CC BY
7
УДК 811.21/22
DOI 10.24412/2413-2004-2023-1-95-102
АЗ ГУЗАШТАИДУРИ Хасанзода Абдуцамол Ашраф, д.и.филол., ЯК ВОЖАИ НОШИНОХТАИ профессори МДТ-и «Донишгоуи давлатии Хуцанд АШЪОРИ РУДАКЙ ба номи академикБобоцон Fафуров»
(Хуцанд, Тоцикистон)
ОБ ЭТИМОЛОГИИ ОДНОГО Хасанзода Абдуджамол Ашраф, д-р. филол. наук, НЕЗНАКОМОГО СЛОВА В профессор ГОУ "Худжандский государственный ТВОРЧЕСТВЕ РУДАКИ университет имени акад. Б.Гафурова "
(Худжанд, Таджикистан)
ON THE ETYMOLOGY Hasanzoda Abdujamol Ashraf, Dr. of Philology,
OF ONE UNFAMILIAR Professor of the SEI "Khujand State University named
WORD INRUDAKI'S after acad. B. Gafurov" (Khujand, Tajikistan)
CREATIONS E-MAIL: abdujamol58@mail.ru
Як вожаи кууани дар ашъори Рудаки ва баъзе адибони даврони асримиёнаги истифодашуда-афдум \ бофдум тащил гардидааст. Дар натицаи муцоисаи гузаштаи дури афдум \ бофдум бо шакли дар замони Рудаки маъмулаш хулоса шудааст, ки сарчашмаи калимаи мазкур apatama-и забони эронии бостон ба маънои «охирин, ниуои» буда, дар натицаи тагйироти сохтории дар забони порси рухдода он ба гунаи афдум \ бофдум бадал шудааст. Дар фаруангномауои даврони асримиёнагиву муосир шаклуои мухталифи афдум\ бофдум дучор шуда, соуибони чунин осор маънои онро гоу ба таври мухтасар ва гоу муфассал шару додаанд. Зикр гардидааст, ки аз байни уафт шакли вожаи мавриди таулил, ки муаллифони лугатномауои кууану муосир зикр намудаанд, гунаи афдум ба асли бостонии он apatama наздики дошта, бо дигаргунии цузъи дар осори ниёгон ба кор рафтааст.
Калидвожа^о: эцодиёти Рудаки, забони авестои, уолатуои таулили (флективи) ва таркиби (аналитики)-и забон, тауаввули забон, порсии бостону миёна, бофдум, фаруангномауои тафсирии цуруни вусто, забони форси (тоцики)
Анализируется древнее слово - афдум/бофдум, встречающееся в творчестве Рудаки и других литераторов Средних веков. На основе сравнения древних форм слова афдум/бофдум с формой, распространенной в эпоху Рудаки, делается вывод, что источником данного лексического элемента является древнеиранское слово apatama в значении «последний, конечный», получившее форму афдум/бофдум в результате структурных изменений, произошедших в персидском языке. В средневековых и современных толковых словарях встречаются разные формы слова афдум/бофдум, иногда с кратким, а иногда с подробным толкованием. Отмечается, что из семи форм анализируемого слова, зафиксированных авторами средневековых и современных толковых словарей, наиболее близким к древней форме apatama является вариант афдум, встречающийся с незначительными изменениями в произведениях предков.
Ключевые слова: творчество Рудаки, авестийский язык, флективное и аналитическое состояние языка, эволюция языка, древнеперсидский и среднеперсидский языки, бофдум, средневековые толковые словари, персидский (таджикский) язык
The article under consideration dwell on the issue beset with the analysis of an old word afdum I bofdum used in Rudaki s poetry and in some men-of-letters' creations belonging to the
medieval period. Adducing the result of the comparison of further past tense of afdum I bofdum with its formal type in Rudaki s time, the author comes to the conclusion that its background was apatama in the ancient Iranian language and gave the following meanings "last, final", and as a result of structural changes in the Persian language it became like afdum I bofdum form. It is underscored that various forms of afdum I bofdum were found in the dictionaries appertaining to the medieval and modern epoch and the owners of such creations explained its meaning in brief form and in details occasionally. Proceeding from this assumption, the author of the article comes to the conclusion that among the seven forms of the lexicon in question those ones mentioned by the authors of ancient and modern dictionariesm the form of afdum is close to its ancient origin - apatama and was resorted to with a partial change in our ancestors' creations.
Key words: Rudaki's work, Avestan language, analyzed (inflectional) and composite (analytical) state of the language, language evolution, Old Persian and Middle Persian language, Bofdum, medieval explanatory dictionaries, Persian (Tajik) language
Ашъори Абуабдуллохи Рудакй, во^еан, махзани беназири вожаву ифодахои ноб махсуб меёбад, зеро дар он захирахои лугавии забони ниёгонамон ба таври ахсант пойдор мондааст. Аз хамин теъдоди ками байтхои то имруз бозмондаи шоир метавон дарк намуд, ки ашъораш махфуздорандаи садхо аносири лугавиеанд, ки «умр»-и наздик ба духазорсола дар пушти сар дошта, бо гузашти айём хам аз лихози шакл, хам аз вачхи маъно дучори тахаввул шудаанд. Дар иртибот ба корбурди чунин калимахо ёдовар шудан бамаврид аст, ки дар таърихи забони точикй вобаста ба тахаввулоти дар сохтори он рухдода, яъне гузариши ин забон аз холати тахлилй (флективй) ба таркибй (аналитикй) кулли аносири лугавии соби^ сохтаву мураккаб (хатто бархе таркибу иборахо) ба гунаи нав сохиб гардиданд, ки забоншиносон онхоро бо истилохи «калимахои рехта» ёдовар шудаанд [5, с. 107]. Яке аз хамин гуна вожахои кухану ^иёфаи овозии худро комилан тагйирдода бофдум аст, ки Рудакй онро, бино ба хисоби мо, дар се маврид истифода намудааст: Буданат дар хок бошад бофдум,
Х,амчунон, к-аз хок буд анбуданат. [13, с. 199;14, с. 80] Гарчи ^ар руз андаке бардорадаш.
Бофдум рузе ба поён орадаш. [13, с. 384; 14, с. 103]
Макун хештан аз ра^и рост гум,
Ки худро ба дузах барй бофдум. [13, с. 384; 14, с. 118]
Дар хар се байти тазаккурёфта тахиягари матни «Девон»-и Рудакй донишманди точик Кодири Рустам онро ба гунаи бофдум зикр кардааст, вале дар тахияи профессор Абдулманнони Насриддин дар ду маврид вожаи фав^ дар шакли бофадум ва дар холати сеюм бар ивази бофадум калимаи оцибат ба назар мерасад: Гарчи ^ар руз андаке бардорадаш. Бофадум рузе ба поён орадаш. [9, с. 316]
Макун хештан аз ра^и рост гум, Ки худро ба дузах барй бофадум. [9, с. 346]
Буданат дар хок бошад, оцибат, Х,амчунон, к-аз хок буд анбуданат. [9, с. 281] Ба ду ё зиёда шакл зикргардии унсури лугавии мазкур соби^аи тулонй дошта, муаллифони фархангномахои нахустасрхои миёнаву даврони баъдй кушидаанд, ки ^иёфаи аслии овоии вожаи мавриди тахлилро ошкор намоянд. Чунончи, Асадии Тусй ва Шамси Фахрй вожаи тазаккурёфтаро ба гунаи бофдум ба кор бурдаанд:
Чй бояд кардан кунун бофдyм,
Магар xона рубй чу руба^ ба дум. ^садй - 19, с. 338]
Бар асби гумон аз ра^и рост чум,
^арорат ба дyзаx бувад бофдyм ^садй).
Гар кунад дорои даврон тарбият,
Кори даврон нек гардад бофдyм (Шамси Фаxрй) [8, ч. 1, 581].
Лозим ба таъкид аст, ки байти дуюми Асадй ва мисраи дуюми байти Шамси Фахрй дар бархе аз лугатномахои кухан бо дигаргунии алохида зикр шудаанд [8, ч. 1, с. 210-211].
Ба ин тари^, сохибони баъзе лугатномахо хамчун шохид фа^ат як байти Асадиро ёдовар шудаанд (Чй бояд кардан кунун бофдум...) [19, с. 338], гурухи дигар як байти Рудакй (...Бофдум рузе ба поён орадаш) -ро чун далел зикр кардаанд [6, ч. 2, с. 2596; 21, ч. 1, с. 206], иддаи дигар як байти Aсадй (..Дарорат ба дузах бувад бофдум) ва як байти Шамси Фаxрй (.Кори даврон нек гардад бофдум)-ро овардаанд [7, ч. 1, 581], дастаи сеюм байтхои дар ^авсайн ишорашудаи Aсадй (...К^арорат ба дузах бувад бофдам) ва Рудакй (.Ки худро ба дузах барй бофдум)-ро ишора намудаанд [8, ч. 1, -21G-211].
А. Деххудо бо такя ба ^айдхои лугатнигорони кухан ду байт аз Рудакй (..Бофдум рузе ба поён орадаш; Буданат дар хок бошад бофдум.), як байт аз Мануче^рй (Махкам кунад сархои хум то мохи панчум ё шашум, В-он гах биёяд бофдум, в-он гах биёрад ботия), як байт аз Aсадй (..Дарорат ба дузах бувад бофдум) ва монанди инро ба сифати далел зикр кардааст [6, ч. 3, с. 3640].
Лозим ба ёдоварист, ки муаллифони фархангномахои кухану муосир зимни ташрехи вожаи мавриди бахс хафт шакли онро амсоли бофдум [22, ч. 1, с. 237; 7, ч. 1, 581;
19, с. 338; 4, ч. 1, 147; 20, с. 37; 18, ч. 1, с. 207; 17, с. 100], бофдам [бо «фо»-и маф^уф ва фатхи «дол», о^ибати кор бошад - 8, ч. 1, -21G-211], бофдум \ бофдам [21, ч. 1, с. 206; 1, с. 7G], бофидам \ бофизам [1, с. 70], бокдум [6, ч. 3, с. 3640, 3644; 17, с. 100], афдум [6, ч. 2, с. 2596], офдум [6, ч. 1, с. 120] зикр намудаанд.
Тавре ки мушохида мегардад, бархе танхо як гунаи он, дигаре ду шакл ва сеюмй се мувозияшро ба ^айд овардаанд. А. Деххудо дар «Лугатнома»-аш ба чуз шаклхои бофдум ва афдум калимаи мавриди тахлилро ба гунаи офдум зикр намуда, маънояшро «фарчом, о^ибат, ахир; пасин» ва «ла^аби Ардавон-яке аз салотини ашконй» шарх медихад ва чун шохид чумлаеро аз «Мучмал-ут-таворих»-и мачхулмуаллиф ^айд намуда (Ардавон буд бузургтари подшохони мулуки тавоиф, он ки «Афдум» хонандаш), баъдан хамон ду байти Рудакй, як байти Манучехрй ва як байти Асадиро меорад [6, ч. 1, с. 120].
Х^усайни Инчу дар натичаи му^оисаву му^обалаи шаклхо кушиш ба харч додааст, ки гунаи асливу ха^и^ии ин вожаро нишон дихад ва эътимоднок будани ^авли Асадии Тусиро дар мавриди бофдум будани нахустшакли он ишора кунад [8, ч. 1, -21G-211].
Муаллифи «Фарханги Низом» порчаи зерро:
З-ин xарон бар он xyрад к-y доимо, Дар думи эшон фитад чун пордум. Гар кунад дорои даврон тарбият, Кори даврон нек гардад бофдум
чун шохид барои вожаи бофдум зикр карда фармудааст, ки «дар ашъори мазкур бояд харфи «дол»-и «пордум»-ро ба фатх бихонем (дар зарурати шеърй) ва ё «дол»-и «бофдум»-ро ба зам хонем, то ^офия дуруст шавад. Ва аз ин ^абил тагйироти харакоти хуруф дар зарурати шеърй аз асотиза ба вукуъ расида...» [7, ч. 1, 581].
Бино ба тахмини А. Деххудо, гунаи бокдум мусаххафи бофдум махсуб шуда [6, ч. 3, с. 3644], бофдумро Асадй истихроч кардааст [6, ч. 3, с. 3640].
Вокеан, бокдум бо айби котибони aлоyидa дар натичаи сayвaн ба yaрфи «фо» aфзyдa шyдaни як нуктаи дигар зууур нaмyдaaст.
Дар ташреуи маънои бофдум ва гунауои он низ дар байни лугатнигорони даврони асримиёнагиву муосир нигоуи ягона ба назар намерасад. Ин аст, ки гурууе аз эшон уангоми шаруи вожаи мавриди мулоуиза онро бештар «охир, окибат» [22, ч. 1, с. 237], «окибат, анчоми кор, охири кор; охир» [21, ч. 1, с. 206], «окибат ва охири кор» [7, ч. 1, 581], «окибати кор» [8, ч. 1, -210-211], «охир» [19, с. 338], «окибат ва анчом ва поёни коруо» [4, ч. 1, 147], «окибати кор бошад аз уар шуглеву коре» [20, с. 37] шару дода, иддаи дигар «окибати коруо; ва кори некуокибат» [1, с. 70], «окибати кор ва боланда ва нумуъкунанда ва кисме аз моуии бузург» [17, с. 100] ва монанди инуо эзоу додаанд.
А. Деухудо бо такя ба ташреуи дар бархе фаруангномауои кууан тазаккурёфта бофдумро окибат, анчом, поёни кор («Буруони котеъ»), окибати коруо («Фаруанги Чдуонгирй»), окибат бошад («Лугати фурс»), фарчом («Шарафномаи Мунярй») [6, ч. 3, с. 3640]; окибати кор бошад аз уар шуглеву коре («Тууфат-ул-аубоб») [6, ч. 3, с. 3644]; анчом, фарчом, окибат [6, ч. 2, с. 2596]; фарчом, окибат, ахир; пасин лакаби Ардавон-яке аз салотини ашконй [6, ч. 1, с. 120] маънидод кардааст.
Ба ин тарик, фаруангнигорони асримиёнагй ба ташреуи шаклу маъноуои калимаи мавриди баус таваччуу намуда, ба шаруи решашиносии он майл накардаанд.
Дар робита ба таърихи зууури вожаи бофдум бояд афзуд, ки он то замони таълифи нахустин лугатномауои асримиёнагии то мо расида, чунон ки дар боло ишорааш рафт, наздик ба ду уазор сол дар гардиш карор дошта, дар чунин муддати тулонй бо сабаби вукуи гардиши куллй дар сохтори забон ва зери таъсири уодисауои алоуидаи овой уам аз лиуози шакл, уам маъно тауаввулоти муайянро пушти сар кардааст. Бо реша ё асоси вожауо махлут гардидани вандуои шаклсозу калимасоз яке аз уамин гуна тагйирот ба шумор меояд. Мауз зууури дигаргунй дар сохтори забон ва таъсири уодисауои алоуидаи овой боиси аз байн рафтани собик пешвандхои исмсози а- (abustan / abestan / apustan <эронй a-puvatanu «тани дорои писар»; afrin < a-fri-na), abi- (ayad < эронй abiyata), adi-(evaz/evac «овоз» < эронй adivacah), fra- (framan < эронй framana; frahang < эронй frahang; frazand <эронй fra-zant), pati- (patifras / padifrah < эронй patifrasa аз fras «пурсидан»), pari-(peroz < эронй pariaujah), vi- (vinah < эронй vinas, порсии кадим vinava; guman < эронй viman; virek / vireg < эронй viraik), инчунин пасвандхои исмсози -ka (кötak / kodak <эронй kautaka, авестой kautaka-; nezak / nezag, авестой naeza «тега, дам»), -na (framan < порсии кадим framana < эронй framana), -ra (pus / puhr <эронй puSra-, порсии кадим puSra; sahr < эронй xsaSra), -tat (drot / drod «сиуатй» < эронй druvatat «сиуатй, табобат»), -man (razm < эронй razman «интизоми чангй»), пасвандхои сифатсози -ka (husk < эронй hus-ka, порсии кадим huska-; vuzurg < порсии кадим vazraka-) -ra (dur < эронй dû-ra-, порсии кадим dûra; suxr < эронй suxra-, порсии кадим Suxra-; narm <эронй nam-ra; nok / nog < эронй navaka), -vant (farrox < эронй xvarnahvant) ва пасвандхои сифати феълисози -ta (rast <эронй rasta-, порсии кадим rasta-; sat / sad < эронй sa-ta- / sya-ta; порсии кадим siyata-; mast < masta) шуда, бо асоси унсуруои лугавй махлут гаштани онуо ва дар даврони баъдй уамчун овозуои мукаррарии таркиби вожауои рехта пойдормонияшон гардидааст [11, с. 52-54, 62-63].
Вожаи бофдум низ ба уодисаи ба калимауои фавк рухдода дучор шудааст. Тануо тафовут ин аст, ки агар дар унсуруои лугавии ташреушуда махлутгардии вандуои калимасоз бо асоси вожа ба амал омада бошад, пас, дар воуиди лугавии бофдум ё гунауои дигари он ихтилоти асоси калима бо пасванди шаклсоз ба вукуъ омадааст. Азбаски сарнавишти бофдум бо ташаккули дарачауои сифат дар ду даврони вучуди забони порсй:
ахди Хахоманишй ва Сосонй марбут аст, ба таври ичмолй баррасй шудани масъалаи зикргардидаро бамаврид мехисобем.
Мусаллам аст, ки сифатхо дорои се дарача: оддй, диёсй ва олй ё ба истилохи забоншиносони эронй «мутлад, санчишй \ тафзилй \ бартар ва бартарин» [3, с. 179] буда, бо усули ба сифати оддй афзуда шудани пасвандхои муайян гунахои диёсиву олй ба вучуд меоянд.
Киёсу мудобалаи таърихи сехазорсолаи зухури дарачахои сифат нишон медихад, ки дар муддати чунин даврони тулонй дар усули ташаккули ду дарача: диёсй ва олй тагйироти назаррас ба вучуд омад.
Дар ду забони эронии даврони кухан: порсии бостон ва авастой ду навъи пасвандхои дарачасоз вучуд доштанд: 1. Онхое, ки бевосита ба решаи калима дар шакли давии он хамрох мешуданд: -yah- ва -ista-...; 2. Онхое, ки ба асоси калима хамрох мешуданд: -tara ва -tama. Пасванди созандаи дарачаи диёсии -tara дар хар ду забон гунаи ягона дошта, пасванди дарачаи олисоз дар авастой шакли -tama-, вале дар порсии бостон сурати -tama-ро дошт ва онхо ба хар навъ сифат (голибан муштад) замима гардида, корбурдашон тадрибан номахдуд будааст: авастой hubaoi5i «хушбу», hubaoi5itara «хушбутар», fratara «фаротар», apa-tara дар таркиби калимаи мансуб ба зарфи aptrm (apataram) «дуртар», hubao^itama «хушбутарин», fratama «фаротарин», fra-tara «якум, аввал», fra-tama «нахустин, олй».
Дар забони авастой инчунин барои сохтани дарачаи диёсии сифат ба миддори хеле кам пасванди -ara ва барои сохтани дарачаи олии сифат пасванди -ama истифода мегардид: apara «охирин», apama «аз хама охирин», upara «болой», upama «аз хама болой» raivant «рахшон», raivastama «рахшандатар» < raivat-tama «аз хама рахшон» [10, ч. 1, с. 105; 15, с. 51; 16, с. 166, 246].
Дар чараёни тахаввули сохтори забони порсй аз давраи бостон ба миёна равиши ташаккули дарачаи диёсй тавассути пасванди -yah бар асари тахаввулоти овой ру ба таназзул оварда, тадричан хамсадои <Л-»-и таркиби он фуругузор шуд ва баъдан гурухи овозхои «ya-» ба садоноки дарози «е» бадал гардид ва дар натича гунахои дарачахои оддй ва диёсии вожахо яксон гашт, вале мафхуми диёсии онхо аз байн нарафт ва «...бад-ин тартиб теъдоде аз сифот, ки дар форсии бостон бо пасванди -yah ташкили сифоти тафзилй (диёсй-Х.А) медоданд, дар форсии миёна ва чадид арзиши мудоиса ва тафзилро дар долаби сифоти мутлад душодуши маънии васфии содда хифз кардаанд» [3, с. 180]. Чунончи, дар осори классикони форсу точик вожаи без ба маънии «бех ва бехтар» ба кор меравад, зеро он хам бозмондаи дарачаи оддии сифати бостонй (vahu-) ва хам гунаи тахаввулёфтаи сифати мудоисавии vahyah махсуб мегардид. Калимахое назири кам, беш, пеш, ме^, ке^...ва монанди инхо, ки дарачаи диёсияшон дар давраи бостон бо усули замимаи пасванди -yah ба вучуд меомаданд, сарфи назар аз хазф шудани пасванди -yah аз таркибашон хануз мафхуми мудоисаро дар батн доштанд. Чунин вижагии ин навъи аносири лугавиро хангоми хамнишинии онхо дар занчири гуфтор ё, ба иборати дигар, бофти чумла метавон дарк намуд. Чунончи, дар чумлахои зерин вожахои кам, беш ва пеш дар баёни маънои «камтар», «бештар», ва «пештар» омадаанд: Шумо кам аз дигарон нестед. Беш аз гуфтаатон чизе афзуда наметавонам. Пеш аз инхо ду нафар рафта буданд.
Баръакси -yah дар даврони миёна ва нави инкишофи забони порсй хамвазифаи он, яъне -tara дар шакли -tar хамчун унсури дарачаи диёсисоз ривочи комил пайдо карда, дар бунёди гунаи диёсии аносири лугавие чун danagtar ва vazurgtar истифода гардид.
Храмин гуна сарнавиштро пасвандхои созандаи дарачаи олии бостон: -ista ва -tama пушти сар карданд, яъне -ista хануз дар порсии миёна тавони сохтани дарачаи олии сифатро аз даст дод ва чанд адад сифати дар таркиби худ -ista-ро дошта (амсоли vahista «бехтарин», maSista «калонтарин») хамчун вожахои субстантиватсиягардида (мисли бщишт, болист, меуист ва
амсоли инуо) бо мауфуз доштани чузъи -ist \ -ist дар дохилашон мавриди истифода карор гирифтанд. Вале пасванди дарачаи олисози tama-, ки дар ауди бостон дар бунёди дарачаи олии сифат накши шоиста дошт [*ama-uas-tama аз *ama-uat-tama < дарачаи олии сифат аз *ama-uant-«нирyмaндтaрин, бокувваттарин» > авастоии дерин amauastama; *ugra-tama- < аз *ugra «бокувват»; авастоии дерин uyr6.tama-, fra-tama «пештарин» -3, с. 180; 12, ч. 1, с. 152, 260] дар забони порсии миёна бо ихтисори садоноки охираш ва табдили садоноки a-и байн ба u ба гунаи -tum дар уамон вазифаи кууанаш гардиш пайдо кард. Чунончи, аз вожауои danag ва vazurg бо роуи замимаи пасванди -tum гунаи дарачаи олияшон vazurgtum, danagtum зууур намуданд.
Дар чунин вазифа гардиш доштани -tum дер давом накард ва зимни тауаввули забон аз даврони миёна ба нав он аз истифода хорич шуда, уамчун овози мукаррарии таркиби иддае аз вожауо пойдор монд ва бар ивазаш шеваи навини ташаккули дарачаи олй бо ёрии пасванди -ин зууур намуд: бехин, мехин, навин, камин. Доир ба усули нави бунёди дарачаи олй тавассути замимаи пасванди -ин забоншиноси эронй М. Бокирй овардааст, ки «зоуиран, аломати сифати олй (бо -ин-Х^.А.) дар форсии чадид як сигаи навин аст ва собикаи онро бояд дар давраи тауаввули форсии дарй чустучу кард, на дар забонуои бостонй ва миёна» [3, с. 182].
Чунон ки дар боло ишора гардид, дар чараёни гузариши забони порсй аз даврони бостон ба миёна дар радифи вожауое, ки дар асл дорои асос ва вандуои калимасоз буданду баъдан уар ду ба якдигар махлут гардиданд, онуое низ гардиш доштанд, ки дар ибтидо аз асос ва пасвандуои шаклсоз созмон ёфта буданд. Чунин сифатуо низ дар порсии миёна дучори тауаввул гардида, ба уайси аносири соддаи забон гардиш пайдо карданд. Намунаи чунин вожауо зишт (авестой zoizd- ва -i s ta), дуруст (эронй druv- ва -i s ta аз druva, порсии бостон duruva «устувор») ва гайрауо мебошанд [11, с. 63].
Кайду ишорауои фавк касро ба чунин андеша водор месозад, ки бофдум низ дар даврони бостони вучуди забони порсй аз чузъуои *apa- «дур, чудо» ва пасванди созандаи дарачаи олии -tama созмон ёфта, дар мачмуъ маънояш «охирин, ниуой» аст. Мууаккики эронй М. ^асан^ст низ *apa-tama^ аз лиуози маъно бо fra-tama «пештарин, аввалин», мукобил гузошта, киёс карда шудани вожаи нахустро бо 'bdwm (abdom) «афдум», 'bdwmyy, 'bdwmyh (abdomîh) «поён, охир, интиуо», 'bdwmyn (abdomen) «охирин, ниуой»-и порсии миёнаи турфонй пешниуод кардааст ва бо такя ба андешаи Нюберг афзудааст, ки сарчашмаи вожаи дар забони оромй гардишдоштаи 'app'tom калимаи забони эронии бостон *apa-tama маусуб меёбад [23, ч.1, с. 233].
Аз баррасии фавк метавон ба бардоште расид, ки шакли афдум ба гунаи ибтидоии вожаи мавриди назар наздик буда, гунауое чун бофдум дар натичаи табдили конунии уамсадои «п» ба «ф» зууур намудааст. Чунин табдили овоиро метавон дар вожауое назири apaôrauôra > apas6s > afsûs, hapta > haft, skapta- > skaft > sigifts ва гайрауо дучор омад. А. Деухудо низ таъкид кардааст, ки бофдум гунаи баъдан уосилшуда аз таркиби ба афдум ба шумор меравад [6, ч. 3, с. 3640].
Ба ин тарик, аз байни гунауои мухталифи калимаи мавриди баус амсоли афдум, бофдум, бофдам, бофидам, бофизам, бокдум, офдум шакли нахуст ба асли бостонии он apatama наздик буда, каринауои дигар дар натичаи ба он замима гардидани бархе вожауои ёвар (мисли пешоянди ба), ё бо сабаби иштибоуи котибон (монанди бокдум), ё ки бар ивази садоноки «а» мавриди истифода карор гирифтани «о» (чун офдум) зууур намудаанд.
Вожаи «бофдум»-и дар ашъори бозмондаи Р^цакй ва иддае аз адибони баъдй гардишдошта на тануо роуи пурпечутоби тауаввули овоиро паси сар кардааст, балки аз лиуози мансубияташ ба уиссаи нутк низ ба дигаргунии чиддй дучор гардида, аз лиуози доираи истеъмол маудуд будааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балёни, Т.А. Сурмаи Сулаймони. Фароуамоварандаи матн, муаллиф пешгуфтор, уавоши, тавзеуот, феурист ва мацола Ф. Fиёсова. -Хуцанд: Нури маърифат, 2006. -484с.
2. Богбиди, X Р. Таърихи забонуои эрони. Теурон: Маркази Доират-ул-маорифи бузурги исломи. 1388. -239с.
3. Боцири, М. Таърихи забони форси (вироиши цадид). Чопи дауум. -Теурон, 1384. -212с.
4. Буруон, М. Буруони цотеъ .Цилди 1. Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи А. Нуров. -Душанбе, Адиб, 1993. -416с.
5. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Цилди 1. -Душанбе: Дониш, 1985. -355с.
6. Деухудо А. Лугатнома. Чопи аввал аз давраи цадид. Цилдуои 1, 2, 3. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1372. -4616с.
7. ДоиюлисломМ. Фаруанги Низом. Цилди аввал. Теурон, 1362. -807с.
8. Инцу, X Фаруанги Цауонгири. Цилди аввал. Машуад, 1351. -1335с.
9. Насруддин А. Рудакй (нусхашиноси ва нацду баррасии ашъори бозмонда). -Хуцанд: Нашриёти давлатии ба номи Рауим Цалил. 1999. -392.
10. Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Опыт историко-типологического исследования иранских языков. Т.1. - Москва: Наука, 1975. - 239 с.
11. Расторгуева В. С., Молчанова Е. К. Среднеперсидский язык // Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. -Москва: Наука, 1981. -С. 6-146.
12. Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Том 1. -Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2000. - 326 с.
13. Рудаки, А. Рудаки. Девон. Тауия, тасуеу ва сарсухану уавошии Цодири Рустам. -Олмоти: Атамура, 2007. - 254 с.
14. Рудаки, А. Девони Рудаки. Тауийя, тасуеу ва сарсухану уавошии Цодири Рустам. -Душанбе: Бухоро, 2015. 334с.
15. Саймиддинов Д. Форсии бостон (овошиноси, грамматика, овонавишт, катибауои мехи ва вожанома). Душанбе, 2007. -190с.
16. Соколов С. Н. Древнеперсидский язык // Основы иранского языкознания. Древнеирансике языки. -Москва: Наука, 1979. -С. 234-271.
17. Тавсиркони М. Фаруанги Цаъфари (царни 11-уми уицри). Ба тасуеуу таушия ва таълици Саиди Хамидиён. -Теурон: чопу интишороти Донишгоуи Теурон, 1362. -622с.
18. Татави, А. Фаруанги Рашиди. Цилди 1. Ба замимаи муарработи Рашиди. Ба тауциц ва тасуеуи Мууаммад Аббос. Аз интишороти китобфурушии бороии -Теурон- Шоуобод. -821с.
19. Туси, А. Лугати фурс. Муцаддима, тауия, таълицот, хошия ва феуристи Н. Fиёсов. -Хуцанд: Нури маърифат, 2015. -491с.
20. Убауи, Хофиз. Тууфат-ул-аубоб (дар муцоиса бо «Лугати фурс» ва фаруангуои дигар). Хозиркунандаи наш рва муаллифи муцаддима, тавзеуот, илова ва феуристуо номзади илми филология Хафиз Рауфзода. -Душанбе: Ирфон, 1992. - 288 с.
21. Фаруанги забони тоцики / Т. Зеуни, В. А Капранов, И. А. Ализода, С. Ц. Арзуманов, X. Р. Рауфов, X. Муусинзода, X. Азизи-Мешкин, В. Маумудов, А. Сангинов, А. Воуидов. -М. : Советская энсиклопедия, 1969. Цилди 1, -951с.
22. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Цилди 1. Зери таурири С. Назарзода, А. Сангинов, С. Каримов, М. X. Султон. -Душанбе, 2008. -949с.
23. Хасандуст, М. Фаруанги решашиносии забони форси. Цилди аввал. -Теурон: Нашри осор. 1393. -585с.
REFERENCES:
1. Balyoni, T.A. Surmai Sulaymoni. The author of the text, foreword, notes, explanations, catalog and article of F. Giosova. - Khujand: Light of Enlightenment, 2006. - 484 p.
2. Boghbidi, H. R. The history of Iranian languages. - Tehran: Center of Great Islamic Encyclopedia. 1388. - 239 p.
3. Baqiri, M. The history of the Persian language (new edition). The 10th edition. - Tehran, 1384. - 212p.
4. Burhon, M. Burhoni Qote'. V.1. Preparation of the text with foreword, appendices, explanations and list: A. Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 416p.
5. Grammar of modern Tajik literary language. V.1. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 355p.
6. Dekhudo A. Dictionary. The 1st edition from the new era. V.1, 2, 3. - Tehran: Tehran University publishing-house, 1372. - 4616p.
7. DoiyulislamM. Nizam's dictionary. The 1stvolume. - Tehran, 1362. - 807p.
8. Inju, H. Jahangiri's dictionary. The 1st volume. - Mashhad, 1351. - 1335p.
9. Nasruddin A. Rudaki (copy writing and review of remaining poems). - Khujand: Rahim Jalil state publishing-house. 1999. - 392 p.
10. Rastorgueva V.S., Edelman D.I. Experience of historical-typological study of Iranian languages. V.1. - M. : Science, 1975. - 239 p.
11. Rastorgueva V.S., Molchanova E.K. Middle Persian languages \\ Grounds of Iranian linguistic studies. Middle Persian language. - M. : Science, 1981. - P. 6-146.
12. Rastorgueva V.S., Edelman D.I. Etymological dictionary of Iranian languages. V.1. - M.: Oriental literature, 2000. - 326 p.
13. Rudaki, A. Rudaki. Devon. Prepared, edited and foreword by Qodir Rustam. - Almaty: Atamura, 2007. - 254p.
14. Rudaki, A. Devon of Rudaki. Prepared, edited and foreworded by Qodir Rustam. -Dushanbe: Bukhara, 2015. - 334p.
15. Saymiddinov D. Ancient Persian (phonology, grammar, orthography, cuneiform inscriptions and vocabulary). - Dushanbe, 2007. - 190p.
16. Sokolov S. N. Ancient Persian languages \\ Grounds of Iranian linguistic studies. Ancient Iranian language. - M. : Science, 1979. - P. 234-271.
17. Tavsirkony M. Jafari dictionary (11th century (hijra). Edited and edited by Said Hamidian. -Tehran: Tehran University publishing-house, 1362. - 622 p.
18. Tatavi, A. Rashidi's dictionary. V.1. Addendum to Rashidi's creation. Researched and edited by Muhammad Abbas. From the publication of the bookstore in Tehran-Shahabad. - 821 p.
19. Tusi, A. Lughati furs. Introduced, prepared, explained, descripted and listed by N. Ghiyasov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2015. - 491 p.
20. Ubahi, Hofiz. Tuhfat-ul-ahbab (compared to "Furs Dictionary" and other dictionaries). The author of the introduction, explanations, additions and catalogs: Hofiz Raufzoda. -Dushanbe: Cognition, 1992. -288 p.
21. Dictionary of Tajik language / T. Zehni, V.A. Kapranov, I.A. Alizoda, S.J. Arzumanov, H.R. Raufov, H. Muhsinzoda, H. Azizi-Meshkin, V. Mahmudov, A. Sanginov, A. Vohidov. - M.: Soviet encyclopedia, 1969. V.1, - 951 p.
22. Interpretation dictionary of Tajik language. V.1. Edited by S.Nazarzoda, A.Sanginov, S.Karimov, M.H. Sultan. - Dushanbe, 2008. - 949 p.
23. Hasandust, M. Dictionary of etymology of Persian words. V.1. - Tehran: Nashri osor. 1393. - 585p.
