CC BY
5Оригинален научен труд UDC 316.722-027.6:297.05(=163.3)
ЕТНО-ЛИНГВИСТИЧКАТА И РЕЛИГИСКА ОСНОВА НА
ИДЕНТИТЕТОТ ^J МАКЕДОНЦИТЕ МУСЛИМАНИ: ВИДЕНИ ПРЕКУ ТЕОРИИТЕ ЗА ЕТНИЧКИТЕ ГРУПИ И НИВНИТЕ ГРАНИЦИ НА ФРЕДРИК БАРТ
Страшко Сто]ановски
Универзитет „Гоце Делчев", Штип, Македонца
The collective group identity of the category known today as Makedonci Muslimani started with the process of conversion to Islam and segregation from Christian community. Thus, relations with the others, including those with the same linguistic origin, were built on the religious base.
The national creation based on language, except for the Albanian example, found obstacles in the religious aspect, keeping the old division of Ottoman Millet system. The Christians in the Balkans understood the language of nationalism, but their attitude towards the Muslims was close to the domain of non-defined discourse between religious communities. On the other hand, because the Balkan Muslims couldn't adapt to the national code, they were excluded from the process of national integration and homogenization, and they kept their fluent consciousness represented through the Millet mentality and the Ottoman heritage.
Throughout the twentieth century, within the territory of the Republic of Macedonia today, the Serbian, Albanian and Macedonian nationalities were promoted through this group. The agency used the secularization of the society as the base for promoting the ethno-linguistic character of the national identities. Education and mass administration were the basic tools for indoctrination.
In the post World War II period, that which gave substance to Makedonstvoto (the Macedonianhood), like the relations between the Christians and the Muslims, excluded the category of Makedonci Muslimani. For the Macedonians (Macedonians=Christians), the inherent conflict between the Orthodoxy, as the central element of their identity, and the Islam apriori excluded all the Muslims.
Во сво]от научен труд „Етничките групп и нивните граници", Фредрик Барт се занимава со проучуваае на проблематиката околу етничките групи и нивното постоеае. Во антрополошките истражувааа за оваа тематика е присутно културолошкото гледиште, според кое, постоеаето на човекови заедници кои делат иста култура, што упатува на разлики и сличности со други вакви култури, е основата на етничноста. Барт примарно упатува на човековото однесуваае во рамките на пошироката група во ко]а егзистира, но сепак акцентот го става над културното ниво (Вай, 1997: 217-219). Следеаето на етничките групи не може да се сведе само на ниво на културни групи, туку пред се треба да се разгледуваат како типови на организираае засновани за доделувааето и самоприпишувааето на поединците, т.е на поедините етнички категории. Шуавата и опстанокот на етничкте групи се проблематизира во светло на единиците кои можат да се идентификуваат преку одржувааето на нивните граници. Барт, исто така, не може да се вброи само во една теоретска стру]а, т.е то] во исто време е и интеракционист (се повикува на Гофман), но од друга страна во прв план го става индивидуалното де^твуваае (Рийща, и Zoslin Stref-Fenar, 125-127). Во ово] труд се разгледуваат ваквите релации во контекст на двата на]мокни фактори на конструкцща на идентитетот ка] групата на Македонци муслимани -]азикот и религщата.
Разликите мегу групите и нивните граници со векови наназад привлекувале големо внимание, мегутоа никогаш не биле проучувани на така системски начин, како што тоа го прави Барт. Иако денес е отфрлена тезата за воено одржуваае на културата на едно племе или народ за сметка на своите соседи, сепак се уште доминира научниот став според ко] географската и општествена изолацща ]а обезбедуваат културната разновидност. Со други зборови кажано, постоеаето на етничките категории не се темелат на динамизмот, контактите и информациите, туку на процесот на општествено исклучуваае и вклучуваае, кое ги одржува ваквите категории и покра] индивидуалните искуства. Така, кога се зборува за групата со денес офицщално прифатеното име Македонци муслимани1, треба да се забележи дека ,Македонскиот народ"2, ова еднородно население
1 Припадниците на оваа група сё се уште попознати според пеjоратпвнпот назив Торбеш (мн. Торбеши) ^гаепке1, 1995: 153).
2 Конструкцщата македонски народ се користи како синоним ко] се однесува на модерната македонска нацщ'а од втората половина на XX век ^гаепке!, 1995: 154). Според дел од Западните истражувачи ово] термин во
престанал да го чувствува за свое по чинот на исламизацщата. Следствено на ова се создаваат предуслови за затвораке и формираке на специфични етникони во македонскиот етнографски простор со Македонците муслимани, кои ке бидат повеке познати и како: Торбеши, Потури, Читаци, Аповци, Горани и други етноними во зависност од областа во ща живеат (Лиманоски, 1993: 11). Преминувакето во муслиманство не значело едноставен премин во друга вера. Тоа претставувало менуваке на обичаите и општествените врски, што влщаело да настанат значителни промени во свеста и психологщата на тие луге. Постепеното оддалечуваке од поранешниот етнос било евидентно, без разлика што тие извесно време го задржале чувството за поранешната припадност кон христщанството (Тодоровски, 2000: 164). Паралелно со религиските промени, настанале нови односи внатре во рамките на групата „Мц/аци", кои притоа се диференцирале во две различни имика базирани на верските разлики - ,№щаци " и „Торбеши " (Тодоровски, 2000: 168). Во периодот од кра]от на Османлиското владеете, поимите крвни и сродни врски, ]азик, обичаи, вера и зем]а биле ознаките на идентитетот (Каракасиду, 2002: 83). По исламизиракето била нарушена ендогамщата на населението од различните конфесии. Ова особено се чувствувало во делот на брачните односи, кои биле целосно прекинати. Заедно со миграционите движека, ова за Паликрушева е фактор на формираке на „мщ'ачката етничка торбешка субгрупа" (Паликрушева, 1965: 225).3 Во ово] контекст, Барт заклучува дека етничките разлики не
втората половина на XIX и почетокот на XX век, не означува посебна национална припадност, туку се однесува целокупното население на Македонща (Poulton, 1994; Мазовер, 2002; Cowan, (ed), 2000; Пери, 2001; Бре^сфорд, 2002; и други). Според македонската научна и национална мисла, юэ]а, како и останатиот дел на балканските национални историографии, се темели на примордщалистичките гледишта за потеклото на нацщата, терминот македонски народ од периодот на втората половина на XIX и почетокот на ХХ век, е сфатен како идентичен еквивалент на модерната македонска нацща (Исторща на Македонскиот народ, том II, 1969; Ристовски, 2001; Кантарциев, 1986; и други.).
3 Во сознанието на македонскиот христианин од XIX век, терминот „исламизаци'а" има сво] синоним во фразата „потурчувапе", што во религиозниот контекст на примарна колективна идентификацща, било толкувано како однародуваке од сопствениот народ. Како резлутат на историскиот контекст, се градела слика на соцщално-психолошки стереотип во ко] муслиманите се идентификувале како „Турци", додека христи|аните себе си се дефинирале во рамките на новите балкански нации, вклучително и во рамките на македонската. Дистанциракето што настанало raj
зависат од отсуството на интеракцща, а културните разлики би можеле да опсто]ат и покра] мегуетничките контакти и зависноста на поедини групи. Суб]ективните чувства да се биде припадник на неко]а заедница се заеднички белег за сите припадници на истата. Тоа се случува доколку припадниците на една раса (или неко] друг вид на колективитет), како локално поврзани соседи се здружуваат со цел за некое заедничко де^твуваае (Veber, M.. 1/1976: 295).4
Мегу наведените карактеристики за етничките групи на]често се поага од гледиштето дека членовите заеднички споделуваат, или се носители на една иста култура. Приодот кон ваквото гледиште за Барт е во форма на импликацща, а не како основна карактеристика на етничките групи. Импликацщата се однесува главно на две гледишта:
1) На природата на континуитетот на ваквите ентитети виз времето - т.е се оди кон етнолошко истражуваае и историско распознавав на културните аспекти, кои на]често и не соодветствуваат со моменталните културни карактеристики на етничката група, што во на]мала мера предизвикува конфузща; и
2) Локализацща на аспектите кои го сочинуваат обликот на ваквите ентитети - т.е се поставува прашааето дали една иста група со непроменети вредности и идеи би опстанала како таква подолго време без да поприми извесни влщанща од опкружувааето, кои подоцна би ги инкорпорирала во сво]от општествен или институционален систем. Манифестните културни форми кои можат да бидат пропишани како карактеристични црти, се ]авуваат како израз на последиците од де]ството на средината. Исто така, авторот укажува и на можноста да
муслиманското население со „словенско " потекло, во однос на христщанските сонародници, според Лиманоски, резултирало со создаваае на колективна „псевдонационална свест" (Лиманоски, 1993: 361).
4 Кога се зборува за дефинираае на основниот проблем на истражува&ето во антропологщата, поимот етничка група се користи за означуваае на популацща ко]а: прво, во голема мера е биолошки одржлива; второ, има заеднички културни вредности кои се остваруваат како единствен културен феномен; трето, претставува простор на комуникацща и интеракцща; и четврто, групата е составена од членови кои себе се идентификуваат поинаку од другите и како такви се препознавани од останатите категории и групи. Според традиционалното свакаае расата се изедначува со културата, а општеството со етницитетот, со што де факто се воспоставени дискриминаторски принципи во однос на другите групи. Проблемот raj ваквото гледиште и дефинираае на етничноста, според Барт е во привидната илузща ко]а наведува дека одржувааето на границите на етничката група е релативно лесна задача. Токму во ово] сегмент, то] го насочува своето внимание (Bart, 1997: 216).
една етничка група ща опстоjyвa на поголема територща, може во различни делови да развие различни специфични црти на етничноста, а кои не се одраз на разликите во кyлтyрнaтa ориентацща.5
5 Како пример за ваквите тврдеаа Барт ja наведува заедницата на Патаните во Пакистан. Имено, еден припадник на Патани, ко] живее во планинскиот jy, иако културно и по менталитет е ист со припадниците на оваа заедница на север, то] ]асно се дистанцира од нив твде]ки дека то] „веке не е Патани" (Bart, 1997: 217-219).
Креирааето на границите на колективниот идентитет raj Македонците муслимани не се однесува на географската димензща и егсистенцщалниот карактер, како ка) групата Патани, туку во прв план ja синтетизира потребата за матрщално опстсуува&е во релацща со урбаните средини во Р Македонща. Притоа до израз доага религискиот фактор во релацща со политичкиот монопол на другите етнички групи, или оваа релацща се гради врз основа на односот кон т.н. Османлиско идентитетско наследство.
Во однос на македонската и албанската средина, Македонците муслимани имаат различна религиска, лингвистичка и културна зона на разграничуваае. Како малцинска популацща, преку процесот на муслиманските мешани бракови, Македонците муслимани се предмет на перманентна и постегана асимилацща во однос на Албанското мнозинство. Македонците муслимани претежно живеат во рурални средини, а оние кои се иселуваат во градовите, во прв ред во западниот дел на Македонща и во Cкопje, се подложни на албанизацща и турцизацща. Cпорeд д-р Митко Панов, постои тенденцща дел од Македонците муслимани национално да се из]аснуваат како „MicuMam ". Затвореноста и конзервативноста, влщаела ка] Македонците муслимани да се создаде чувство на отугеност и на тешки психички трауми. Заостанува)ки на економски план, тие неминовно заостанувале и на образовно и културно ниво, што од друга страна, овозможувало со нив лесно да се манипулира (Тодоровски, 2001: 383). Во почетокот на 1980 година е забележан примерот со с. Долно Количани -^опско, во кое жителите се Македонии муслимани, со говорен и ма]чин македонски ]азик, а кои се доселени од с. Жировница, Реканско. Имено, некои од жителите не отстапувале од тезата дека се Турци, притоа изедначува)ки го мухамеданството со ово] термин, ко] по дефиницща има национално значеае. Cлични примери има во с. Бачиште - Кичевско, каде што постсуат луге кои тврдат дека имаат ^6aHcrn eepa" (Лиманоски, 1989: 78). Креирааето историска свест, во юэ]а религиската припадност се изедначува со националната, е присутна и на други места на Балканот. Ваквата идентитетска конфузи)а е остаток од Милетскиот османлиски систем и доцното инкорпорираае на нацщата-држава, во вистинска смисла, на просторите на бившата Османлиска Импери)а, што особено се чувствува во географски поизолираните подрач]а. Во ово] контекст, не е ретко и Босанските муслимани (т.н. Бошааци), иако релативно компактни како новодо]денци, да се асимилираат преку мешаните бракови со Албанците, особено кога се работи
Според Барт, доколку се стави нагласок на припишувааето како решавачка карактеристика на етничките групи, се решаваат двата концептуални проблеми. Така, како прво, кога етничката група се дефинира преку сво_|от атрибутивен и ексклузивен карактер, таа зависи од одржувааето на границите, кои зависат од културните црти и во зависност од нив и се менуваат. И второ, кога за дщагностицираае на припадноста се дискриминатирни само општествено релевантните причини, а не об]ективните манифестни разлики.
Според овие гледишта на Барт, клучниот проблем на научните истражувааата станува етничката граница raja ja дефинира групата, а не културниот матрщал ко] го содржи таа. Границите на кои всушност треба да се сконцентрира вниманието, се секако, општествените граници макар што во исто време може да има и територщална основа. Ако одредена група го одржува сво_|от идентитет дури и кога не]зините членови влегуваат во интеракцща со други, тоа автоматски имплицира постоеае на критериуми за одредуваае на припадноста, како и начини на манифестен начин да се изразат припадноста и исклучувааето.
Гледа]ки го од етичка перспектива односот мегу Македонците христщани и муслимани, двете заедници мегу другите работи споделуваат заеднички ]азик, како и културно-еколошка средина. Критичниот елемент што тие не го споделуваат, т.е. она што ги прави Македонците .Maкедoнцu ", е православнато христианство. Во оваа смисла, православието на нищ начин не се однесува на количината на индивидуалната или колективната религиозност, длабочината на верата или моралните стандарди. На Maкедoнцuте, православието е попрво неопходен, ако не и доволен елемент на нивниот културен и комунален идентитет. Во оваа насока, сите Maкедoнцu се нужно православни, иако не и сите православни се Maкедoнцu. За Франкел, ваквиот религиски пристап на националната припадност е суштината на мaкедoнcтвoтo (Fraenkel, 1995: 155, 156).
Постои гледиште, според кое, за неможноста за полесно мултиконфесионално, но еднонационално интегрираае во рамките на македонската нацща, делумно одговорноста и се припишува и на Македонската православна црква, како еден од основните институционални и духовни носители на македонскиот национален идентитет (Лиманоски, 1993: 361). Притоа, предрасудите кои се создавале во рамките на заедниците на Македонците муслимани низ
сопружникот да е Босанка. Слична е шемата и во однос на Македонците муслимани (Fraenkel, 1995: 158, 159).
исторщата, заедно со „политичкиот притисок на паносманизмот и панисламизмот", се една од основните причини за не-создава№ето на матична интелигенцща и полесно интегрираае во рамките на поширокиот национален простор (Лиманоски, 1993: 362).
Од друга страна, е гледиштето кое го опишува монолитниот карактер на исламот како религща на сите муслимани6. Националното прашаае не постои во учеаето на исламот. Ова наведува на констатацща дека религщата и нацщата се едно. Крадите консеквенции на оваа теза се формирааето на една единствена исламска нацща-држава (Лиманоски, 1989: 80).7
Религщата е општествена категорща, а религиозноста е индивидуален чин на верата. Исламската верска заедница во Македонща, како религиска институцща се однесува на различни национални групи: Македонци, Албанци, Турци, Роми, Бошааци и други. Но политичката доминацща на одредена етничка група во рамките на оваа заедница, овозможува градеае на поволни услови за доминацща во областа на идентитетска конструкцща. Националната определба е врзана за улогата на „заштита на исламот", при што, националната мобилизацща мегу Македонците муслимани, од страна на турскиот и албанскиот фактор, се врши „под закана" со паролата: „Ке ве покаурат " 8 (Лиманоски, 1989: 87).
6 Во повекето исламски зем]и исламот е cè уште основниот критериум за групниот идентитет и ло]алност. За разлика од Западниот модел на секуларизирана нацща-држава, каде поделбите на]често се градат според територщата или нацщата, во случарт на исламот, религщата е основниот фактор ко] ]а гради разликата мегу себе и другиот, членот на групата и тугинецот. Ваквата состсуба во традиционалните исламски држави создава дискурс, во ко] секуларизмот како принцип на државно и идентитетско конституираае, неретко е во дщалектичка спротивност со традиционалните норми и религиски начела. За повекето муслимани, исламот е cè уште на]прифатлива, а во кризни времиаа, единствено прифатлива основа за политички афторитет. То] претставува на]делотворен систем на симболи за политичка мобилизацща (Луис, 2006: 7-9).
7 Некои од муслиманските заедници го прикажуваат исламот како наднационална категорща или пак национална религи]а. На пример, групата Хуе] во Кина, поради разликите т.е. различната, исламска припадност, но со кинески народен ]азик, се ]авува како одделен етнос во однос на останатиот дел од кинескиот народ (Лиманоски, 1989: 79).
8 При уписот на децата во матичните книги, постсуат примери кога родителите инсистираат „на децата да не им се менува религи/ата", притоа мисле]ки на националната припадност (Лиманоски, 1989: 116).
Во оваа насока се вклопува погледот кон честото користеае на терминот Турчин како заедничка одредница за сите муслимани, raja не се однесува на расна или ]азичка симбиоза, туку претставува традиционален остаток од Османлиската Имперща, кога Турците Османлии го симболизираат лицето на Исламот. За Лиманоски, верската самосвест raj Македонците муслимани, подоцна детерминирана како „m^'pcxa", ке ja засени нивната национална припадност. Ова ке внесе вистинска внатрешна идентитетска конфронтацща во оваа заедница, креира]ки услови за создаваае на конфузща, кога ке стане збор за националното изjaснyвafte во XX век. Припага^ето кон исламската вера, било доживувано како припагаае кон „mypcrnma eepa ", што подоцна било трансформирано како припадност на турската нацща (Лиманоски, 1993: 167). Ваквиот поглед не е перцепцща raja се врзува само во словенски рамки. Франкел дава пример raj се однесува на Албанците христщани и муслимани, кои едни со други се нарекуваат Турчин, односно tayp. За Македонците муслиманот е Друг/Туг; независно од тоа дали муслиманот е -„Слoвeн", „Албaнeц ",„Pom ", „ Турчин ". Tоj не е и не може да биде дел од заедничкото „нac" (Fraenkel, 1995: 156).
Острите граници мегу надворешно воочливите области на животот, често се создаваат и ro^aj свесното монополистичко затвораае во себе. Cè започнува од мали разлики, кои потоа се негувани и потенцирани, или настануваат кога новосоздадените заедници, кои претходно живееле далеку од други, но со мирновремените и воени миграции, сега живеат едни ro^aj други (Veber, 1/1976: 296). Процесот на одржуваае на етничките граници се одвива преку процесите на интеракцща и општествените контакта на различните култури. Етничките групи опстануваат само доколку се свесни за посщните културни разлики. Но, во исто време, таму raj што постои мегукултурната интеракцща, треба да се очекува смалуваае на ваквите разлики, т.е се создава извесна согласност за вредностите и кодовите на однесуваае. Така, постсуаноста на етничките групи во ситуациите на интеракцща подразбира не само видливи критериуми и белези на идентификацщата, туку и структуираае на интеракцщата коja овозможува постоjaност на културните разлики. Во сериозните општествени системи поскуат прописи за она што може да биде знaчajно за интеракцщата. Доколку поединците се сложуваат со ваквите прописи, значи дека нивните вредности и норми не излегуваат надвор од она што е од значеае за општествените ситуации во кои тие влщаат едни на други. Cтaбилнитe мегуетнички односи претпоставуваат вакво структуираае на
интеракциите. Со други зборови кажано, се работи за збирот на прописи кои ги регулираат ситуациите на контактира^е и интеракцща, како и збирот на постоечките забрани, кои во една или друга област, ]а оневозможуваат мегуетничката интеракцща. Ваквите општествени ограничувааа, всушност се во функцща на штитеае на ваквите односи од мегусебни судири и влщанща кои одат во насока на асимилацща и промени од неко] ваков сличен тип.
Варщацщата на повекеетничките организации се ]авува во светот на бирократската администрацща при силно развиена комуникацща и забрзана урбанизацща. Во новите различни општествени прилики, одлучувачките фактори при определбата и одржувааето на етничките граници ке бидат сосема други. Методот на наб-шудувааето на етничките групи од аспект на културната еволуцща, претпоставува постоеае на општествени единици на кои може да се опишат границита и процесите на нивното одржуваае, на ко] начин може да се специфицира и континуитетов
Мегу Македонците муслимани процесот на асимилацща не е универзален, ниту бро]чано, ниту во однос на културната шема, ко] резултура со парадокси, кои се отфрлени од креативниот етно-историцизам. Примери се последните из]аснувааа на населението, во кои, дел од Македонците муслимани во Кичевско, иако се уште ]азично не се асимилирале, креираат слика за себе дека се Албанци. Сличен е случает и со Македонците муслимани кои се повикуваат на своето Турско потекло, притоа ресоздава]ки ]а историската слика за себеси. Из]аснува]ки се како Турци, тие бараат нивните деца да се едуцираат на турски ]азик и покра] целосното негово отсуство во генерацщата на нивните родители, кои го бараат истото. Ка] локалните жители во: Дебарско, Струшко и Река, се создаваат различни претстави во однос на нивното минато и историско потекло, што одговара на присутниот флуктуирачки идентитет. Населението кое се повикува на турските корени и лугето кои денес се самоидентификуваат како Турци, тврдат дека потекнуваат од доселената турска во]ска, како и од остатоци на jуручките одреди, кои дошле во овие краеви во времето на востанието на Скендер-бег, или пак, дека се доселени од областа Коаа во Турцща (подоцна го заборавиле ]азикот и биле словенизирани). Според гледиштето дека се исламизирани со употреба на сила или доброволно, лугето не се секаваат на своите „каурски" предци и на христи]анското минато (Тодоровски, 2000: 227-229). Франкел, ова го толкува како негативен одговор на Македонците муслимани на употребата на алтернативниот идентитет, ко] не би се косел со нивниот основен поглед на светот. Тие
создаваат перцепцща дека треба да се одречат од исламот за доброто на македонството, и намерно или не, тие го напуштаат „словенството" во нивниот идентитет, што оди во корист на не-словенското (албанско или турско) изразуваае на исламот (Fraenkel, 1995: 159, 160). Каракасиду го користи терминот „истории во огледало", кои ]а трансформираат исторщата во национална исторща и постоеаето на нацщата-држава во сегашноста преку реконструираае на не]зиното божемно минато. Педигреата на националното потекло се конструираат, се дотеруваат и се издолжуваат, а предците на нацщата стануваат средство за легитимираае на мнозинската група, процес типичен за националната изградба воопшто. Но, секогаш во реалноста постои можноста ние да гледаме на погрешната страна на метафоричното огледало. Видиците што ни ги нудат таквите истории, често се далеку од матерщалната реалност, но илустрираат како може колективниот идентитет од сегашноста да ]а преобличи нашата слика за минатото (Каракасиду, 2002: 19). Исламската религща многу често се доживува како „турска" или „албанска", што доведува до неприфакаае на Македонците муслимани од страна на останатиот христщански дел на македонската нацща.
Литература
Bart. 1997. Etnicke grupe i njihove granice, во: Putinja, и Zoslin Stref-Fenar. Teorije o etnicitetu. Biblioteka XX vek: Beograd.
Cowan. J. 2000. Macedonia. Oxford University press: London.
Fraenkel. Eran. 1995. "Turning a Donkey into a Horse: Paradox into Identity of Makedonci Muslimani", in: Balkan forum,- ISSN 0354-3013.-Vol.3, No. 4(13), (December 1995). NIP Nova Makedonija: Skopje.
Исторща на Македонскиот народ. 1965. Том втори и трети. ИНИ: Скоп|е.
Катарциев. Иван. 1986. По врвиците на Македонската исторща. Култура: Скоп|е.
Каракасиду. А. 2002. Полиаа жито, ридишта крв. Магор: Скопле.
Лиманоски. Нщази. 1989. Исламската религща и исламизираните Македонии. Македонска книга: Скоп|е.
Лимановски. Нщази. 1993. Исламизацщата и етничките промени во Македонща. Скоще.
Мазовер. М. 2003. Балканот, кратка исторща. Евро Балкан Прес: Скоп|е.
Паликрушева, Галаба. 1965. Исламизацщата на торбешите и формираае на торбешка суб-група, докторска дисертацща. Филозофски факлутет: Скопле.
Poulton. H. 1991.The Balkans: States and minorities in conflict. London.
Putinja, Zoslin Stref-Fenar. Teorije o etnicitetu.Biblioteka XX vek: Beograd.
Ристовски. Блаже. 2001. Столетща на македонската свест. Култура: Скоп|е.
Smith. Е. D. 1991. National identities. Penguin books: London.
Tодоpовски. Глигор. 2000. Демогравските нроцеси и нромени во Македонщаод крарт на XIV до Балканските во]ни, Скон|е, ИНИ.
Tодоpовски. Глигор. 2001. Демогравските нроцеси и нромени во Македонща од Балканските во]ни до осамостсуува&ето на Македонща, со носебен осврт на исламизираните Македонци. ИНИ: Скон|е.
Veber. M. 1/1976, Privreda i Drustvo, tom prvi. Prosveta: Beograd.
