CC BY
0
УДК 811.21
DOI 10.24412/3005-849X-2024-1-99-104
ЭТИМОЛОГИЯИ Хасанзода Абдуцамол Ашраф, д.и.ф., профессори ВОЖАИ "ЧУРЙ" кафедраи забони тоцикии МДТ-и «ДДХ ба номи академик Б. Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)
ОБ ЭТИМОЛОГИИ Хасанзода Абдуджамол Ашраф, д-р филол. наук, СЛОВА «ЧУРИ» профессор кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
ABOUT ETYMOLOGY Hasanzoda Abdujamol Ashraph, doctor of philology, OF THE WORD professor of Tajik language department under the "CHURI" SEI "KhSU named after academician B.Gafurov"
(Khujand, Tajikistan) e-mail: abdujamol58@mail.ru
Сарнавишти калимаи дар давраи имруза туркигунаи чурй баррасй шудааст. Дар заминаи маводи фаруангномауои тафсириву тарцумавй ва осори тащицй гузаштаи дур доштани "чурй"нишон дода, решаи уиндуаврупой доштани он собит шудааст. Дар осори адибони даврони асримиёнагй аз байни панц варианти калимаи мавриди тащил (ёрй/ цорй/ цория/ чурй/ чуурй) асосан се шакли он: ёрй, чуура ва цория мустаъмал аст. Маълум мешавад, ки аз даврони пешазмелодй то кунун ин унсури лугавй ба чанд шаклу маъно тауаввул ёфта, имруз бештар дар гуишуои тоцикии Тоцикистон ва форсии Эрон ба гунауои вижа пойдор мондааст.
Калидвожа^о: этимология, калимауои сайёу, реша, фаруангномауои тафсирй ва тарцумавй, тауаввул, ёрй \ цорй \ цория, чурй, чуурй
Анализируется этимология слова «чури», по внешним признакам относящегося к тюркскому языку. На основе толковых и переводных словарей и исследований ученых доказывается древность слова «чури», вскрываются индоевропейские корни данной лексической единицы. Отмечается, что в произведениях средневековых литераторов из пяти проанализированных вариантов (ёри/чори/чория/чури/чухри) были распространены три варианта: ёри, чухри, чория. Аргументированно доказывается, что этот лексический элемент, который существовал в языке ещё до рождения Христа, сохранился до наших дней, эволюционировал по форме и по смыслу и употребляется в своеобразных формах в большинстве диалектных говоров Таджикистана и персидских говоров Ирана.
Ключевые слова: этимология, странствующие слова, ёри/ чори/ чория/ чури/ чухри, толковые и переводные словари, таджикские и персидские говоры
The article analyzes the origin of the word "churi", which according to its external features belongs to the Turkic language. Based on explanatory and translated dictionaries and scientific research, the antiquity of the word "churi" is proven, and the Indo-European roots of this lexical unit are revealed. It is noted that in the works of medieval writers, out of the five analyzed variants (yori/chori/choria/churi/chukhri), three variants were common: yori, chukri, choria. It is argued that this lexical element, which existed in the language even before the birth of Christ, has survived to this day, has evolved in form and meaning and is used in unique forms in most dialects of Tajikistan and Persian dialects of Iran.
Key-words: etymology, peripatetic words, yori/chori/choriya/churi/chukhri, glossary and translated dictionaries, Tajik and Persian dialects
Аз даврони пешазмелодй сар карда, то нахустасрхои миёна ва даврони баъдй забони точикй дар сарзамини пахноваре хамчун забони мyбодилaи афкори тоифахои мyхтaлиф доман пахн карда буд ва чунин холат хатман боиси инти^оли унсурхои лyFaвии ин забон ба даххо забони дигар шуда, ба ^онуни онхо аз хар чихат: овой, сарфию нахвй ва лyFaвй мутоби^ гардиданд. Ин гуна унсурхои лyFaвиpо мухавдщон бо истилохи "калимахои сайёх" ном бурдаанд. Хусусияти намоёни чунин вожахо дар он зохир мешавад, ки онхо дар чараёни сайри тулонии худ ба чандин забони дунё ворид шуда, ба шаклхои мухталиф сохиб мегарданд, маънохои наву тару тоза пайдо мекунанд, хатто дар бархе аз онхо байни маънои бостониву нав ^ариб шабохате бо^й намемонад. Саёхати чунин аносири лyFaвй низ якранг чараён нагирифта, ^исме пас аз чанд муддати гардиш такроран ба "ватан"-и азалии худ бармегарданд, иддае то хол сайри худро идома медиханд. Махз хамин вуруди онхо ба чандин забон боиси душвории шархи этимологии онхо мешавад. Эроншинос В.И. Абаев хусусияти ин гуна вохидхои лyFaвиpо дар мисоли "гривенка"-и русй ва "gïrvânka"-и форсй нишон дода ^айд кардааст, ки сайри он дар ёздах забони дунё сабаб гардидааст, ки ин вожаро на дар заминаи забони форсй, на ^аф^озй ва на туркй наметавон аз нигохи этимологй шарх дод [1, с. 96].
Дар забони точикй низ ин гуна калимахои дар чанди забони олам сайркунанда ва душворшарх ба мушохида мерасанд, ки яке аз онхо цopü ё ч^й аст. Калимаи мазкур дар чанд забони дигари эрониву Faйpиэpонй монанди вахонй ба гунаи carí \ curí ба маънои «канизак, хидматгори завчаи хоким (-и дунё)», шyFнй дар шакли cùri' «канизак», пашту ба гунаи cura'y «чурй, каниз», узбекй -cùri ба хамон маънои зикршуда, гуиши арабхои Бухоро - curïya «канизак» , yЙFypй- curi, чувашй-cura, cor \ к;иpFизй - coru, арабй- jawäri, непалй- celi \ chauri \ chori, урду- чура, хиндии муосир - cerï, дарии АфFOниcтон - curày мустаъмал аст [2, с. 460; 15, с. 136].
Доир ба гунаи асливу баъдй ва маънои ин калима низ дар фархангномахои гузаштаву имруза назари ягона вучуд надорад: дар ду фарханги тафсирии забони точикй унсурхои лyFaвии хамшакли цо<pu-1: 1) духтар; 2) канизак ва цо<pu-II ба маънои «равон» зикр гардида, арабиасл буданашон ишора шудааст [16, ч.2, с. 603; 17, ч.2, с. 790], А. Деххудо аз калимаи цо^pü \ ^pw ба маънои «зани бародари шавхар, зани бародар нисбат ба зани бародари дигар» ёдовар шуда, ба шакли «ёрй»-и ин вожа мурочиат карданро та^озо намудааст [4, ч. 5, с. 6453], дар "Fиёc-yл-лyFOт"-и Ромпурй дар натори чанд маънои дигари цоpия ифодакунандаи мафхуми "канизак ва духтар" будани онро ишора намудааст [12, ч. 1, с.227].
А. Деххудо зимни тафсири гунаи ёpй дар такя ба пиндори муаллифони шаш фархангнома чунин к;айде дорад: «Васнй бошад, яъне ду зан, ки як шавхар дошта бошанд, хар як мар дигареро ёрй бошад ва ба арабй 3apay (sj^) гуянд [4, ч. 14, с. 20941].
Дар робита ба тафсири фав^и А. Деххудо ин нуктаро метавон таъкид кард, ки маънои "ду зани як шавхар"-ро доро будани цо^pü \ ёpй, ба тахмини мо, шубханок аст ва сахех бояд хамон бошад, ки хар ду шакли ин вожаро ниёгон ба маънои "ду зани ду бародар" мавриди истифода ^арор додаанд.
МДасандуст дар ифодаи маънои "зани ду бародар" ба кор рафтани мувозии "ёрй"-ро ишора намуда, хамчун далел байти зеринро аз Рудакй овардааст:
Чй неку сухан гуфт ёрй ба ёрй,
Ки то кай кашам аз хусур зиллу хорй. [21, ч. 4, с. 2935]
Муаллифи «Фарханги Низом» низ ^аринаи мазкурро ^айд карда афзудааст, ки «занхои ду бародар бувад ба хам, ки дар Исфахон ëp гуфта мешавад» У хам ба сифати далед байти фав^и Рудакиро зикр намудааст [5, ч. 5, с. 539].
Аз як ^айди М. Муин бармеояд, ки ин унсури лyFaвй ба чуз шаклхои цоpй, цоpия, ëpй
инчунин ^наи «^ю^о низ ба дамон маънои тaзaккypёфтa доpо бyдaacт [10, ч. 1, с. 1205].
Устод Са^^един Айнй дap paцифи мувозидои тaзaккypёфтa як шакли дш^и вожаи мaвpиди тадлил: «чyдpa»-pо ишоpa намудааст. Номбypдa «^pm»^ «канизак» (бидуни додани шapди этимологй) [2, с. 556] ва «чу^а»^ «пиcapи дануз pишнaбapовapдa, пиcapи aмpaци cодapyй, ма^амбача, мулозим» эзод додааст [2, с. 460].
Тадлили дapaчaи коpбypди вожаи зи^ёфта нишон дод, ки дap оcоpи ниёгон ду шакли он: ёрû ва цория хеле кам мaвpиди истифода rçapоp гиpифтa, гунадои яри, чуура ва чyрû ба нaзap нapacидaнд. Чунончи, адиби садаи XVI Алии Сафй дap «Латоиф-ут-тавоиф» дap чанд мaвpид гунаи «^pHM»^ ба коp бypдaacт: Ва ман дap он мадал чоpияе будам, ки бадани ман гушти кaмтap дошт [З, с. 16]. Ва тадияте, ки ман дap чавоби ин чоpия гуям, ки бедтap аз тадияти y бошад, чуз озод кapдaни y деч нест [З, с. З0]. Подшод он ибpиrçpо аз он Чоpия г^ифта, ба муначчим дод ва он чоpия чазои лои^ дap rarop нидод [З, с. 154]. Дap он миён як чоpия, ки багоят чамила буду Киcpо таваччуди тамом ба вай дошт, аз пеши y мегузашт [З, с. 159; инч. с. З00, З01, З02]. Пас x,ap дypо талабид ва хилъат дод ва эшо^о аз миёни чaвоpй (чамъи чоpия-XrА.) ба лутфи хос мумтоз гapдонид [З, с. 299].
Тиб^и aхбоpи бapоямон дacтpac адибони дигapи acpимиёнaгй амсоли Фappyхй шакли «чyдpa»-pо дap ифодаи маънои «гулом» [20, с. 151] ва Мануче^иву Ч,алолуддини Румй в^инаи «^pra»^ ба маънои «канизак» ба rap бypдaaнд [4, ч.5, с. 645З-6454].
Аз мушодида метавон ба бapдоште pacид, ки иддае аз маънодо ё тобишдои маъноии ин калима баъди ба забондои дигap pод ёфтанашон ба вучуд омадааст, зеpо маълум аст, ки "...калимадои ба забондои дигap воpидшyдa дap як долат намемонанд. Ондо одиста-одиста ба меъёpдои истеъмолии дамон забондо мутоби^ мешаванд. Дap ин замина калима ба як rçaTOp тaFЙиpотдо дyчоp мешавад. Пеш аз дама, ондо тaFЙиpотдои маъной мебошанд. Биcёp ва^т калимаи и^тибосй содиби чунин маъное мегapдaд, ки дap заминаи азалии худ онpо г^ифта наметавонист. Сабаби инpо шояд дap ^онуниятдои инкишофи маъноии дамон забондо чустан лозим бошад" [9, с. 229].
Ба пиндоpи мо, ёрй \ цорû ва гунадои дигapи он дap оcоpи ниёгон дамчун вожаи маддудистеъмол шинохта шуда, дap оcоpи адибони давзаи хypди адабй гapдиш дошт. Ин аст, ки баъзе шаклдои онpо аз лyFaтномaдои кудани бapоямон дacтpac пайдо кapдaн Faйpимкон аст. Хрлатдои ба ин шабед дap байни калимадои забондои дигapи чадон низ ба мушодида pacидaaнд. Масалан, В.И. Абаев зимни тадлили "гpивенкa»-и pycй ва «gïrvânka»-и фоpcй онpо дap aFлaби фapдaнгномaдо (ба истиснои лyFaтдои Р. А. Галунов ва Б.В. MKïrep) дyчоp нашудааст ва ин долaтpо исботи доиpaи хеле маддуди коpбypди калимаи гривенка дap оcоpи шо^у нависандагони acpимиёнaгии pyc шyмоpидaacт [1, с. 96].
До^ ба pешaи yнcypи лyFaвии ёрû \ цорû ва дигap мувозидояш низ дap байни фapдaнгнигоpонy мудавдщон нaзapи ягона вучуд нaдоpaд.
Муаллифи "Фapдaнги Низом" шакли "ёpй"-pо ишоpa кapдa, дap забони caнcкpит ба гунаи "ëTOp" (бо хати диндй низ ишоpa шудааст) ба коp paфтaнaшpо зи^ намудааст [5, ч.5, с. 5З9], М. Муин гунадои '^p^ \ чоpият"-pо apaбй ба шyмоp овapдa, дap кат^и шаш маънои дигapaш дap ифодаи 1) дyхтapaк, дyхтapи хypд; 2) зани чавон, ч. чоpиёт, чaвоpй; З) канизак [10, ч. 1, с. 1205] мустаъмал бyдaнaшpо ^айд кapдaacт, А. Дедхудо зимни тaфcиpи цория ва ёрû бо такя ба нaзapи мypaттибони лyFaтномaдои Шyypй, Анчyмaноpо, Надоет^й, Рашидй ва Онaндpоч калимадои сут ва сукан (ц^^^о мypодифи
диндии он дисобидааст [4, ч. 14, с. 20941], И.М. Стеблин-Каменский бо таассуф маълум набудани pешaи ин кaлимapо таъкид намуда, бо caräiti-и авестой ба маънои «зани чавон" ва cor (< кага)-и шyFнй pобитa доштaнaшpо бадснок шyмоpидaacт ва тахмин кapдaacт, ки capчaшмaи ин yнcypи лyFaвй шояд забони диндй мадсуб бошад [15, с. 1З6].
Бархе решай "чорй \ чурй"-ро туркй хисоб кардаанд, ки хилофи хдащати таърихй аст. Корбурди ин калима дар матнхои туркии кухан мушохида нашуд. Мураттибони "Фарханги туркии ^адим" дар як маврид cum \ curi-ро хамчун номи шахс зикр кардаанд [7, с. 136], вале ба сифати вожаи ифодакунандаи мафхуми "каниз, канизак" ё маънохои ба он шабех дучор нагардид. Пас маълум мешавад, ки ин унсури лугавй ба таркиби лугавии забонхои туркй хеле дер ворид шудааст.
Дар ин хусус, ба эхтимоли ^авй, назари М. Хдсандуст бештар боэътимод аст, яъне сарчашмаи ёрй \ чорй \ чория \ чухра \ чурй ба вожаи *intr- (дар радифи *ien3ter- \ ionatr-«зани бародари шавхар»)-и забон-асоси хиндуаврупой расида, он баъдан дар забони санскрит дар шакли yatar ва эронии бостон ба гунаи yaSrika ба хамон маънои ёдшуда идома ёфтааст [21, ч. 2, с. 939-940; ч. 4, с. 2935].
Вожаи yaSrika дар муддати гардиши тулонияш ба гунаи тахфифёфтаи ёрй тахаввул ёфта, баъдан ба мувозии цорй бадал шудааст ва ба забони арабй дар шаклхои цорй ва цория инти^ол ёфта, бо "чорй"-и дигар хамгун (омоним) шудааст. Дар робита ба ин нукта лозим ба ёдоварист, ки аксари калимахои аслии точикии дар огоз хамсадои «j» дошта, дар даврони бостони инкишофи ин забон ба «у» огоз мешуданд. Чун намуна ин чо метавон аз унсурхои лугавии javan < *yuvanam, jasn < *yasna, jav < yava, jigar < yakar, jam < yama, jadu < yatu-ka ва м. инхо ёдовар шуд, ки хамин гуна тахаввулоти овоиро паси сар намудаанд [8, с. 64; 11, с. 34-35; 21, ч. 1, с. хаштоду панч].
Гумони боварибахш ин аст, ки дар раванди инкишофи забон аз мувозии цорй аввал гунаи чорй ва пасон ^аринаи чурй зухур намудааст, зеро дар забонхои эронй аз ^адим инчониб табдили хамсадои «ч» ба «ч» аз руйи ^онуни муайян сурат гирифтааст: соруч-соруч, омоч- омоч, чуча-чуча [19, с. 35]. Инчунин ин калима бо вожаи русии шурин ба маънои "додарарус", ки дар забону гуишхои славянй дар шаклхои шурин (украинй), шуринъ (русии бостон), шуринъ \ шурь (славянии калисой), шу'рей \ шу'рек (булгорй) гардиш дорад [18, т.4, с.488], шояд робита дошта бошад.
Дар даврони муосир бар ивази чанд шакли тазаккурёфта дар осори адибон гунаи чурй ба кор меравад. Чунончи, дар чумлаи зерини "Духтари оташ"-и Икромй метавон бо корбурди чурй дучор шуд: Муштзурии худатро рафта ба очет, ба котахоят нишон те,...ин чо будагон ба ту чурй не! [ниг. 6, ч.2, с. 576].
Дар иддае аз гуишхои муосири точикй калимаи мавриди тахлил дар шакли чуурй ба маънои "канизак" [20, с. 151-152] ва дар бахши дигар ба гунаи чурй гардиш дорад.
Мавриди таъкид аст, ки вожаи мазкур дар бархе гуишхои муосири Эрон амсоли Дамованду Сорй (цария), Афтару Авлоф (яри) ба гунахои вижа побарчо мондааст [14, с. 246].
Ба ин тари^, аз тахлили сайри тулонии ёрй \ цорй ва м. инхо метавон ба бардоште расид, ки решаи вожаи мавриди тахлил ба забон-асоси хиндуаврупой расида, дар муддати тулонии корбурдаш дар доираи забонхои хиндуориёй ва эрониву гайриэронй ба чанд шаклу маъно сохиб шудааст.
Дар забони адабии муосири точикй ва гуишхои он бар ивази гунахои куханаш ^аринахои наве чун чуурй ва чурй пайдо шуда, асосан дар ифодаи маънои "канизак" ба кор меравад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абаев В.И. Русское гривенка, персидское girvanka [Текст] / В.И. Абаев // Вопросы языкознания. 1958. №4. - С.96-98.
2. Айнй С. Лугати нимтафсилии тоцикй барои забони адабии тоцик [Матн] / С. Айнй. -Душанбе: Ирфон, 1976. - 563 с.
3. Алии Сафй. Латоиф-ут-тавоиф [Матн] / А.Сафй. Тауия пешгуфтор, шаруи лугатуо ва тавзеуоти Абдушукури Абдусаттор, Буруон Сайфиддинов. - Душанбе: Адиб, 2011. - 335 с.
4. Деухудо А. Лугатнома [Матн] / А. Деухудо. Цилди 5, 7722с.; цилди 14, 21149с. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1373.
5. Доиюлислом С. Фаруанги Низом [Матн] / С. Доиюлислом. Цилди 5. Теурон, чопи дувум, 1364. -564с.
6. Доро Нацот. Фаруанги Доро. Лугатномаи барчидаи тафсирй ва решашинохтй (дар ду цилд). Цилди 2. Н-Я. - Душанбе: 2021. - 697 с.
7. Древнетюркский словарь [Текст] / Редакторы В.М. Наделяев, Д.М. Насилов, Э.Р. Тенишев, А.М. Щербак. - Ленинград: Наука, 1969. - 676 с.
8. Ефимов В. И. Персидский, таджикский, дари [Текст] / В. И. Ефимов, В. С. Расторгуева, Е. Н. Шарова. // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. -Москва: Наука, 1982. - С. 5-230.
9. Мацидов X Сеури сухани форсии тоцикй. - Душанбе: Дацицй, 2014. - 352 с.
10.МуинМ. Фаруанги форсй. Цилди 1 [Матн] /М. Муин. Теурон, 1375. - С.1-1472.
11. Расторгуева В.С. Среднеперсидской язык [Текст] / В.С. Расторгуева, Е.К. Молчанова. // Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. - Москва: Наука, 1981. - С. 6-147.
12.Ромпурй, МТ. Fиёс-ул-лугот [Матн] /М. F. Ромпурй. Цилди 1. - Душанбе: Адиб, 1987. -480с.; цилди 2. - Душанбе: Адиб, 1988. - 416 с.
13.Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на буквы «Ж,», «Ж», «Й»). Том 4 [Текст] / Э.В. Севортян. -Москва: Наука, 1989. - 292 с.
14.Содици Киё. Вожаномаи шасту уафт гуиши эронй [Матн] / С. Киё. Чопи аввал. -Теурон: Пажууишгоуи улуми инсонй. 1390. - 888 с.
15. Стеблин-Каменский И.М. Этимологический словарь ваханского языка [Текст] / И.М.Стеблин-Каменский. -Санкт-Петербург: Петербургское Востоковедение, 1999. - 480 с.
16.Фаруанги забони тоцикй. Цилди 2 [Матн] / Зери таурири М.Ш. Шукуров, В.А. Капранов, Р. Хошим, Н.А. Маъсумй. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 949 с.
17.Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Цилди 2 [Матн] / С. Назарзода, А.Сангинов, С. Каримов, М.Х. Султон. - Душанбе, 2008. - 944 с.
18.Фасмер М.Этимологический словарь русского языка. Том 4 [Текст] / М.Фасмер. Том 4. - Москва: Прогресс, 1987. - 860 с.
19.Хонларй П.Н. Дастури таърихии забони форсй [Матн] / П.Н. Хонларй. - Теурон: Интишороти «Тус», 1372. - 279 с.
20.Халимов С. Осор. Цилди II. Таърихи забони адабии тоцикй (аз асруои IX-X то ибтидои асри XX) (Васоити таълим) [Матн] / С. Халимов. - Душанбе: Суфра, 2022. - 595 с.
21.Хасандуст М. Фаруанги решашинохтии забони форсй [Матн] / М. Хасандуст. Цилди 1. - С.1-585; цилди 2. - С.586-1410; цилди 3. - С.1411-2080; цилди 4. - С.2081-2955. Теурон, 1384.
REFERENCES:
1. Abaev V.I. Russian grivenka, Persian girvanka [.Техt] / V.I. Аbaev //Linguistic issues. 1958. №4. -PP.96-98.
2. Aini S. Tajik Semi-Detailed Dictionary for Tajik Literary Language [Text] / S. А ini. -Dushanbe: Irfon, 1976. -563pp.
3. Ali Sofi. Latiof-ut-tavoif [Text] / А.Safi. Edited, introduction, explanation of Abdushukuri Abdusattor, Burhon Sayfiddinov. -Dushanbe: Adib, 2011. -335pp.
«BECTHHK Trynsn», eunycK 1 (98), 2024
4. Dehkhudo A.Vocabulary [Text] /A. Dehkhudo. Volume 5, 7722pp.; volume 14, 21149pp. -Tehran:Publishing house of Tehran University. 1373
5. Doiulislom S. Nizom Dictionary [Text] / S. Doiulislom. Volume 5. Tehran, the second edition, 1364. -564pp.
6. Doro Najot. Doro Dictionary. Selected Dictionary of Interpretation and Etymology (in two volumes). Volume 2. N-Ya. -Dushanbe: 2021. -697pp.
7. Old Turkic Dictionary [Text] /Editors V.M.Nadelyaev, D.M.Nasilov, E.R.Tenishev, A.M.Sherbak. -L.: Nauka, 1969. -676pp.
8. Efimov V.I. Persian, Tajik, Dari [Text] / V. I.Efimov, V. S.Rastorgueva, E. N. Sharova. // Basis of Iranian linguistics. New Iranian languages. -M.: Nauka, 1982.-PP. 5-230.
9. Majidov H. Magic Words of Persian-Tajik. -Dushanbe: Daqiqi, 2014. -352pp.
10.Muin M. Persian Dictionary. Volume 1 [Text] /M. Muin. Tehran, 1375. -PP.1-1472.
11.Rastorgueva V.S. Language of Middle Persian [Text] / V.S. Rastorgueva, E.K. Molchanova. // Basis of Iranian linguistics. New Iranian languages. -M.: Nauka, 1981.-PP.6-147.
12.Rompuri, M.Gh. Ghiyos-ul-lughot [Text] /M. Gh. Rompuri. Volume 1. - Dushanbe: Adib, 1987.- 480pp.; volume 2. -Dushanbe: Adib. 1988. - 416pp.
13.Sevortyan E.V. Etymological Dictionary of Turkic languages. ( General Turkic and mid-Turkic Basis on latter «Dj,», «Dj», «Ye»). Volume 4 [Text] / E.V. Sevortyan. -M.: Nauka, 1989. -292pp.
14.Sodiqi Kiyo. Vocabulary of Sixty- Seven Iranian Speech [Text] / S. Kiyo. The first edition, -Tehran: Human scientific research. 1390. -888pp.
15. Steblin Kamensky I.M. Etymological Dictionary of Vahan language [Text] / I.M. Steblin Kamensky. -Saint-Petersburg: Saint Petersburg.: «Petersburg Oriental Sciences». 1999. -480pp.
16.Tajik Dictionary. Volume 2 [Text] / Under the editorship of M.Sh.Shukurov, V.A.Kapranov, R. Hoshim, N.A. Ma'sumi. -M. : Soviet encyclopedia, 1969. -949pp.
17.Tajik Glossary. Volume 2 [Text] / S. Nazarzoda, A.Sanginov, S.Karimov, M.H.Sulton. -Dushanbe, 2008. -944pp.
18.Fasmer M. Russian Etymological Dictionary. Volume 4 [Text] /M.Fasmer. Volume 4. -M.: Progress, 1987. -860pp.
19.Khonlari P.N. Historical instructions of Persian language[Text] / P.N. Khonlari. -Tehran: Publishing house «Tus», 1372. -279pp.
20.Halimov S. Traces. Volume II. The History of Tajik Literary Language (from IX-X centuries till the beginning of XXctntury) (Manual) [Text] /S. Halimov. -Dushanbe: Sufra, 2022. -595pp.
21. Hasandust M. Persian Etymological Dictionary [Text] / M. Hasandust. Volume 1. -PP. 1-585; volume 2. -PP.586-1410; volume 3. -PP. 1411-2080; volume 4. -PP.2081-2955. Tehran, 1384.
