CC BY
0
УДК811.222.8'28
Ваххобов Толиб, д.и.ф., профессори кафедраи забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи академик Б. Fафуров»; Муллоохун Сафарзода, докторант PhD-и кафедраи забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи академик Б. Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)
Ваххобов Толиб, д-р филол. наук, профессор кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова»; Муллоохун Сафарзода, докторант PhD кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б.Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
Vahhobov Tolib, Doctor of philology, Professor of the department of the Tajik language under the SEI «KhSU named after academician B. Gafurov»; Mullookhun Safarzoda, Doctoral student (PhD) of the department of the Tajik language under the SEI «KhSU named after academican B. Gafurov» (Khujand, Tajikistan) e-mail: mullookhun95@mail.ru
Як цатор вожауои «Нафауот-ул-унс»-и Абдурраумони Цомй бо гуишуои маркази ва цанубии тоцики муцоиса карда шудааст. Дар заминаи маводи фактологи нишон дода шудааст, ки калимоти дар асари мазкур бакоррафта аз нигоуи доираи истифода уамгун набуда, уиссаеашон доираи корбурди маудуд доранд ё аз доираи истифода берун мондаанд, иддаи дигар дар бештари лауцауо ё дар баъзе гуишуои алоуида уифозат шудаанд ва бахши сеюм бошад дар нутци намояндагони мардуми ин ё он деу осори пешини худро нигоу доштаанд. Муаллиф аз таулил ба хулосае омадааст, ки лауцауои цануби ва марказии забони тоцики дар уифзи калимоти кууан нацши бориз дошта, цисми онуо ба шаклу маънои собиц, силсилаи дигар бо дигаргуниуои савти ё маънои дар ин лауцауо боци мондаанд.
Калидвожахо: Абдурраумони Цомй, «Нафауот-ул-унс», гуишуои муосири тоцики, маънои кууан, тауаввулоти шаклу маъно, осори ниёгон, унсуруои лугавй, таърихи забони тоцики, маъно
Представлено сравнение некоторых слов из «Нафахот-ул-унс» Абдуррахмана Джами со словами из современных центральных и южных таджикских диалектов. На фактическом материале показано, что слова, использованные при анализе, неоднородны по сфере употребления: некоторые из них имеют ограниченную сферу употребления или находятся вне сферы употребления, другие сохраняются в большинстве таджикских диалектов или в отдельных диалектах, а третья часть - в речи жителей некоторых сёл, сохранивших в языке древние исходные формы. В результате анализа сделан вывод, что южные и центральные диалекты таджикского языка играют заметную роль в сохранении старых слов из наследия предков, так как некоторые слова сохранили прежнюю форму и значение, а другие остались в этих диалектах с изменением звучания или значения.
DOI 10.24412/3005-849X-2024-1-92-98 МУЦОИСАИ БА ЪЗЕ ВОЖАХОИ «НА ФАХрТ- УЛ- УНС»-И АБДУРРАУМОНИ ЦОМИ БО ГУИШХОИ МАРКАЗИ ВА ЦАНУБИИ ТОЦИКИ (баррасии муцаддамотй)
СРАВНЕНИЕ НЕКОТОРЫХ СЛОВ ИЗ «НА ФАХОТ- УЛ- УНС» АБДУРРАХМАНА ДЖАМИ С ЦЕНТРАЛЬНЫМИ И ЮЖНЫМИ ТАДЖИКСКИМИ ДИАЛЕКТАМИ (предварительный обзор)
COMPARISON OF SOME WORDS OF «NAFAHOT-UL-UNS» OF ABDURRAHMAN JAMI WITH CENTRAL AND SOUTHERN TAJIK DIALECTS (preliminary review)
Ключевые слова: Абдуррахман Джами, «Нафахот-ул-унс», современные таджикские диалекты, древнее значение слов, эволюция формы и семантики, наследие предков, лексические элементы, история таджикского языка
The article compares some words of «Nafahot-ul-uns» of Abdurrahman Jami with central and southern Tajik dialects. It is emphasized that no separate research has been conducted on this issue so far. On the basis of factual material, it is shown that «Nafahot-ul-uns» words have different range of use in dialects; some of them have a limited scope of use or are not used at all, others are preserved in most dialects or in some separate small dialects, and the third part is still used in their original form in some villages. The analyses finds out that the southern and central dialects of the Tajik language have a clear role in the preservation of old words, where some of them have still kept their original form and meaning, while others are used in these dialects changing their pronunciation or meaning.
Key-words: «Nafahot-ul-uns», contemporary dialects, ancient meaning, evolution of form аnd semantics, legacy of ancestors, lexical elements, history of Tajik nation, sense
Дар натори як силсила осори гаронбахои мансури асримиёнагй «Нафахот-ул-унс»-и Абдуррахмони Ч,омй низ аз диди забон ва услуби нигориш яке аз асархои арзишманд махсуб меёбад, зеро муаллиф аз дороихои лугавии забон ба таври шоиста суд чустааст. Дорои ахамияти махсуси забониву адабй будани осори ин адиби номварро як гурух олимон таъкид кардаанд. Зикри андешаи мухавдщ С. Мачидова хангоми тад^и^и калимоти сермаънои назми Ч,омй, дурустии фикрро таъйид менамояд: «У (Ч,омй-М.С.) дар рушди забони адабии точик дар асри XV на^ши муайян гузоштааст. Ин чехраи бузург ... дар такомул ва пешрафти хаёти адабиву фархангй ма^оми арзандае гузоштааст, ки то имруз уро яке аз мутафаккирони нуктасанчу сухандон ва сохибилми давраш медонанд» [9, с.5].
Профессор В.А. Капранов Ч,омиро на танхо шоиру нависанда, балки хамчун забоншиноси тавоно ва донандаи тамоми нозукихои забон эътироф намуда буд [7, с.115]. Эътироф намудани забондониву хунари нигорандагии ин суханвари мумтоз бесабаб нест, зеро огохии комил аз табиат ва мохияти забон барояш имконият фарохам овардааст, ки зимни таълифи осори гаронмоя, унсурхои лугавии нодирро бамаврид ва хунармандона истифода намояд. Ин аст, ки суханвар дар навиштахояш гурухи калимахои хоси гуишхои маноти^и алохидаро мавриди корбурд ^арор дода, дар ганомандии таркиби лугавии забон сахми бориз гузоштааст. Аз тахлилу му^оисаи хиссае аз калимоти дар «Нафахот-ул-унс» бакоррафта равшан мегардад, ки миёни забони асари Ч,омй ва гуишхои имрузаи точикй таносуби ^авие вучуд дорад.
Лозим ба ^айд аст, ки як хисса калимоти дар «Нафахот-ул-унс»-и Абдуррахмони Ч,омй дучороянда имруз дар забони мардум гардиши фаъол дошта, бо баробари хусусиятхои кухан боз дорои хусусиятхои нав гардидаанд. Ин ^абил вожагон аз нигохи доираи истифода низ хамгун нестанд: иддае доираи корбуди махдуд доранд ё аз доираи истифода берун мондаанд, бахши дигар дар бештари лахчахо ё дар баъзе гуишхои алохида хифозат шудаанд ва силсилаи сеюм бошад, танхо аз нущи намояндагони мардуми ин ё он дех шунида мешаванд.
Аз тахлили ^иёсии аносири лугавии аз асари мавриди назар дучороянда бо маводи лахчахои муосир ба чунин натича расидан мумкин аст, ки ^исми зиёди онхо дар аксари шевахои точикй, бахусус марказиву чанубй бо^й мондаанд. Чун аксари вожахои таркиби лугавии забони точикии адабй калимоти баррасишавандаи ин навишта аз нигохи мансубияти забонй ба забонхои точикиву арабй тааллу^ доранд. Бо вучуди кам будани
теъдод ин гурухи вохидхои лyFaвй дорои хусусиятхое мебошанд, ки таносуби забони асарро бо шевахои имрузаи точикй бозтоб менамоянд. Яке аз чунин вожахои аврат аст.
Дар тафсири ин калима сохибони фархангномахо чунин нигоштаанд: 1) андоми нихонй, андоми шарм, шармгох; 2) зан; завча [ниг.: 15, ч.1, с.35; 16, ч.1, с.35; 12, ч.2, с.80]; 3) рахнаи сафи лашкар ва хисор, ки аз он биму харос бошад; 4) мач. душворй [12, ч.2, с.80].
Ромпурй бо такя ба маводи «Мунтахаб» яке аз маънохои онро «зан» тавзех намуда, мансубияти махаллии ин калимаро бо зикри хамин маъно ба ибораи «дар урф» ^айд намудааст [12, ч.2, с.80].
Абдуррахмони Ч,омй дар «Нафахот-ул-унс» дар чанд маврид барои баёни маънои «зан» вомвожаи авратро мавриди истифода ^арор додааст: Шайх Начмиддин дар Хоразм ваъз мегуфт ва модари Султон Мухаммад аврате буд, бaFOят чамила, ба ваъзи Шайх Мачдуддин меомад ва гох-гохе ба зиёрати вай мерафт [18, с.527].
Истифодаи ин унсури лyFaвиpо пеш аз замони Ч,омй дар осори Авфй ба маънои зикршуда метавон дучор омад: Собирро бо ду писар ва аврате аз деха берун карданд [15, ч.1, с.35].
Дар нут^и намояндагони шеваи чанубй ва марказии точикй вожаи аврат барои баёни маънои «зан» мустаъмал аст: Дъ мардак-y йа аврат мийyмaд, щмийо бъдастан [14, с.28]. Аврато-йа ба дарвози щмсойа гyйед дарон.
Бояд таъкид намуд, ки вожаи мавриди баррасй дар гуишхои чанубй ва шимолии Кулоб низ дар гузинахои авратина/арватина дар баёни маънохои 1) чинси зан; 2) занона маъмул аст: Да мо мардъм авратина йа мардина мегъреза, уарам мешина [ниг.: 11, с.70; 14, с.28]. Аз ин холат бармеояд, ки калимаи мавриди тахлил бо баробари истифодааш ба сурати кухан, инчунин бо тaFЙиpи шакл дар шевахои алохидаи чанубй махфуз мондааст.
Лозим ба таъкид аст, ки вожаи мазкур дар нущи намояндагони дигар гурухи шевахо мавриди истифода ^арор дошта, дар гуишхои чанубии забони точикй, дар баробари маънои зикршуда барои ифодаи маънохои дигар роич мебошад.
Калимаи мазкур имруз на танхо гуишхои кунунии точикй доираи фарохи истифода дорад, балки дар гуиши точикони Фархори АфFOнистон «ба маънии зан ва хам ба маънии узвхои бадани зан, ки пушондани он болои зан фарз мебошад», истеъмол мешавад [11, с.70].
Салот аз чумлаи калимаи дигарест, ки муаллифони фархангномахо «намоз» эзох додаанд [ниг.: 1, с.330; 12, ч.2, с.11; 15, ч.2, с.182; 16, ч.2, с.199]. Дар манобеи кухан калимаи мазкур бар ифодаи маънохои дигар низ мастур аст.
Мусаннифони «Фарханги забони точикй» бошанд, баъди шархи калимаи салот ба сифати шохид байте аз Анварй нишон додаанд:
Дар зиммати мулуки цах,он дини тоатат, Воцибтар аз адои сиёму салот бод [12, ц.2, с.182].
Дар «Нафахот-ул-унс»-и Абдуррахмони Ч,омй унсури лyFaвии мавриди назар барои баёни маънои «намоз» дар чанд маврид вомехурад: «Дар ав^оти адои салот касеро менишонад, ки бар камийяти аъдоди ракаот вайро танбех мекард, ки ба худ нигохдошти он наметавонист» [18, с.560].
Имруз агар намояндагони гуишхои чанубй салотро ба маънои «вайрон, валангор» ба кор баранд [14, с.528], пас дар гуфтори мардуми Мастчох ба хамон маънои истифоданамудаи Ч,омй дар истифода ^арор дорад [19, с.78]: Хийол ме^н-й панц салот-ат мyндaй.
Кор фармуда шудани калимаи мавриди баррасиро гохо дар эчодиёти адибони имрузи мо, мисли Фарзона метавон дучор омад:
Зи Сир бар Амуву Фуротат салом,
Зи дил бар дуову салотат салом [13, ц.1, с.482].
Лозим ба тазаккур acт, ки бо баробари дар алохидагй бакорравии калимаи салот дар гуишуои алохидаи имрyзa, хамчунин дар таркиби ибораи аз савму салот мондан дар бештари шевахои точикй, аз чумла Мастчох ба маънои «дар холати назъ будан» мyшохидa мегардад.
Вожаи дигари ба тaхaввyлот дyчоршyдa бозоргон аст. Дар зaбон-acоcи хиндyaврyпой ба cyрaти *yäha-cärana ва дар форети миёна ё пахлавй дар ^аринаи wäzäragän мycтaъмaл бyдaни ин калимаро Доро Начот зикр нaмyдaacт [10, ч.1. c.102]. Ромпурй бо такя ба маводи «Кашф» ва «Бурхон» бозоргонро чунин эзох додaacт: «Мураккаб бошад, аз лафзи бозор, ки маъруф acт ва аз лафзи гон, ки барои лаё^ат ояд. nac маънои бозоргон кacе ки лои^и бозор бошад ва он caвдогaр acт» [12, ч.1, c.113]. Лозим ба зикри xоc аст, ки вожаи гонро дар ифодаи маънои зикркардаи отхиби «^иё^ул-лугот» дар лугатномахои тaфcирй ва решaшиноcии зеридаст дучор наомадем.
Вохиди лугавии мазкур дар фархангномахо ба маънои «caвдогaр, точир» тавзех ёфтaacт [ниг.: 16, ч.1, c.217; 15, ч.1, c.194; 1, c.55; 5, ч.3, c.4087; 10, ч.1, c.102]. Сохиби «Лугатнома» барои та^вияти фикри хеш бештар аз Фирдавет, cипac аз Аcaдй, Фаррухй, Анварй ва диг. намуна овaрдaacт [5, ч.3, c.4087]:
Зи бозоргонони ^ар марзу бум,
Зи Х,инду зи Чину зи Турку зи Рум (Фирдавсй).
Аз намунахои овардаи Алиакбари Деххудо мycaллaм мегардад, ки вожаи мавриди тахлил дар даврони кла^икй аз шумори ужурхои фаъоли лугавй мaхcyб мегaрдидaacт.
Бояд гуфт, ки дар caрчaшмaхои кухани забони точикй бо баробари истифодаи гунаи бозоргон ^аринахои бозаргон/бозургон низ ба мушохида мерacaд. Аз миёни гунахои зикршуда шакли acлии он бозоргон буда [6, c.124-125], шаклхои дигар тахти тaъcири XOдиcaи фонетикй, чун тахфиф зухур намудаанд. Абдуррахмони Ч,омй дар чумлаи зерин гунаи бозаргонро ба маънои зикрнамудаи мураттибони лугатномахо иcтифодa бyрдaacт: «Рyзе бозаргоне бар caбили тафарруч ба хона^охи Шайх даромад, Шайх холате ^авй дошт, назараш бар он бозаргон афтод, дархол ба мартабаи вилоят раетд» [18, c.520].
Чунин ба назар мерacaд, ки яке аз чузъхои вожаи мавриди тахлил дар даврахои минбаъдаи инкишофи забон тамоман бархам xyрдaacт ё дучори тагйироти шаклй гaрдидaacт [6, c.124-125].
Маълум acт, ки cилcилaе аз вожагон дар дарозои мавчудияташон бо вучуди ба тахаввулоти шаклй дучор гардидан маънои тобщи худро то имруз нигох дошта омадаанд [2, c.22].
Калимаи мавриди андеша дар лахчахои мyоcири точикй ба тагйироти муайяни овозй дучор гардида, дар шаклхои бозургун/бозъргун барои ифодаи маънои тоби^аш, яъне «точир caвдогaр» дар нущи намояндагони лахчахои алохидаи шеваи чанубй мycтaъмaл acт: Кампири айори галтък найи по ба дари бозъргун омад. Бозургун бисйор хафа шид [14, c.89].
Тирез. Ин калима дар «Фарханги забони точикй» ба ду маъно тафетр шудааст: 1) порчаи матоъ, ки ба ягон чои либоc дароварда дyxтa мешавад; 2) бол ва пари мургон [15, ч.2, c.366]. Сохибони «Фарханги тaфcирии забони точикй» лафзи мазкурро дар cyрaтхои тирез/тириз оварда, маънои онро «порчаи ^^ша буридашудае, ки ба ду тарафи доман ё таги багали чома дyxтa мешавад» таъкид доштаанд [16, ч.2, c.334].
Мухаммад Fиёcидцин хангоми эзохи калимаи суза вожаи мавриди тахлилро ба кор бyрдaacт: «Ба маънои порчаи мураббаъ, ки дар багали пирохан дyзaнд; ва ба маънои тирези чома низ ман^ул тохта» [12, ч.1, c.443].
Балёнй дар «Сурмаи Сулаймонй»-аш бо такя ба «Мачмаъ-ул-фуро^и Сурурй ба кор рафтани ин вохиди лугавиро ба гунаи териз ба ^айд оварда, яке аз маънохои онро «теризи чома» эзох додааст [4, c.108]. Муаллифи фархангномаи зикршуда барои та^вияти фикр байтеро аз Маеьуди Саъди Салмонро нишон додaacт:
Х,аст перо^аневу шалворе,
Нест бар ^ар ду нифаву териз [4, с.108].
Водиди лугавии мавриди пажудишро адли ралами гузашта ба гунаи териз низ мавриди корбурд дарор додаанд, вале ба мушодида мерасад, ки доираи истифодаи тирез вусъатнок будааст [17, с.23].
Тадлилу мудоисаи истифодаи калимаи мавриди пажудиш дар «Нафадот-ул-унс»-и Абдуррахмони Ч,омй нишон медидад, ки даламкаш аснои шарди зиндагии Шайх Абуалии Формадй тирезро ба маънои маъмули дар фардангномадои тафсирй зикршуда, дар се маврид ба кор бурдааст: «Шайх як остин бо тирез бо дам худо кард ва биндоду овоз дод, ки: Эй Буалии Тусй, кучой?» [18, с.462].
Имруз дар дисме аз гуишдои чанубй калимаи мавриди тадлил дар даринадои тирез/тириз/търиз барои ифодаи маънои «порчаи сегушаи дарозруяи чома, ки дар ду падлуяш духта мешавад» вомехурад: Цомаалача, тирез-ъ остин-ът ман-ам, сад йор гири, йори наъхустин-ът ман-ам [14, с.608].
Намояндагони ладчаи Мастчод калимаи мавриди таддидро бо дамон шаклу маънои пешинаш ба кор мебаранд [19, с.140].
Калимаи мавриди таддид ба чуз дар алодидагй корбаст гардиданаш, инчунин якчоя бо феъли ёридидандаи додан барои баёни маънои «фирор кардан (аз вохурй ё ру ба ру шудан бо касе)» аз забони мардуми чануб [14, с.608] ва дамчун чузъи ифодаи фразеологии тирез уаф тахта будан ба маънои «киноя аз каси форигбол ва бепарво» дар гуфтори бухороиён истифодаи фаровон дорад: Ин повур-атон-а тирез-аш уаф тахта будас, дунйо-йа шамол руфтаравад, парво надорад [8, с.214].
Дар бархе ладчадои имрузаи точикй бо истифодаи ин калима иборадои тирези кад, тирези комат [17, с.23] ва куртаи тирездор [11, с.77] сохта шудааст, ки ин долат сабаби зудури тобишдои нави маъной гардидааст.
Калимаи зикршуда бо вучуди дар ладчадои алодидаи кунунии точикй ба шаклу маънодои хос корбаст гардиданаш, инчунин дар баъзе забондои шардиэронй, мисли ягнобй ба гунаи йга бо дамон маънои дадимияш ба кор меравад [3, с.339].
Храмин тавр, ладчадои чанубй ва марказии забони точикй дар дифзи як даста аносири лугавй надши бориз дошта, диссае аз ондо ба шаклу маънои кудан, силсилаи дигар бо дигаргунидои савтй ё маъной дар забони намояндагони минтададои алодида гардиш доранд.
Бояд гуфт, ки агарчи бархе аз маънодои калимадои тазаккурёфта дар забони адабии точикй гардиши кам доранд, вале дар баъзе гуишдои он дамчун аносири фаъоли лугавй дар истифодаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айни С. Лугати нимтафсилии тоцики барои забони адабии тоцики / С. Айни // Куллиёт. Цилди 12. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 563 с.
2. Алиев Б.Т. Глагольная лексика в «Гаршасбнаме» Асадии Туси: автореф. дис... канд. филол. наук. / Б.Т. Алиев. - Душанбе, 1999. - 24 с.
3. Андреев М.С., Пещерева Е.М. Ягнобские тексты / М.С. Андреев, Е.М. Пещерева. -Москва; Ленинград, 1957. - 392 с.
4. Балёни Т.А. Сурмаи Сулаймони / Т.А. Балёни. - Хуцанд: Нури маърифат, 2006. - 468 с.
5. Деухудо А. Лугатнома /А. Деухудо. Цилди 3. - 4616 с.; цилди 4. -6170 с.; цилди 8. - 12378 с. цилди 9. - 13930 с.; цилди 13. - 20138 с. - Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1373.
6. Забони адабии уозираи тоцик. Цисми 1. /Мууаррири махсус Ш. Рустамов. - Душанбе: Маориф, 1982. - 468 с.
7. Капранов В.А. К вопросу о воззрениях Джами на язык / В.А. Капранов // Абдурраумони Цоми. Мацмуаи маколауо. Замони зиндаги, уаёт ва эцодиёт. - Душанбе: Ирфон, 1965. -С.105-117.
8. Маумудов М., Бердиев Б. Лугати мухтасари лауцауои Бухоро / М. Маумудов, Б. Бердиев. -Душанбе: Дониш, 1989. - 278 с.
9. Мацидова С.Ц. Силсилаи маонии калимоти пурмаънои газалиёти Абдурраумони Цоми. Монография / С.Ц. Мацидова. - Самарцанд, 2021. - 224 с.
10.Нацот Д. Фаруанги Доро (лугатномаи барчидаи тасвири ва решашинохти) /Д. Нацот. Цилди 1. -Душанбе, 2021. -658 с.; цилди 2. - Душанбе, 2021. - 698 с.
11.Носири Б.Н. Вижагиуои лугавию маъноии гуйиши Фархори Афгонистон ва муносибати он ба гуйишуои цанубии шимолии Кулоб /Б.Н. Носири. - Душанбе, 2022. - 188 с.
12.Ромпури МТ. Fиёс-ул-лугот. Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи А. Нуров /МТ. Ромпури. Цилди 1. - Душанбе: Адиб, 1987. - 480 с.; цилди 2. -Душанбе: Адиб, 1988. - 416 с.
13.Фарзона. %ама гул, уама тарона. / Фарзона. Цилди 1. - Хуцанд: Хуросон-Медиа, 2014. -504 с; цилди 2. - Хуцанд: Хуросон-Медиа, 2014. - 500 с.
14. Фаруанги гуишуои цанубии забони тоцики (такмил ва тасуеу) / Мураттибон: А. Маумудов, F. Цураев, Б. Бердиев. - Душанбе, 2017. - 842 с.
15. Фаруанги забони тоцики (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). - Москва: Советская энциклопедия. Цилди 1. 1969. - 952 с. Цилди 2, 1969. - 948 с.
16.Фаруанги тафсирии забони тоцики. Цилди 1. - Душанбе, 2008. - 949 с.; цилди 2. -Душанбе, 2008. - 944 с.
17. Хрсанов А. Унсуруои лугавй ва сарфию наувии осори садауои X-XIII дар лауцаи шимоли (бахши Фаргонаи гарби). Монография/А. Хрсанов. - Хуцанд: Нури маърифат, 2003. - 253 с.
18. Цоми А. Нафауот-ул-унс мин уазарот-ил-цудс / А. Цоми. - Душанбе, 2013. - 865 с.
19.Шарифова Г.М. Лексика таджикских говоров на современном этапе: состояние и этап (на материалах матчинского говора) /Г.М. Шарифова. - Душанбе, 2018. - 182 с.
REFERENCES:
1. Aini S. Semi-Explanatory Tajik Dictionary for Tajik Literary Language / S. Aini // Collection (Kulliyot). Volume 12. - Dushanbe: Irfon, 1976. -563pp.
2. Aliyev B.T. Verbal Lexicon in «Gharshasbname» Asadii Tusi: abstract of dis. Candidate of philological science /B.T. Aliyev. - Dushanbe, 1999. -24pp.
3. Andreev M.S., Peschereva E.M. Yaghnob texts /M.S. Andreev, E.M. Peschereva. -Moscow: Leningrad, 1957. -392 pp.
4. Balyoni T.A. Surma Sulaimani / T.A. Baliony. - Khujand: Nuri Ma 'rifat, 2006. -468 pp.
5. Dehkhudo A. Dictionary /A. Dehkhudo. Volume 3. -4616p.; volume 4. -6170 p.; Volume 8. -12378 p. volume 9. -13930 p.; Volume 13. -20138 p. -Tehran: Tehran University Publishing and Printing Institution, 1373.
6. Current Tajik Literary Language. Part 1. / Special editor Sh. Rustamov. - Dushanbe: Maorif, 1982. -468 pp.
7. Kapranov V.A. On the Question of Jami's Views on Language / V.A. Kapranov // Abdurrahmani Jami. A collection of articles. Time of life, life and creativity. - Dushanbe: Irfon, 1965. - PP. 105-117.
8. Mahmudov M., Berdiev B. Brief Dictionary of Bukhara Dialects /M. Mahmudov, B. Berdiev. -Dushanbe: Donish, 1989. -278pp.
9. Majidova S.J. Meaningful Series of Meaningful Words of Abdur Rahman Jami's Ghazals. Monograph / S.J. Majidova. -Samarkand, 2021. -224 pp.
«BECTHHK Trynsn», ebinycK 1 (98), 2024
10.Najot D. Doro Dictionary (selective pictorial and ethymological dictionary) / D. Najot. Volume 1. - Dushanbe, 2021. - 658p.; Volume 2. - Dushanbe, 2021. - 698pp.
11. Nosiri B.N. The Lexical and Semantic Features of Farkhor Dialect of Afghanistan and its Relation to the Southern and Northern Dialects of Kulob / B.N. Nosiri. -Dushanbe, 2022. -188pp.
12.Rompuri M.G. Ghiyas-ul-Lughot. Preparation of Text with a Preface, Appendices, Explanations and References Made by A. Nurov /M.G. Rompuri. Volume 1. -Dushanbe: Adib, 1987. -480p.; Volume 2. -Dushanbe: Adib, 1988. -416pp.
13.Farzona. Hama gul, hama tarona (All flowers, all songs). / Farzona. Volume 1. - Khujand: Khoroson-Media, 2014. -504p.; Volume 2. - Khujand: Khoroson-Media, 2014. - 500p.
14.Culture of southern dialects of the Tajik language (improvement and adjustment). Editors: A. Mahmudov, G. Juraev, B. Berdiev. - Dushanbe, 2017. -842 p.
15.Dictionary of the Tajik Language (from the 10th century to the beginning of the 20th century). -M.: Sovetskaya encyclopedia, Volume 1. 1969. -952p.; Volume 2. 1969. -948pp.
16. Explanatory Dictionary of the Tajik Language. Volume 1. - Dushanbe, 2008. - 949 p.; Volume 2. - Dushanbe, 2008. - 944 pp.
17. Hasanov A. Lexical and Grammatical Elements of Works of the X-XIII centuries in the Northern Dialect (part of Western Fergana). Monograph/A. Hasanov. - Khujand: Nuri Ma 'rifat, 2003. -253pp.
18.Jami A. Nafahat-ul-uns min hazarat-il-quds / A. Cup. - Dushanbe, 2013. -865 pp. 19.Sharifova G.M. Lexics of Tajik Dialects in Modern Stage: State and Stage (on the materials of
Mastchoh dialect). / G.M. Sharifova. - Dushanbe, 2018. -182 pp.
