CC BY
9оригинален научен труд УДК 81'234 (497.7:=214.58)
ЕТНОНИМИ И ЕТНИЧКА ИДЕНТИФИКАЦИJА НА РОМСКОТО НАСЕЛЕНИЕ ВО МАКЕДОНИJА
Драгица Поповска
Институт за национална исторща, Скоп)'е Универзитет „ Св. Кирил и Memoduj ", Скоп]е, Македони]а
Keywords: Roma groups, ethnonyms, exonyms
Summary: The paper, based on my own field research conducted from 2010 to 2013, and enriched with data from available sources, focuses on the ethnonyms and ethnic identification of the Romani population in Macedonia. As a factor in identification and symbolic differentiation, this terminology contributes to the positioning of the different Roma groups, below or above on the value scale of saidcommunity. At the same time, the paper shows the socio-cultural images of the Romani way of life within the community itself as well as the wider perception of it by "others".
Клучни зборови: ромски групи, етноними, егзоними.
РезИМе: Трудот, базиран на сопствени теренски истражува&а, спроведени во периодот од 2010-2013 година и збогатен со податоци од достапната литература, се однесува на етнонимите и на етничката идентификацща на ромското население во Македонща. Како фактор за идентификацща и симболична диференцщацща, оваа терминологща придонесува во позиционирааето на различните ромски групи, подолу или погоре, во вредносната скала на заедницата. Истовремено, трудот ги прикажува социо-културните слики за ромскиот начин на живот, внатре во рамките на самата заедница, но и пошироко во перцепцщата на „останатите".
Специфичниот начин на живееае, религиската хетерогеност, како и други карактеристики, специфични за ромската етничка заедница биле и се уште се причина за употреба на различен терминолошки апарат за именуваае на ова население. Во ово] контекст можеме да зборуваме за термини кои го опфакаат сопственото идентификуваае,
но исто тaкa и теpмини кои ja пpикaжyвaaт идентификaциjaтa нa нивнaтa „посебност"1 од стpaнa нa „Apyrm^".
Оттyкa, пpaшaftaтa зa етнонимите (кои се yпотpебyвaaт во paмките га зaедницaтa) и зa егзонимите (кои се yпотpебyвaaт од стpaнa га ^утате) повpзaни со pомското гаселение се исклyчително комплексни и сложени. Тие га]често се вpзaни со „множество од симболички системи"2, кои, во посебни околности, paзлично се пеpципиpaaт.
Тpyдот е бaзиpaн нa сопствени теpенски истpaжyвafta, с^оведени во пеpиодот од 2010-2013 годига и, секaко, збогaтен со постapи подaтоци од достaпнaтa литеpaтypa, кои се однесyвaaт нa pомското гаселение во Maкедониja. Истиот немa ^етензии дa ги исцpпи сите пpaшafta повpзaни со темaтa, туку ^еку paзличните теpмини кaко фaктоpи зa идентификaциja и симболичнa дифеpенциjaциja дa го пpикaже нaчинот нa ко] paзличните pомски гpyпи се позициониpaaт, подолу или погоpе, во вpедноснaтa скaлa нa зaедницaтa. Етнонимите и егзонимите повpзaни со pомското гаселение ги пpикaжyвaaт социо-кyлтypните слики зa pомскиот нaчин нa живот, вга^е во paмките нa сaмaтa pомскa зaедницa, но и пош^око во пеpцепциjaтa нa остaнaтите зaедници со кои тие живеaт.
^TOp^RH гледaно, нajчесто yпотpебyвaн теpмин со ко] овa нaселение се именyвaло и сè уште се именyвa е теpминот „Цигани".3 Овa име е веpоjaтно многу стapо, a одpедyвaftето нa неговото згачеае сè уште е пpедмет га низa контpовеpзии.4
Познaто е дега теpминот „Цигани", се yпотpебyвaл зa именyвaftе нa овa гаселение га визaнтискaтa теpитоpиja, a истоpиските извоpи
1 EARa од вaжните одpедници na идентитетот почивa ш paзликите, односно na посебностa во однос Ra дpyгите општествени зaедници во ои^у^^^ете. Види: Цветковый, 2008: 137.
2 Споpед Леви-Стpос, општеството тpебa дa го зaмислиме гако множество од симболички системи (Мочник, 1999: 129).
3 Sig0jner ^нски), Cigonai (литвaRски), Цыгане (pyски), Cigány (yнгapски), Toiyyávoi (гpчки), Zingari (итaлиjaнски), Jigani (pyмyнски), Cyganie (полски), Cigano (поpтyгaлски), Gitano (шпaRски), Çingeneler (туфски)... (Тодоpовиh, 2011: 1138).
4 Денес кaко Rajпpифaтливо се сметa мислешето споpед кое името ЦигaRи доaía од искpивеRиот облик Ra Athínganoi. Ово] Raзив се yпотpебyвaл зa еpетичкa сектa, коja yживaлa pепyтaциja Ra пpетскaжyвaчи Ra идRИRaтa, по што биле позRaти ЦигaRите во сpедновековието (Тодоpовиh, 2011: 1138, цитиpaно споpед Петpовиh, 1976: 126-27; Fraser, 1992: 46).
посочyвaaт дега пapaлелно со него, се коpистел и теpминот „Eгипкaни".5
&гак, споpед достaпните подaтоци, нajстapото споменyвaftе нa изpaзот ,,Циганин" во топонимиjaтa нa ]ужните Cловени и roa кaко синоним во изpaзот га тypски jaзик под името Kibiti, се jaвyвa во Maкедониja, во 1463 годига.6
Истоpиските извоpи од вpемето нa тypското влaдееftе га Бaлкaнот (дефтеpите, феpмaните и сицилите) го именyвaaт овa нaселение кaко „Чингене" или „Кипти" (Tодоpовиñ, 2011:1143).
Cпоpед толкyвaftето нa К'нчов, осмaнлиските Typци ги нapекyвaле Чингaне, зapaди тоa што мислеле декa се додани од Дaлечнa Кинa (Чин). Освен roa го ползyвaле и името К'пти (Кибти, Копти), но сaмо зa Ромите - xp^raja™ (Констaнтинов, 1982: 251).
Ha теpитоpиjaтa нa Maкедониja, споpед достaпните подaтоци, покpaj теpминот Цигaни, зa именyвaftе нa овa нaселение се коpистеле (и сè уште се коpистaт) и теpмините: Гупци (Cпоменицa, 1937: 495-496)7 (ко] кaко домигантен изpaз се jaвyвa и во фолклоpот), потоa Егупци,% Чергари и да. Во севеpните кpaеви га Maкедониja, xpистиjaнските Цигaни биле нapекyвaни Горговци (Cпоменицa, 1937: 495-496).9 &гак, нajмногy зaстaпен бил теpминот Цигани, гако многу често се yпотpебyвaле и деминутиви од то] збоp кaко Циле, Циго и да (Боp5евиñ, 1984: 294).
5 Дво]ното имену^^е Ra Ромите, Mapyшиaковa и Попов (2000) го поткpепyвaaт со xипотезaтa зa двaтa RезaвисRИ мигpaциски бpaRови Ra доселугаше Ra pомското RaселеRие Ra БaлкaRот: пpвиот, ^еку КоRстaRтИRопол, Ra пpостоpот Ra Бyгapиja, Cpбиja, Влaшкa и Mолдaвиja, и подоцнa, од одделни делови нa Гpциja, позRaти во белешките гако „Maл Eгипет" (Види: Tодоpовиh, 2011: 1140).
6 Cпоpед T. Вугановик, во ДеpвеR, кaде што се влевa Вapдap, се Raоía гат, ко] оди зa Cкопjе и излегуга до бpдото „Kibti tas" (Цигански кaмеR). CличRИ топоними се сpекaвaaт низ повеке местa во Maкедониja (ЦигaRско гpобjе во с. Полaтици, ЦигaRски пpемиR -Maвpовско Поле, Eíyпски pид - с. Чолошево, ЦигaRскa клисypa во Гевгелисга котлиRa), a во aтapот нa Cкопjе се Raоía топонимот Eí^^ra pид (Вугановий, 1983: 16-17).
7 Cпоpед Raшите созRaRиja од теpен и денес одpедеR дел од мaкедонското RaселеRие ги имеRyвa гако Гупци.
8 Вугановик Raведyвa дега Eíyпците се, всушност, мaкедоRИзиpaRИ, бyгapизиpaни и тypцизиpaRИ ЦигaRИ (ВyкaRовиh, 1983: 95). Нивниот меRтaлитет и пaтpиjaxaлнaтa цигaRскa кyлтypa, споpед aвтоpот, се офоpмени со Raдгpaдбa од кyлтypaтa Ra совpемеRИте бaлкaRски Rapоди.
9 3a овaa гpyпa Роми се веpyвa декa во MaкедоRиja, во jy^a Cpбиja и Ra Косово се доселени кaко сточapи од севеpните бaлкaRски пpедели (Вугановий, 1983: 160). Cпоpед истиот aвтоp, постои подaток, споpед ко], овие Роми во Maкедониja одгледyвaле пчели.
Во врска со етимологщата на терминот „Цигани", од истрaжyвaчите е запишана легенда според raja потопувааето, по наредба на Господ, го преживеале само една девона по име Цин и момче по име Гано. Подоцна, кога тие два_щата станале маж и жена, како нивни потомци настанале денешните Роми, а нивните имиша заедно споени „Цин-Гано" се прифатени како општо име за целиот ово] народ (БукановиЙ, 1983: 16Q).
Именувааето на Ромите со терминот Цигани е присутно и во рамките на денешното живееае. Поретко, тоа се употребува без некои негативни конотации, но за жал, на]често, како пе^ративен термин со ко] се означува ова население. Тоа е резултат на стереотипните претстави за Ромите. Ваквата стереотипизацща на]често се темели на лични искуства со одделни поединци од оваа заедница.1Q
Терминот „Цигани" и неговото пе^ративно значеае е соскуба што датира од минатото.11 Таа е резултат на различни општествени фактори, кои можат да добщат и поинакво значеае во зависност од контекстот, ко] пак, од сво]а страна, е условен од социо-културната позицща на наб-шудувачот, но и од генералните тенденции на лугето (ЦветковиЙ, 2QQ8: 13б).
Ваквото именуваае довело до создаваае на деминутивни форми, кои се користат во именувааето на ромското население денес, како што се веке споменатите: Циле, Циго, а многу често во употреба е и терминот баци (другар) за машките и чае (дево]че) за женските членови на заедницата. Истовремено, ова население се именува и како Гупци.
Паралелно со терминот Циган/Цигани, фигурира и етнонимот Ром/Роми со ко], денес, на]често се идентификува ова население.
1Q Во текот на моето истражуваше, многу често добивав из]ави од оние што не се Роми, кои сака)ки да го изразат внечатокот за нив како несериозни деловни нартнери велеа: „Со Циган ке си имаш работа?" или „Со Циган да си немаш работа". Забележав уште една особено интересна работа, кога самите Роми еден на друг си велат: „Не биди Циган", што покажува колку многу стереотините навлегле во рамките на денешното општествено живееше, што дури, некогаш, терминот Циган се ]авува како автоперцепцща, ко]а има не]оративна конатацща.
11 Безбро]ни се стереотините за нив и нивните карактерни особини. Така, се срекаваат предрасудите за Ромите како: крадци, лажговци, измамници, мрзливци. Ромите, историски гледано, отсекогаш биле цел на искажуваше на негативни ставови. Сенак, во рамките на оваа студща нема да навлегуваме во ноширока елаборацща на стереотинните претстави за Ромите. Како и да е, ромскиот културен образец во секо]дневниот живот е базата на ко]а стереотините се но]авуваат и се надградуваат.
Tеpминот Ром е усвоен га давиот светски конгpес нa Ромите во Лондон 1971, гако единствен етникон зa нив, што го пpифaтилa и aдминистpaциjaтa нa некогaшнa Jyгослaвиja (Petrovic, 2002: 19).
Tочното потекло га збоpот „Ром" до денес не е paзjaснето. Cпоpед едно толкyвaftе, сaмиот нaзив нa цигански знaчи човек односно луге, но лyíе кои се Роми, биде_|ки човек од дpyгa нapодност га нивниот jaзик се нapекyвa мануш или гацо (Ъоp5евиfr, 1932: 87). Шкои aвтоpи сметaaт декa името Ром нaстaнaло од Ром - amdati, што знaчи неpaзбиpливо дa збоpyвa (Вугановий, 1983: 16).
Ш^с^в^е во вpскa со етимологиjaтa га теpминот Ром нaоíaме и во пpедaниjaтa нотиpaни од некои истpaжyвaчи. Taкa, споpед едно од пpедaниjaтa, Господ нapедил дa се потогат Ромите, по што сaмо неколкумига кои биле куци се сгасиле. Tие го добиле името споpед збоpот „Хpоми", од ко], по отпafaftето нa бyквaтa „x", остaнaл дa се yпотpебyвa теpминот - Роми (Ъоp5евиfr, 1933: 130).
Caмиот нaзив Ром/Роми, во минaтото, Ромите го пpифaкaле пpилично бaвно и то] почесто бил во yпотpебa raj помлaдите генеpaции. Денес веке е pечиси целосно зaстaпен во себеименyвaftето нa овa нaселение.
Empaj вaквaтa етничкa идентификaциja тpебa дa ги споменеме и paзличните етноними/егзоними, кои се jaвyвaaт кaко субидентитети нa Ромите. Tие се во зaвисност од нивнaтa pелигиja, од гачинот нa живееае, местото од кaде што се доселиле, од специфичностa нa зaнaетчискaтa де]ност и да.
Познaто е декa Ромите, rorepaj дpyгото, ги пpепознaвaме по кapaктеpистичниот нaчин нa живот, ко] га]често се сметa зa „ексклузивен пpоизвод нa специфичен ментaлитет, ко] не може дa се одвои од индивидуите и pомскaтa зaедницa" (Цветковий, 2008: 140).
Во овaa смислa, нaчинот нa живот га pомското нaселение, кaко номaди во мигатото,12 ги детеpминиpaл именyвaftaтa „Чергари"13 и ,Гурбети" .14
12 Во овaa d^^a, Гоpче Петров ги дели Ромите !a „зaселеRИ и чеpгapи" (Гоpче Петров, 1896).
13 Роми, имеRyвaRИ гако „Чеpгapи", живеaт покpaj Вapдap, гаде што имaaт paспослaRо шaтоpи и имaaт RaпpaвеRо живеaлиштa од rapTO!^ Cе зaRИмaвaaт со: собиpa№е !a xapтиja, Ra плaстичRИ шиши^ a многу често пpетypaaт и по контеjнеpите бapajKи xpaRa. Cпоpед инфоpмaциите од теpеR, некои од овие Роми живеaт полyномaдски живот. Имено, во текот Ra зимaтa се пpибиpaaт во сопствени ттюшни куки во Шyткa, a во H. Лисиче доaíaaт во текот нa летото, „зa дa се пpеxpaнaт" (сопствени теpеRски
Во рамките на секо]дневното живееше, терминот „Чергари" има негативна конотацща ка] самото ромско население, односно на истиот термин се гледа со потценуваше. Интересен е примерот од литературата, според ко], Роми од „повисоките групи" им велат на „пониските": „Оди бре, Чергар ниеден".15 Ова го потврдува и спроведеното истражуваше. Имено, на моето прашаше: „А вие, кога сакате да го навредите некого од вашите, што му велите?", информаторот вели: Поише ние употребуваме „ Чергар". Тоа е на]ниското нешто. Како на]непочитувани од сите групи Роми, соговорникот ги посочи „Чергарите" и „Цамбазите".16
Кога зборуваме за самоименувашето на ромското население, треба да се напомене дека особено се значащи основните економски активности на членовите на заедницата, односно начинот на ко] тие ]а обезбедувале сво]ата егзистенцща. Ваквата терминологи]а упатува на тоа каква е автоперцепци]ата на Ромите во мегусебната интеракци]а.
Така, голем бро] имиша, кои им се дадени во рамките на нивната етничка заедница (ендоними), многу поретко и како егзоними, се поврзани со специфичного занимаше.17 Ваквото именуваше, всушност, давало информацща за начинот на живот, за работата, како карактеристично обележjе на секо]а ромска подгрупа.
Авторитетот на занаетчиската де]ност18, ко]а во минатото била особено застапена ка] Ромите (ковачкиот занает,19 коритарско-
истражуваша, 2010 година). Во последните години, просторот во ко] Ромите ги поставуваа шаторите во Ново Лисиче е целосно урбанизиран, со што е оневозможено нивното стационираше на ова место.
14 Гурбетите истовремено ги нарекувале и чергари. Тие порано оделе од еден предел до друг и се занимавале со изработка на решетки, корпи и на кошеви (Петровски, 2000: 45).
15 Авторот го наведува и терминот „Куртоф", на ко], исто така, се гледало со потценуваше: „Оди бре, Куртоф ниеден" (Константинов, 1982: 252).
16 Информатор: А]дин Алкриза, роден во 1958, во Скоще, живее во Скоще. Интерв]уто е направено на 2 ма] 2013 година, во текщата Вефа Баба, во населбата Топаана.
17 Практикувашето на традиционалните занаети било резервирано за мажите, освен гаташето, со кое се занимавале жените (История: 32).
18 На]распространет бил ковачкиот занает. Ковачите изработувале разни предмети потребни во домакинството како: ножеви, ашови, брави, потковици, вршници (сачови), маши. Постоеле и лимари, тенекеции, а многумина работеле и како кала]ции, односно се занимавале со калаисуваше на разни садови. Ромите се познати и по умешноста да плетат кошници, да прават сита и решета. Познати биле и метларите, а мегу Ромите имало и скротувачи на животни - мечки, познати како мечкари. За префрлаше потешки товари во локални рамки имало носачите (амали).
вретенарскиот, плетарскиот, цамбаскиот итн.) дури и денес, иако поретко, ги детерминира именувашата на лугето, така што срекаваме етноними како: Цамбази, Ковачи, Барутции,20 Мутавчии (Клинари), Мечкари, Решетари, Зурлации, Свирачи (Чалгации)21, Амали22 и др., според занаетот на нещ од предците, биде]ки многу често ниеден член од групата не се занимава со таа работа денес. Мора да се напомене дека рецентните истражуваша покажуваат дека ваквото именуваше raj помладата генерацща Роми, се повеке исчезнува. Сепак, на теренот се срекаваат и Роми, главно средновечни луге, кои се секаваат и со гордост зборуваат за „професщата" на своите предци. Мо_|от информатор, на поставеното прашаше поврзано со темата, одговори: Jас сум од уметничка фамили]а. Моите претци работеа со коноп. ... Jужари, Jужари ги викаа. Jуже што прават. За стоката, се прави ]уже, се става.23
Поголемиот дел од ромското население изградило стереотипна претстава за припадниците на групата Цамбази. Во текот на истражувашето, многу често се случуваше информаторите со соодве-тен израз на лицето да прокоментираат: Ооо, бегаj од нив. На моето прашаше: Зошто?, добивав образложенща: Тие се лажговци, ке те пре]'дат..24 Еве еден интересен дел од интерв]у, кое го опишува инди-
19 Биле надалеку познати по своите производи. Филиповик наведува дека во секое село од Скопската Котлина имало зграда за селскиот ковач, ко] по правило бил Циганин од Скоще (ФилиповиЙ, 1939: 41).
20 Во тесна врска со пушкарите биле произведувачите на барутот, т.н. барутции. Во околината на Скоще, во с. Jурумлари, овие Роми преработувале шалитра (ЕлезовиЙ, 1925).
21 Овие Роми биле особено почитувани. Не можела да се замисли ниту една свадба (христщанска или муслиманска), ниту еден муслимански или христщански празник, без присуство на чалгациите (Константинов, 1982: 262).
22 Амалите, во времето пред Втората светска во]на, располагале со тешки амалски самари, а биле снабдени и со долги, дебели и цврсти ]ажиша. Потоа, тие ги замениле со помошни приколки со гумени тркала, така што товарот наместо да го носат, го буткале (Константинов, 1982: 263).
23 Информатор: Зекир Немиш, роден во 1952, во Бу)ановац (Трновце), живее во Шуто Оризари, Скоще. Интерв]уто е направено на 5 ма] 2012 година, во дворот на манастирот Св. Горгща, во Дел.адровци.
24 Информатор: Зекир Немиш. Во контекст на ова се и информациите од патеписите, каде што цамбаскиот занает, односно трговщата со коши и говеда е опишана на следниов начин: „Циганинот умее со големо искуство да подмлади некое старо добиче, а пак на некое полукуцо, му го прикрива недостатокот и ]ава со него во галоп по нерамна калдрма. Купувачот многу подоцна ги забележува недостатоците и потоа само со тепаше може да го натера добитокот да оди" (Македонща во делата, 2005: 30).
видуалното мислеае за Ромите-Цамбази, но кое, во согласност со истражувааата, може да се каже дека е мислеае, споделено на ниво на заедница. На моето прашаае: Какви се Цамбазите?, информаторот одговори со зборовите: „Ооо...", Лоши се? - продолжив со прашааето.
- Не се лоши, ама се помалку цивилизовани, одговори мо]от соговорник, а потоа додаде: Попрости се. Не можеш на краj со нив да излезеш...25
Од друга страна пак, особено се почитувани Ромите-Ковачи, кои пак, во минатото имале стереотипни претстави за останатите. Имено, според информаторот, сите останати, Ковачите ги нарекувале Ерлии:
Ерлии ние ги викаме, надимак е тоа. Ние ковачите ги викаме другите Ерлии. Сите други... што си ти? Топаанец?26 ... Бегаj бе, ти си Ерл^а... од ковачкото гледиште, ги гледале другите како пониски... Амалите, селските Роми-Гавутне, сите се Ерлии што не се Ковачи. Ерли'а значи како Ром понизок, за сите. Нашиве не зимаа, не даваа со Ерлиите...- Каj идеш, мори, mj Ерли'а? Порано само со Ковачи се земаа. Некогаш ги земаа топаанчаните дека беа многу вредни, не одеа по жени и многу чисти беа. Ама ако зимаше, као увредливо беше каj нас. Еееj, си земал Ерли)а. Ама сега веке нема тоа... сите станаа Цамбази."27
Во употреба се, исто така, етноними/егзоними, дадени според религщата. Информациите зборуваат дека Ромите со муслиманска вероисповед се нарекуваат Корано Рома (муслимански Цигани), а Гацикано Рома (христщански или каурски Цигани) е терминот што се употребува за Ромите-христщани (ПоленаковиЙ, 1934: 4). За Ромите-христщани се срекава и именувааето „каурски Роми", кои, според Вукановик, се стремат кон етничка мимикрща со Македонците (1983: 141). Покра] ова, се употребува и терминот Рис]ани-Гупци (Константинов, 1982: 251). Во употреба е и терминот „турски Цигани" и „Турци-Гупци", ко] се изедначува со Роми-муслимани (Константинов, 1982: 251), а што се ]авува како резултат на мешааето на конфесщата со етничкиот идентитет. Во оваа смисла, имаме и идентификацща на христщанските Роми со Македонци. Еден од примерите, ко] го наведува Константинов, зборува]ки за битолските Роми, укажува на употребата на терминот Ридани-Гупци, како и на
25 Информатор: Зекир Немиш.
26 Терминот „топаанец" се однесува на Ромите кои живееле/живеат во Топаана.
27 Информатор: А]дин Алириза.
теpминот КЪти зa овa нaселение, кое, споpед aвтоpот, се губи и се зaменyвa со Maкедонец, Maкедонци (Констaнтинов, 1982: 252).
Во вpскa со теpминот „мaкедонски Цигaн", во текот га истpaжyвa-шето pегистpиpaв интеpеснa изjaвa: Ако имаме намера да го увредиме некого, му викаме македонски Циган. Остави го, со адетите е македонски Циган. Ние муслимански адети nраuме, а он христиански.28 Изjaвaтa jaсно yкaжyвa ^кви пpетстaви се гpaдaт меíy Ромите во ^още, a во контекст нa обичajнa пpaктикa повpзaнa со тpaдицио-галните pомски пpaзници Вaсилицa и Гурговден. Во ово] контекст, соглaсно истpaжyвaftaтa, во paмките нa совpеменостa, се jaвyвa диxотомиja помеíy pомското гаселение во Cкопjе, коja се однесyвa нa односот нa индивидyaтa кон пpaктиките нa пpослaвyвaftе, односно непpослaвyвaftе, нa овие пpaзници. Имено, гаселението кое не слaви, зa себе вели дега се „вистински" мyслимaни, нaспpоти оние кои слaвaт, a кои од зaедницaтa се именyвaни кaко „зaспaни" (Поповскa, 2013).
Tеpминот „мaкедонски Цигaн", ко] инфоpмaтоpот го yпотpеби, но и остaнaтите кои се yпотpебyвaaт во ово] контекст, покaжyвaaт декa имaме мешaftе нa конфесиjaтa со етничкaтa пpипaдност, што, споpед E. Mapyшиaковa и В. Попов, се етноними типични зa Бaлкaнскиот Полуостров. Aвтоpите нaведyвaaт декa вaквите етноними го изpaзyвaaт стремежот га пpиклонyвaftе кон мaкpоопштеството, кaко и етничкaтa пpистpaсност и пpефеpенциjaтa кон гpyпaтa (Mapyшиaковa, Попов, 1993: 96).
Во поново време, во соглaсност со рецентните истpaжyвafta, во yпотpебa се егзонимите: ]еховисти - зa пpипaдниците нa веpскaтa зaедницa ]еховини сведоци, пpотестaнти — зa пригадниците нa пpотестaнтските верски зaедници, roroa - мyслимaни, зa оние што „влегле во мyслимaнство". Tеpминот „мyслимaни", иaко имa и исклучоци, во денешниот контекст не се yпотpебyвa зa сите Роми што се деклapиpaaт кaко мyслимaни, a кои пpaктикyвaaт синкpетичнa pелигиja, туку терминот се однесyвa сaмо нa оние што стaнaле
29
„вистински мyслимaни.
Tеpминот „турски Цигaни", особено се сpеKaвa во струмичкиот регион. Овие Роми се стpемaт кон етничкa мимикpиja со Typците. Дa
28 Инфоpмaтоp: А]дин Aлиpизa.
29 CопствеRИ теренски ^xpa:®}™^, 2013 годиRa.
напоменеме дека многу често терминот турски Цигани, во сещдневната комуникацща, се однесува на Ромите-Ерлии.3Q
Во Македонща се срекава и терминот „Масер Манга" како егзоним за Ромите што „се покрстени". Според информаторот, во селото Kлечовци, во ^маковско, хриотщанските Роми ги нарекувале „Масер Манги", а вообичаено се користел и терминот: „М'сри" што значи: „македонски Цигани". Албански шmo збopyвaam ги вuкaмe Ашкалии, Maлoцu.31 Збopyвaam албажки, ама cypamom им e цигажки. А, тж шmo збopyвaam mypcкu: Japмaaгaлapu - eo npeeod Ke dojde шла ага. Вeлec, Шmun, Cmpyмuцa, Дeлчeвo... od maмy ce тж. Haчuнom, кyлmy-pama, cè им e цuгaнcкo, a збopyвaam mypcкu... poмcкuom гo uзгyбuja32
Етничките претопувааа на Циганите со муслиманска вера во Турци и во муслимани, во ]ужнословенските зем]и, со масовен карактер, започнале во XX век и течат се до денешен ден, на]многу на лична определба, но има и преминувааа како последица на предизвикани историски чинители (ВукановиЙ, 1983: 98).
Во контекст на етнонимите, срекаваме и поврзаност со претставите за потеклото, односно за местото од каде што потекнуваат. Тука, секако, не станува збор за Индща како нивна прататковина, затоа што вакви претстави не се забележани,33 туку станува збор за областа од каде што дошле пред доселувааето во Македонща или во Скоще. Така, присутни се термини како „српски Цигани"34, Цигани од Враае, „гаилански Роми", „селски Роми" (гавутне), кои во Скоще се доселиле од селата во околината. Занимааето на гaвymнe■-Ромите, многу добро ja илустрира из]авата на една мо]а соговорничка: Ceлcкume Рoмu no poмcкu ce викаат гaвymнe-зeмjoдeлцu, жлаци ... no noлe paбomuмe, no бавчи. Ги има и ceгa eo Бeлuмбeгoвo, да peчeмe cea. Tue ce занимаваат
3Q Ерлиите, Арлиите, сноред Вукановик, живееле во многу градови и села во Македонща и се сметале за „староседелци" (ВукановиЙ ,1983:138).
31 „Малок" се ]авува како ономастикон за Цигани-староседелци во Сконската ^тлина (ВукановиЙ, 1983: 143).
32 Информатор: А]дин Алириза.
33 Ромите за Индща како нивна прататковина разбираат на]често од средствата за ]авно информираше, а нотоа таквите информации усно се нренесуваат на останатите.
34 Kонстaнтинов наведува дека но ослободувааето, во Битола, се населиле неколку семе]ства „срнски Цигани" (Kонстaнтинов, 1982: 249).
со зем]оделство. Тутуни баба ми мо]а береше, сме нижеле со црни раце, еее. Тие се Гавутне - селски Роми. 35
Во ово] контекст се yпотpебyвa и терминот „турски Роми", зa оние Роми што зaедно со Typците дошле га овие простори, со цел спpоведyвaftе га колонизaциjaтa (Кpaков, 1926).
ВyкaновиK ги споменyвa и т.н. „^amra Цигaни" - Rapaana^ и Лингури, кои, во текот га втоpaтa половинa нa XIX век, гаселиле многу кpaеви га Maкедониja и нa Aлбaниja (Вyкaновиfr, 1983: 74). 3a Лингурите постоело пpедaние декa се до_|дени од многу дaлечен кpaj. По потекло биле од Влaшкa, a по веpa се пpaвослaвни. Вaжеле зa сурови лyíе (Вугановий, 1983: 142).
Cпоpед местото нa живееае ги сpеKaвaме т.н. Tопaaнчaни, Tопaнлии,36 гако термин со ко] се ознaчyвaaт оние што живееле во ^raara, потоa Maциpи/Maцypи37 и др.
Денес, Ромите га]често се идентификyвaaт себеси со терминот „Ром", a истиот термин сè повеке се пpифaкa и од стpaнa нa другото неромско нaселение. Во ово] контекст ке пpикaжaм дел од интерв]уто нaпpaвено со шеjxот во текиjaтa Вефa Бaбa во Tопaaнa, a ко] се однесyвa нa денешнaтa yпотpебa нa термините „Ром" и „Циганин". Ha моето пpaшaftе: Што мислите за терминот Ром?, инфоpмaтоpот одговори: Ром е шдобар збор, nокyлmyрно кажано. Jас искрено се дичам, дали ке ми кажат Ром или Циган, ]а можеби имам исто право со Mакедонецоm, може и тдобро од другите од работа...татко ми работел во фирмата, ]ас влегов таму, ]ас сум занаетчи]а и као ковач и као бравар на едноработно место...38
Д.П.: „Дaли ве нaвpедyвa терминот Циган?"
Инфоpмaтоp: Зависи кога, коу ке го уштреби, дали за лошо или добро. Jас не се навредувам.39
35 Инфоpмaтоp: Cелвиja Бajpaмовa, pоденa во 1950, во Cтajковци, живее во Шуто Opизapи. Интерв]уто е нaпpaвено нa 5 ira) 2012, во дворот нa мaнaстиpот Cв. ^prája во Деледровци.
36 Го добиле името според нaселбaтa Tопaaнa, по зaнимa№е биле бapyтции.
37 „Maцypи знaчи до]денци" - вели еден од моите информ^тори. Tие се многу честз pомскa гpyпa во ^още. Ги спомеRyвa и Вугановик, ко] вели дега живееле во Maциp-мaaло и Шyткa и пpипaíaле Ra Гурбети. Гурбети во Maкедониja се стapоседелци, a кaко печaлбapи се обично чистaчи Ra чевли. Во Maкедониja, покpaj тоa, се зaнимaвaле и со изpaботкa нa: корпи, кошеви, pеmетa, ситa (В^гановий, 1983: 140).
38 ИRфоpмaтоp: Ajдин Aлиpизa.
39 Истиот.
Треба да се земе предвид дека „идентитетот на една соцщална група е комлексна творба, ща се состои од голем бро] правила, упатстава и вредности и комплексен систем на односи во кои овие правила, упатства и вредности се наогаат (ЦветковиЙ, 2008: 136).
Едни од одредниците за градеае на идентитетот се различноста и векеспоменатата „посебност" во однос на останатите заедници од опкружувааето. Етнонимите и егзонимите за ромското население се во тесна зависност од „множество од симболи", кои во посебни околности, различно се перципираат. Како што видовме, себеидентификацщата, во голема мера (покра] останатите одредници), е одредена од економските активности на заедницата (занаети во минатото), што се забележува низ големата бро]ност на субидентитети во рамките на ромската група, како: Ковачи, Цамбази и други. Сепак, треба да се има предвид дека функционалноста на етничките симболи е релативна и има променлив карактер (Bandic, 1997: 49). Посебни околности одделно одредуваат кои од симболите ке имаат поважно, а кои, помалку важно значеае и истите се во зависност од општите услови во кои колективот живее (Мирчевска, 2011: 359). Оттука, треба да се има предвид динамичноста на идентитетските категории, кои во текот на опстсуувааето се подложни на трансформации, зависно од контекстот. Ваквите процеси се забележливи и raj ромското население. На теренот срекаваме ретки примери на поинакво себеидентифику-ваае, особено raj поединци што се оттргнале од типично ромските просторни животни услови и кои со постигнатиот статус во општеството се вклопиле во пошироката македонска заедница. Ова особено се однесува на Ромите - христщани.
Во ово] контест треба да ги споменеме и Ромите - муслимани, кои себеси се декларираат како Турци, што е присутно и мегу скопските Роми-Ерлии, но особено е забележливо raj ромското население во
40
струмичкиот регион.
На трансформации се подложни и субидентитетските категории, што се гледа и од бродите етноними/егзоними во ромската заедница, кои повеке не постсуат или се во фаза на исчезнуваае.
Литература:
40 Вакви примери се ]авуваат и во исторщата. Имено, според податоците, во Битола, во 1657 година, Циганинот Хаци Хасан, ко] бил ацща, одрекувал дека е од циганско потекло. Повеке во: ВукановиЙ, 1983: 58.
Bandic, Dusan. 1997. „Etnos, Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko, ogledi o narodnoj religiji", Beograd, Biblioteka XX vek, Beograd.
ВукановиЪ, Татомир. 1983. „Роми (Цигани) у Jугославиjи", Враае.
Ъор^евиЪ, Тихомир. 1932. „Ко су Цигани", Наш народни живот, 6, Београд.
Ъор^евиЪ, Тихомир. 1933. „Наш народни живот", 7, Београд.
^ор^евиЪ, Тихомир. 1984. „Наш народни живот", 2, Београд.
ЕлезовиЪ, Глиша. 1925. „Производ&а шалитре у Jурумлеру код Скопла", Гласник скопског научног друштва, II/1, Скопле.
История, традиции и обичаи на ромите, Romaninet, Lifelohg leaming programme, достапно на:
http://www.romaninet.com/ROMA_Cultural_report_bu.pdf.
Константинов, Душан Хр. 1982. „Етнички одлики на битолските Роми", Етнолошки преглед, 17, Со]уз на етнолошки друштва на СФРJ-Белград, Београд.
Краков, Станислав. 1926. „Кроз ]ужну Србщу", Време, Београд.
Македонща во делата на странските патописци 1889-1898. 2005. Подготвил Александар Матковски. Гурга. Скоп|е.
Марушиакова, Елена. Попов, Веселин. 1993. „Циганите в Блгария", Издателство „Клуб '90", София.
Мирчевска, Мир]ана. 2011. „Глобално-локални идентитети: помегу исторщата, политиката, митологизацщата-антрополошки пристап", Спектар, год. XXIX, 58/2011, кн. 2.
Мочник, Растко. 1999. Теорщ'а за денешно време: Леви-Строс, Мос, Диркем: три класика на општествените науки, Магор, Скоп|е.
Петров, Горче. 1986. „Материали по изучванието на Македония", Печатница Вълковъ, София.
Petrovic, Djurdjica. 2002. „Romi u Beogradu - Prilog proucavanju", Зборник од првиот мегународен научен симпозиум за духовната и матерщалната култура на Ромите, Скоп|е, 7-8 ма|, 1998, Скоп|е, 2002.
Петровски, Тра]ко. 2000. „Ромите во Македонща денес", Здружение на лубители на ромска фолклорна уметност „Романо Ило", Скопле.
ПоленаковиЪ, Харалампие. 1934. „Муслимански Цигани у Скоплу", Скопски гласник, бр. 311, Скопле.
Поповска, Драгица. 2013. „Ромската традицща во современата култура", Институт за национална исторща, Скопле.
„Споменица двадесетпетогодишаице ослобо^еаа ]ужне Србще 1912-1937". 1937. Уредник Алекса Jовановиh, Штампарща „Дужна Србща", Скопле.
ТодоровиЪ, Драган. 2011. „Роми на Балкану и у Србщи", ТМ, год. XXXV, бр. 4, стр. 1137-1174, Ниш октобар - децембар.
ФилиповиЪ, Миленко. 1939. „Обича]и и веровааа у Скопсюо котлини", СЕЗБ, Београд.
ЦветковиЪ, Владимир. 2008. „Соцщални контекст и жилавост ромске културе", во „Теме-часопис за друштвене науке", год. XXXII, бр. 1, стр. 135 - 148, Ниш, ]ануар - март.
