун маанилYY каражаттары оффшордук борборлорго топтолгон. Мисалы, Кайман аралдарында башкаруудагы инвестициялык активдердин кeлeмY 250 миллиард АКШ доллардан ашат[7].
Кыргыз Республикасы тарабынан тартылган инвестициялардын дээрлик бардыгы негизинен мамлекет тарабынан макулдашылган жана алардын кандай децгээлде пайдаланылары мамлекеттик кeзeмeлдeн сырткары, тиешелYY органдардардын кeз алдында болуп, ачык-айкын массалык маалымат каражаттары тарабынан белгиленип турат[6]. Бул аракеттердин баардыгы учурдагы экономикалык коопсуздук гана эмес жалпы улуттук коопсуздук маселелеринин жаралбашына алып келет. Ушул чeйрeдe жасалып жаткан ишмердуулук Кыргыз Республикасынын 2018-жылдын 6-августундагы № 87 "Террористтик ишти каржылоого жана кылмыштуу кирешелерди легалдаштырууга (адалдоого) каршы аракеттенYY жeнундe" Мыйзамынын негизинде аткарылып келе жатат[1], ошону менен бирге банктык жана банктык эмес мекемелердин, каржы чeйрeсYHYн ишмердYYЛYГYндeгY валюталык, каржылык жана насыялык багыттардагы каржылык мыйзам бузууларга бeгeт коюу менен талдоо иштерин жYPГYЗYYДe[11].
2022-жылдын жана 2023-жылдын тогуз айынын жыйынтыгы боюнча, 2023-жылы Казакстан, Кытай, Нидерландия, Орусия жана Туркия Кыргызстанга 440 млн. долларга жакын инвестициялык салым кошушкан [5]. 0з каражаттарын Кыргыз Республикасынын экономикасына инвестициялаган компаниялар жeнундe сeз кылсак.
Кытай Эл Республикасы Кыргызстанга эц ^п инвестиция салган мамлекет катары, 2023-жылдын 9 айы ичинде инвестициянын жалпы агымы болжол менен 157,8 млн. АКШ долларды тYЗду. Негизинен инвестицияланган каражаттар кайра иштетуучу ишканаларга, ошондой эле тазартылган мунайзаттарды eндуруугe, тоо-кен жана геологиялык чалгындоо иштерине багытталган.
Мындан тышкары, энергетика тармагына, атап айтканда, Сары-Жаз дарыясында ГЭС каскадын, Жогорку Нарын ГЭС каскадын жана Камбар-Ата ГЭСин куруу долбоорлоруна, ошондой эле Суусамыр-Кeкeмерен ГЭС каскадында жана ^н, шамал электр станцияларынын долбоорлорунда инвестициянын eсушу да байкалган.
Учурда Кыргызстанда Кытай Эл Республикасы тарабынан негизги инвесторлор, тeмeнкулeр: "Джунда" жана "Токмок" мунай иштетуYчу заводдору, "Алтынкен" ЖЧКсы (Талдыбулак Сол жээк кени) жана "Евразиялык соода-логистикалык комплекс" инвестициялык долбоорун ишке ашыруучу «Кыргыз-Кытай инвестициялык холдинг" ЖЧКсы болуп саналат. Ошондой эле алардын катарында Тянь-Шань керамикалык заводу, Full Gold Mining компаниясы, "Кичи-Чаарат" ЖАК, "Силк Вей" индустриалдык паркы жана "Бир алкак - бир жол тамеки eнeр жай корпорациясы" ЖЧКсы [5].
А
Туркия 9%
Казахстан 13%
Ниде р/1ан£ 12%
Кытай ЭР 36%
1-CYPOT. 2023-жылдын 9 айынын жыйынтыгы боюнча Кыргыз Республикасына чет eлкeлYк инвестициялардын кeрсeтYлгeн мамлекеттер боюнча YЛYштYк салымы, % менен. [5].
2023-жылдын жылдын тогуз айында Россиядан келген инвесторлор тарабынан жалпысынан 131,7 млн. АКШ долларга жакын инвестиция тартылып, анын ичинен eндYPYш тармагына 78 млн. доллар жумшалган. Дун жана чекене соода тармагына 49,8 млн. долларга жакын инвестиция тартылган, бул эки тармактан тYшкeн кирешенин кeлeмY инвестициялардын жалпы агымынын 97% тYЗгeн.
Белгилуу болгондой, орусиялык инвесторлор негизинен Талас жана ЧYЙ облустарындагы ишканаларга инвестиция салышкан. Ошондой эле керектYY инвестициялык каражаттар Бишкек менен Ош шаарларынын ири ишканаларына колдоо ирээтинде инвестиция келген жана "Альянс Алтын", "Куд Брос", "Бишкеке^", "Айнур завод", "Фаберлик-Алат", "Азро Кыргызстан", "Газпром Кыргызстан", "Род KG", "Макро", Инвест", "ДАОГрупп", "Газпромнефть-Азия", "S LKG", "Аэро Ош", "Мотавто-KG" жана "NP Export-Import-KG" сыяктуу компаниялар акча каражаттарды кабыл алды [5].
Коншу Казакстан тарабынан 2023-жылдын тиешелYY мезгилинде негизинен д^н жана чекене соода тармагына 54,9 млн. АКШ долларга жакын инвестиция тартылган. Ошол эле учурда, автомобиль жана мотоциклдерди ондоо тармагына 19,4 млн. АКШ долларга жакын инвестиция келген, каржылык ортомчулук жана камсыздандыруу чeйрeсYн колдоо максатында 18,3 млн. АКШ долларга жакын инвестициялык каражаттар алынган.
Белгилей кетсек, Казакстандан келген инвесторлор Жалал-Абад жана ЧYЙ облустарындагы, ошондой борбор калаабыз Бишкектеги ишканалардын экономикалык ишмердYYлYгYн колдоо максатында казак тарап eз каражаттарын инвестиция катары салышкан. ТYЗ инвестициялар "Вертекс ГолдКомпани" (Vertex Gold сотрапу), "Адал Азык", "Умай Групп", "RG Brands Kyrgyzstan", "Asiamotors", "Эрнст энд Янг Аудит" жана ТОО "ТАНСУ Констракшн" сыяктуу ири компанияларга багытталган [5].
Инвестициянын кeлeмY боюнча каралган мезгилдин ичинде Нидерланды мамлекети YЧYнчY орунду ээледи жана 54 млн. АКШ долларын тYЗДY. Инвестициялык каражаттар негизинен Кыргызстандагы экономикалык eндYPYштYк ишмердYYЛYГYн ийгиликтYY жYргYЗYп жаткан eндYPYш ишканаларына инвестиция салган. Мындан тышкары, дун жана чекене соода чeйрeсYнe, ошондой эле маалымат жана коммуникациялар, финансылык ортомчулук жана камсыздандыруу чeйрeсунe инвестициялык колдоо кeрсeтушту. Учурда Нидерландыдан
инвесторлор болуп «Нур Телеком» ЖЧКсы ("О!" уюлдук операторунун бренди менен иштейт), "Кока-Кола" ЖАК жана "М Булак микрокредиттик компаниясы" ЖЧКсы саналат [5].
Тогуз айдын жыйынтыгы боюнча ТYркиядан келген туз инвестициянын кeлeмY болжол менен 43 млн. АКШ долларын тузду. Инвестициялык каражат даректYY тYPдe тоо-кен жана eндYPYш ишканаларына, дуц жана чекене соодага, финансылык ортомчулукка жана камсыздандырууга, ошондой эле кыймылсыз мYлк менен операцияларга жумшалган.
Учурда Кыргызстанда тYрк капиталынын катышуусу менен 300ден ашык компания иштеп жатат. Инвесторлорду кызыктырган чейрелер ар тYPДYY: соода жана оюн-зоок борборлорунан: VEFA, Bishkek Park, Sheraton Hotel, Beta Stores жана Beta Stores-2 тартып, банктарга (Демир банк) жана тоо-кен енер жайына чейин - Терексай кени жана Eti Bakir. Акыркысы тYрк капиталы катышкан ишканалардын бири. Компания тYркиялык ири Cengiz Holdingдин курамына кирет жана Жалал-Абад облусундагы Терек, Тереккан жана Перевальное сыяктуу кендерди иштетууде [5].
ДYЙнeлYк тажрыйба керсеткендей, улуттук каржы-банк рыногун чет элдик капиталга кецири ачкан елкелер, атап айтканда, экономиканы насыялоо жаатында олуттуу кейгейлерге туш болушу мYмкYн.
Капиталды кеземелдеенун негизги ыкмалары Биринчи дYЙнeлYк согуш учурунда, екметтер аскердик чыгашаларды каржылоо YЧYн адекваттуу салык базасын кармап турууга муктаж болгондо иштелип чыккан.
Согуштан кийин дароо эле капиталдык кеземел жок боло баштады, бирок XX кылымдын 30-жылдарында мамлекеттик женге салуу тутумунда eзYHYн ордун бекем ээледи. Ошол мезгилде аны колдонуунун негизги максаты улуттук рыноктон капиталдын "качып кетуу" коркунучун алдын алуу болгон. Бреттон-Вудс акча тутумунун бYткYл мезгилинде, езгече согуштан кийинки мезгилде елкелер, анын ичинде енуккен елкелер, капиталдык операцияларга чектеелерду активдуу колдонууну уланта беришкен. Капиталдын эл аралык кыймылын женге салуу YЧYн зарыл болгон кeзeмeлдYк чараларды колдонуу мYмкYнчYЛYгу ЭВФтин Уставында (3-бeлум, VI "Капиталдык которуулар") атайын каралган, аны иштеп чыгуучулардын бири Дж.М. Кейнс капиталды кeзeмeлдeeнун ачык жактоочусу болгон.
Кеземелдун жактоочулары, бул улуттук валюта-каржы рыногун трансчек аралык капиталдын агымы менен байланышкан тышкы таасирлерден, атап айтканда, улуттук валютанын реалдуу алмашуу курсунун жогорулашынан, капиталдын ири агылып кируYCYHYн инфляциялык кесепеттеринен жана капиталдын агымынын таасиринен, банк тутуму тарабынан курстук жана насыялык тобокелдиктердин бааланбай калышынан коргоого жардам берет деп эсептешет [4]. Кеземел, eнугуп келе жаткан елкелердун салыштырмалуу алсыз экономикаларын валюта-каржылык тобокаелдиктерден коргоонуу ыкмасы катары кызмат кылат, ошондой эле алардын тийгизген кесепеттерин жумшартат.
Ошол эле учурда кеземелдун жактоочулары негизинен портфелдик инвестиция тYPYндe алып-сатарлык капиталдын трансчек аралык кыймылын чектeeну жакташат. Бир катар эксперттердин пикири боюнча, eнугуп келе жаткан елкелерге карата экономикалык eсYш, негизги капиталга инвестициялардын кeбeЙYШY, инфляциянын тeмeндeшY жана портфелдик инвестициялардын кыймылына байланыштуу операциялардын либералдашуусу процесстеринин ортосунда оц корреляция кезикпейт.
Валюта-каржылык мамилелерди мамлекеттик женге салуу кeйгeйлeрY боюнча бир катар изилдеелер, капиталдын агылып келишин кеземелдее анын экспортун чектееге караганда кыйла натыйжалуу экендигин белгилейт [3]. Ошентип, акчалай агылып келуYну кеземелдее экономикада алып-сатарлык трансулуттук капиталдын болушун кыскартууга мумкYндYк берет,
ал эми ири рыноктун катышуучулары капиталды экспорттоого белгиленген чектеелерду айланып етууге дайыма мумкунчулук алышат. Анын устуне капиталды сыртка чыгарууга чектеелер коррупцияны пайда кылып, анын чет елкеге чыгуусуна кошумча стимулдарды жаратат. Биринчиден, кеземел начар болсо, суткорлук капиталдын агылып кириши да, елкеден агылып чыгышы да мумкун болот. Экинчиден, капиталды импорттоого кеткен чыгымдар анын ээлери тарабынан экспорттоого кеткен чыгымдар менен ар дайым бирге каралат, ошондуктан экспортко тиешелуу чектеелер менен колдоого алынбаган елкеге капиталдын агылып киришине чектеелер суткорлук капиталдын агымын ооздуктоо учун жетишсиз болушу мумкун.
Демек, 1-чи таблицада керсетулгендей 2017-жылы Кыргыз Республикасынан чет мамлекеттерге жана юрисдикцияларга финансылык ресурстардын таза агылып чыгуусунун географиясы жана жалпы агылып чыгышы (- 844) миллиард сомду тузду, ошону менен бирге Тундук Америка елкелерунен каржы ресурстарынын елкебузге кириши байкалды [2].
Таблица 1. - 2017-жылы Кыргыз Республикасындагы киреше жана чыгаша акча агымы женунде маалымат, млн. сом
Операция-лардын саны Каржы кара- жаттарынын кириши Опера-циялар-дын саны Акча каражат-тарынын агылып чыгышы Операция ардын сальдосу Каржы каражатта-рынын сальдосу
ТОП10 Европа мамлекеттери 103 451 536 946 997 85 795 1191565 780 17 656 654618783
ЕАЭБ мамлекеттери 105 996 529 425 216 90 655 747 655 370 15 341 - 218230154
Борбордук Азия мамлекеттери 16 057 79 095 687 34 469 203 852 526 - 18 412 - 124756839
ТОП8 Туштук-Чыгыш Азия мамлекеттери 363 1 878 866 742 3 530 785 - 379 - 1 651 919
ТОП 20 офф- шордук юрисдикциялар 335 753 501 345 1 965 357 - 10 - 1211856
ТОП 6 Туш-тук Америка мамлекеттери 5 28 105 49 105 284 - 44 - 77 178
ТОП 6 Тундук Америка мамлекеттери 8 187 81 321 763 2 430 41 481 972 5 757 39 839 791
Мына ошентип, жыйынтыктоодо теменкулерге токтолсо болот - валюта-каржы чейресунде туруктуулукту сактоо учун женге салуу чараларынын комплексин колдонуу максатка ылайыктуу. Маселен, Чили бир эле убакта теменку чараларды колдоно баштаган: милдеттуу резервдерди тузуу, песо курсунун езгеруусунун «коридорун» киргизуу, капиталдын агылып кируусунун таасирин, натыйжалуулугун "тазартуу" максатында борбордук банктын валюта рыногуна интервенция сыяктуу чараларды колдонгон жана чет елкеден алынган кыска меенеттуу насыялардын келемун кыскартуу максатында чет елкеге которулуп жаткан пайыздык кирешелерге салыкты белгилее; каржылык базасы начар улуттук ишканалардын эл аралык каржы рынокторуна чыгуусун чектее, резиденттер сатып алган чет елкелук активдерге
минималдуу рейтингдерди белгилее, улуттук инвесторлордун тобокелдYY журум-турумун азайтуу ж.б.у.с.
Биздин оюбузча, либералдаштыруу акырындык менен жана кылдаттык менен жургузулушу керек. Экономикалык енугуу кез карашынын алганда эц коопсуз жана эффективдуу бул туз инвестициялардын агымы. Алардын артынан акцияларга инвестициялар жана узак меенеттуу карыздар келет. Эц кучтуу термелуулерге дуушар болгон жана кебунче елкедегу экономикалык кырдаалга тиешеси жок, кыска меенеттуу капиталдын агымы эц кооптуу деп таанылат.
Кыска меенеттуу капиталдын агымын чектее жана женге салуу максатка ылайыктуу, кээ бир учурларда ал тургай зарыл деп эсептелет. Капиталдын кыймылын натыйжалуу кеземелдеенун езгечелугу, бир жагынан, ички рынокко суткорлук чет элдик капиталдын киришине бегет коюу, анын структурасын узак меенеттуу инвестициялардын пайдасына езгертууге мумкундук беруусу менен айырмаланат, экинчи жагынан улуттук капиталдын елкеден чыгып кетишин азайтат.
Колдонулган адабияттар:
1. Кыргыз Республикасынын 2018-жылдын 6-августундагы № 87 "Террористтик ишти каржылоого жана кылмыштуу кирешелерди легалдаштырууга (адалдоого) каршы аракеттенуу женунде" Мыйзамы. https://fiu.gov.kg/law/98?language=ru
2. 2017-жылдагы Финансылык чалгындоо мамлекеттик кызматынын экономикалык ишмердуулугу женундегу жылдык отчету. https://fiu.gov.kg/uploads/5a6852fdb3b27.pdf
3. Edwards S. How effective are capital controls? NBER. Working paper. № 7413. 1999.
4. Chinara R. Kulueva, Ayganysh A. Sayakbaeva, Kubanych K. Toktorov, Cholpon A. Nuralieva, Kalmira Dz. Ismailova.// Current Problems of the Effective Use of Resource Potential in the Development of Kyrgyzstan's Regions: Social and Investment Aspect. /Geo-Economy of the Future: Sustainable Agriculture and Alternative Energy: Volume II. Том 2, Страницы 249 - 2631 January 2022. DOI 10.1007/978-3-030-92303-7_29. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-92303-7 29
5. Иностранные инвестиции: кто и сколько вложил в Кыргызстан в 2023 году? https://economist.kg/ekonomika/2023/12/29/kakiie-inostrannyie-kompanii-inviestirovali-v-kyrghyzstan/
6. Kulueva, C.R., Ismanaliev, K.K., Seitova, J.B., Turganbayeva, G.P., Tokosheva, J.A. //Targeting ESG Initiatives in the Formation of Financial Mechanisms for the Development of Bordering Territories of Kyrgyzstan. /ISBN 978-303092303-7, 978-303092302-0. DOI 10.1007/978-3-030-92303-7_29. Smart Green Innovations in Industry 4.0 for Climate Change Risk Management pp 481-489. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-28457-1 49
7. Пата Ж. Финансовая стабильность - новый вызов // Бизнес и банки. - 2002. - № 5. — С. 4.
8. Плисецкий Д.Е. Финансовая глобализация и экономическая безопасность. Финансы и кредит. / 4 (142). -2004. -С. 88-99.
9. Присоединение России к ВТО для сектора услуг. Финансовые услуги. Информационные материалы / / Электрондук ресурс: URL: http:// www.wto.ru/ru/content/documents/docs/finuslug.doc.
10. Синев М. Влияние глобализации на банковский бизнес / / Деньги и кредит. - 2003. - № 3. — С. 54.
11. Электрондук ресурс: URL: https://fiu.gov.kg/law/98?language=ru
