CC BY
95
UDC 800
Jo'rayeva N.Sh. nemis va fransuz tillari kafedrasi o'qituvchisi
Buxoro davlat universiteti
EVFEMIZMLARNING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
Annotatsiya: Ushbu maqolada tilshunoslikda "evfemizm" va "tabu" tushunchalarining ahamiyati, tabu va evfemizmlar xalqning ijtimoiy hayoti, milliy urf-odatlari, mentaliteti bilan bog'liq holda mavjud bo'lishi, bu ikki tushuncha madaniyat va til manbalaridan tarkib topgan etnolingvistik atamalar ekanligi haqida fikr yuritiladi. Shuningdek, o'zbek va fransuz tili leksikasida mazkur tushunchalarning tutgan o'rni haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: evfemizm, tabu, evfemizmlashtirish, semantik kategoriya, stilistik vosita.
Har bir fanda rivojlanish bo'lgani kabi tilshunoslik ham kundan-kunga taraqqiy topib, turli yangi oqimlar, yo'nalishlar, yangi ilmiy-nazariy qarashlarning paydo bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Darhaqiqat inson tili benihoya murakkab bo'lib, uning barcha jihatlarini yaxlitligicha va birdaniga tasavvur qilish o'ta murakkabdir. Shunday bo'lsa-da, dunyo tilshunosligi tarixidagi bir necha asrlik tajribalar turli oqim namoyandalari tilni tadqiq etishni eng maqbul yo'l hisoblab, bu yo'lda o'rganish obyektini va uning mohiyatini aniq ko'rsatib berish uchun butun umrlarini sarflaganlarini ko'rsatadi1 Hozirgi zamon yetakchi tilshunoslik ilmiy markazlarida "evfemizm" tushunchasi nihoyatda keng qo'llaniladi, semantik kategoriya sifatida muloqotning mazmunga boy jihatlarini namoyon etadi, ifodalangan fikr-mulohazaning muloqot jarayonidagi nufuzini oshiradi. "Evfemizm" yunoncha "yumshoq ifodalash" so'zlovchiga aytish noqulay, noo'rin yoki qo'pol tuyulgan so'z va iboralarning sinonimi sifatida paydo bo'lgan so'zlardir.
Leksikograf O.S. Axmanova tahriri ostida nashr qilingan lingvistik lug'atda evfemizmga „so'zlovchiga beadab, qo'pol, nazokatsiz ko'ringan, o'z sinonimi o'rnida qo'llanila oluvchi hissiy bo'yoqsiz so'z va ibora" degan izoh keltirilgan2.
D.N.Shmelev ham shu mazmunga hamohang „evfemizm - so'zlovchiga ma'lum sharoitda noma'qul ko'ringan, nihoyatda o'tkir, aytilishi odobdan sanalmagan, ayni bir ma'noni ifodalashga xizmat qiladigan, nomunosib so'zdan saqlanish maqsadida yumshatilgan ifoda" deb izohlaydi3.
Evfemizm salbiy voqelikni atashdan qochish, shunday voqelikning salbiy ta'sirini yumshatish uchun xizmat qilib, kishining izzat-nafsiga tegadigan, unga malol keladigan, hurmatsizlik ifodalaydigan, axloqiy me'yorlarga zid keladigan
1 Жураева М.М. Француз ва узбек тилларида модаллик категориясининг лингвокогнитив, миллий-маданий хусусиятлари. Филол. фанлари доктори... дисс. - Т., 2017. - Б.15
2 Лингвистический энциклопедический словарь / О.С.Ахмановой. -2-e изд.,стер. - М : УРСС : Едиториал УРСС, 2004. - 571 с.;
3 Шмелёв Д. Н. Эвфемизмы // Русский язык: энциклопедия / под ред. Ф.П. Филина, - М.: Совестская энциклопедическая,1979.
holatlarning yoki to'g'ridan to'g'ri aytish mumkin bo'lmagan maxfiy voqeliklarning salbiy ta'sirini kamaytirish, ularni yashirish, berkitish; noxush xabarni beozorroq, yumshoqroq shaklda yetkazish, ifodalash uchun ishlatiladi.Tilda muayyan nutq vaziyati talabi bilan vujudga kelgan evfemizm ham mavjudki, ularning ma'nosi ko'pincha matn orqali oydinlashadi. E vfemizm ilmiy va rasmiy uslublarda keng qo'llanadi4. Evfemizmni badiiy adabiyotlar orqali o'rgansak, stilistik vosita sifatida katta ahamiyat kasb etishini ko'rish mumkin. Badiiy asarlarning tarjimasida bu hol yaqqol ko'zga tashlanadi. Tilshunos olimalar, D.H. Karimovaning ilmiy tadqiqotlarida5, M.M. Mahmudovaning tarjimaga oid ilmiy maqolalarida6 evfemizmning namunalarini uchratish mumkin. Evfemizmlar nafaqat adabiy-badiiy asarlarda ishlatiladi, balki ularni qo'llash so'zlovchidan katta san'atni talab qiladi.
Insoniyatning madaniy taraqqiyoti til rivojiga ta'sir qilib, madaniyat yuksalgani sayin evfemizmlar ham sayqallanib bordi. "Shuning uchun, evfemizm hodisasini o'rgana turib, albatta, uning kelib chiqishi bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy-madaniy muhitni inobatga olish kerak"7.
Xorij tilshunosligida evfemizmga boshqa yondosh hodisalar kriptologiya, jargon bilan teng munosabatda qaralishi e'tiborlidir. Shuningdek, evfemizmlarning yondosh hodisalar (yashirin nutq, kriptologiya, meditsinadagi latinizm, harbiy parollar) bilan qorishtirilgan holatlari ham ko'zga tashlanadi 8 . Darhaqiqat, evfemizm inson nutqida eng muhim birlik hisoblanadi. Evfemik hodisalar o'zida til va madaniyat mushtarakligini aks etadi. Odamning nutq faoliyati axloqiy normalarga rioya qiladi. Shubhasiz, muloqot madaniyati darajasini, nutqiy madaniyat saviyasini ko'rsatuvchi muhim vositalardan biri evfemistik ifodalardir. Evfemizmlar haqida fikr yuritar ekanmiz, evfemizmning lingvokulturologik fenomen ekanligini ta'kidlashimiz kerak. Ya'ni evfemizmlarni tahlil qilganimizda, ayniqsa, fransuz va o'zbek tilshunosligida evfemizlarning o'rni, ularning mohiyatini ko'rib chiqqanimizda, bu ikki tilda evfemizmlar madaniyat jihatdan tubdan farq qilishini guvohi bo'ldik. Bu ayniqsa, milliy mentalitet, madaniy o'ziga xoslik bilan chambarchas bog'liq.
Aslini olganda, o'zbek tilidagi evfimizmlarning ildizi diniy qarashlar bilan chambarchas bog'liq. Islom dini ta'limotiga ko'ra, yomon so'zlarni ishlatib, til bilan bo'lsada birovning ko'ngliga ozor berish gunoh sanaladi. Ba'zi o'zbek oilalarida erkak xotiniga katta qizining ismi bilan, xotin esa eriga katta o'g'lining ismi bilan yuzlanadi. Xotinga nisbatan onasi, oyisi, ayasi, erga nisbatan otasi, dadasi, adasi kabi murojaat shakllarini qo'llash mumkin: To'g'ri, dadasi, men aytaman. Hoy onasi, suyunchini cho'z. Mazkur xitob shakllari ibtidoiy davrlardan
4 Шомаксудов А., Расулов И., Кунгуров Р., Рустамов X,., Узбек тили стилистикаси, Т., 1983.
5 Каримова ДД. "Variability and invariability in fairy tales (as the example of the translation of grimms' fairy tales)", International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 06, 2020. - Б. 138-144
6 Махмудова М.М. "Preservation of originality in the translation of Goethe's works", International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 06, 2020. - Б. 152-159
7 Крысин Л.П. Эвфемизмы с современной русской речи. Русский язык конца столетия. - М.: ЭКСМО, 1996.
8 Эвфемизмы в лексической системе современного русского языка. - М., 2007. -264 с.
qolgan tabu qoldig'i bo'lib9, u oilada er-xotindan ko'ra ko'proq bolalarning ota-ona juftligini, sherikligini, ya'ni bolalarning qadrini, ahamiyatini namoyon qiladi. O'zbek xonadonlarida ayollar o'z turmush o'rtoqlarini boshqalarning oldida ismi bilan atab chaqirishlari erish, hatto, uyat deb qaralgani bois, "dadajonisi" (père de mes enfants), "turmush o'rtog'im" (compagnon de ma vie), "jufti halolim" (mon couple) kabi evfemizmlar paydo bo'lgan. Shu bilan birga, o'zbek madaniyatiga ko'ra erkaklar ham o'z ayollarini "oyijonisi" (mère de mes enfants), "rafiqam" (mon bien-aimé), "ayolim" (ma femme) kabi so'zlar bilan ataydilar. Bu o'rinda farang erkaklari "ma belle", "ma chérie", "mon coeur"so'zlaridan foydalanishadi.
Fransuz tilida ishlatiladigan "dame ", "demoiselle ", "jeune-fille " kabilar "femme" so'zining o'rnida qo'llanilib, so'zlovchining murojaat qilinayotgan shaxsga bo'lgan hurmatini, uning yoshini va oilaviy holatini inobatga olgan holda, e'tibor bilan so'zlayotganidan darak beradi. Bu so'zlar o'zbek tilida ham o'ziga xos alternativga ega bo'lib, "qizoyim" (mademoiselle), "qiz" (jeune-fille), "ayol" (une femme adulte), "onaxon " (une femme senior) kabi ishlatiladi.
Bundan tashqari, kelinlar qaynona so'zi o'rniga "oyijon " (ma chère maman), qaynota so'zi o'rniga esa "dadajon" (mon cher papa) so'zlarini ishlatishadi. Ammo, fransuz ayollari turmush o'rtoqlarining ota-onasini ularning ismi bilan chaqirishadi, va bu ular uchun oddiy hol. O'zbek xonadonlarida kelin homilador bo'lganligi haqidagi xabarni ham to'g'ridan-to'g'ri aytish uyat hisoblanganligi uchun "homilador " so'zi o 'rniga "bosh qorong'u ", "og 'ir oyoq" , "ikki qat" , "ikki jon" kabilar qo'llaniladi. Fransuz tilida ham mazkur holatni ifodalash uchun ishlatiladigan evfemizmlar mavjud bo'lib, ular quyidagilardir: "Autour de bébé", "attendre un enfant", "être mère", "lafemelle en gestation", "gestante", "en voie de famille" , "avoir un polichinelle dans le tirroir".
Yuqoridagi aytilgan fikrlardan xulosa qiladigan bo'lsak, evfemizm - qo'pol yoki dag'al so'z va iboralarni nisbatan yumshoq ifoda etadi. Evfemizm har xil noto'g'ri tushunchalar, irim - sirim, diniy e'tiqodlarni berkitishda o'rab turgan dunyo hodisalari, aniq bir belgilangan narsalarni nomi bilan berkitishda leksik ta'qiqlarni natijasini, nima oqibatida inson kinoyali iboralarni qo'llashini bildiradi. Boshqacha aytganda, aytish uyat, eshitilishi qo'rqinchli, xavfli, noxush deb hisoblangan, insonda yomon his - tuygular uyg'otadigan narsa - hodisa yumshoq, muloyim, yoqimli, erkalovchi, beozor, chiroyli ma'no - mazmun ifodalovchi so'z va iboralar almashtirib aytilishidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Жураева М.М. Француз ва узбек тилларида модаллик категориясининг лингвокогнитив, миллий-маданий хусусиятлари. Филол. фанлари доктори... дисс. - Т., 2017. - Б.15
2. Лингвистический энциклопедический словарь / О.С.Ахмановой. -2-e изд.,стер. - М : УРСС : Едиториал УРСС, 2004. - 571 с.
9 Kuçkartayev i. Özbeklerde Hitap Sözleri ve Hitap Kültürü // Uluslararasi Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. A., 2000, s. 325.
3. Шмелёв Д. Н. Эвфемизмы // Русский язык: энциклопедия / под ред. Ф.П. Филина, - М.: Совестская энциклопедическая, 1979.
4. Шомаксудов А., Расулов И., Кунгуров Р., Рустамов X., Узбек тили стилистикаси, Т., 1983.
5. Каримова Д.Х. "Variability and invariability in fairy tales (as the example of the translation of grimms' fairy tales)", International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 06, 2020. - Б. 138-144
6. Махмудова М.М. "Preservation of originality in the translation of Goethe's works", International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 06, 2020. - Б. 152-159
