CC BY
0
УДК 297
DOI 10.24412/3005-849X-2024-2-13-18
ЭЪТИЦОДИ Аюбов Абдусалом Рауфович, д.и.т., профессор, ТОИСЛОМИИ ТУРКХРИ мудири кафедраи таърихи умумии МДТ «ДДХ ба номи ОСИЁИ МИЁНА академик Б. Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)
ДОИСЛАМСКИЕ Аюбов Абдусалом Рауфович, д-р. истор. наук, ВЕРОВАНИЯ ТЮРКОВ профессор, заведующий кафедрой всеобщей истории СРЕДНЕЙ АЗИИ ГО У «ХГУ имени академика Б. Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
PRE-ISLAMIC Ayubov Abdusalom Raufovich, doctor of history, BELIEF OF THE TURKS professor, head of the department of general history, SEI OF CENTRAL ASIA «KhSU named after acad. B. Gafurov» (Tajikistan, Khujand) e -mail: abdusalom-1@mail.ru
Масъалаи эътицоди динии цавмуои туркзабони Осиёи Миёна то омадани арабуо ва цоришавии ислом барраси шудааст. Мутобици маълумоти манбаъуои таърихи ва адабиёти илми маълум мегардад, ки дини турщои Осиёи Миёна монотеисти буд. Худои онуо Тангри ном дошта, дар худ Худои ягона, Худои Осмон, офтобу оташро тацассум мекард. Номи ин худо аз эътицоди динии цадимтарини цавмуои бодиянишини Осиёи Маркази маншаъ мегирад. Парастиши Тангри дар Осиёи Миёна дар зери таъсири гояуои эътицодуои мауалли бой гардид. Тангрипарастии турщо чун таълимоти зардуштия гояуои меурпарастиро дарбар мегирифт. Баробари ин як цисми турщо зери таъсири сугдиён пайрави дини зардушти буданд. Онуо уамчунин ба чанд мазуабуои дигар эътицод менамуданд, аммо онуоро ба таври кулли цабул накардаанд.
Калидвожа^о: Осиёи Миёна, дини турщо, дини монотеисти, эътицоди динии тоисломи, , тангрипарасти, зардуштия
Рассмотрены религиозные верования тюркских племен Средней Азии до прихода сюда арабов и распространении ислама. По сведениям письменных источников и научной литературы, религия тюрков Средней Азии была монотеистичной. Их бог назывался Тенгри и олицетворял собой единого бога, бога Неба и бога Солнца и огня. Имя этого бога берёт начало от религиозных верований кочевых племен Центральной Азии. Отмечено, что почитание Тенгри в Средней Азии обогатилось под влиянием местных верований. Тенгрианство тюрков, как и зороастризм, включало также идеи митраизма. Наряду с этим, часть тюрков под влиянием согдийцев придерживалась зороастризма. Они также исповедовали некоторые другие религии, но в массовом порядке не приняли их.
Ключевые слова: Средняя Азия, религия тюрков, монотеистичная религия, доисламские религиозные верования, тенгрианство, зороастризм
The article examines the religious beliefs of the Turkic tribes of Central Asia before the arrival of the Arabs and the spread of Islam. According to written sources and scientific literature, the religion of the Turks of Central Asia was monotheistic. Their god was called Tengri and personified one god, the God of Heaven and the God of the Sun and Fire. The name of this god originates from the religious beliefs of the nomadic tribes of Central Asia. It is noted that the veneration of Tengri in Central Asia was enriched under the influence of local beliefs. Tengrism of the Turks, like Zoroastrianism, also included the ideas of Mithraism. Along with this, some of the Turks, under the influence of the Sogdians, adhered to Zoroastrianism. They also practiced some other religions, but did not accept them en masse.
Key-words: Central Asia, the religious of the Turkic tribes, the monotheistic religion, pre-Islamic
religious belief, Tengri, Zoroastrianism
Кавмхри туркзабон аз ахди ^адим ба Худои ягона, Худои Осмон, офтобу оташ - Тангри эътщод мекарданд. Тангри дар тасаввуроти онхо ба ^ахрамонони заминй, во^ей хеле наздик аст. Номи худои Тангри ба олами динии ^адимтарини ^авмхои бодиянишинони Осиёи Марказй рафта мерасад, ки дар катибахои Орхон дар нимаи аввали асри VII инъикос ёфтааст. Дар махалли ^ад-^ади дарёи Орхон дар марзи Мугулистон маркази тамаддуни туркй мавчуд буд, ки мисоли он муттахидшавии этнофархангии гуннхо (соли 209 т.м. - асри II м.), империяи туркхо (асрхои VI-IX) мебошад. Ин чо хатти махсуси туркиро истифода мебурданд. Тобистони соли 1889 аз Мугулистони Шимолй ёдгорихои навиштачоти руи санг, бозмондахои ^абрхо бо хайкалчахои мармарини одамон ва хайвонот ба даст омаданд. 25 ноябри соли 1893 забоншиноси даниягй В.Томсен асрори хатти енисейй-орхониро кашф кард. Вай маънии фонетикии хамаи навиштачотро нишон дод. Аввалин калимаи хондашуда «Тангри» буд [6, с.17].
Чун дигар динхои чахонй тангрипарастй дар заминаи гояхои эътщодхои махаллй дар Осиёи Марказй ба вучуд омадааст. Вай тавассути муносибат бо шаманхо ва намояндагони дигар динхои махаллй, хамчунин дар натичаи иртибот бо минта^ахои хамсоя бой гардид.
Мафхуми калидии тангрипарастй Тангри мебошад. Истилохи «Тангри» дар ёдгорихои хаттии бостонии турк ва дар «Девони лугот ат-туркй»-и Махмуди Кршгарй «Танри» сабт шудааст. Вай дар анъанахои гуногуни фархангй бо нигох доштани маъно ва маънои аслии худ ба таври мухталиф навишта ва хонда мешавад: дар забонхои олтойихо - «Тенри», якутихо - «Танра», мугулхо - «Тенер», бурятхо - «Танер». Дар бархе аз забонхои туркии муосир ин вожа дар шакли "Танир" хонда ва навишта мешавад. Худи вожаи «Тангри» прототуркй буда, минбаъд ба забони гуннй гузаштааст. Он аз ду решаи «тен» ва «ри» иборат буда, ^исми аввал маънои «осмон», ^исми дуюм маънии «инсон»-ро медихад. Дар забонхои туркии муосир вожаи «эр» (ир) ба маънои мард аст. Истилохи «тан» дар туркхо ва гуннхои ^адим ба маънои "субхидам", "тулуи офтоб", «нур хама чизро равшан мекунад», «хар чиз аз хоб бедор мешавад ва ба зиндагй огоз мекунад»-ро дошт [3, с.19].
Бисёре аз мухавдщони муосир бар он а^идаанд, ки калимаи "тангри" аз Байнаннахрайни ^адим баромадааст. Онхо ба олими амрикой Л.Оппенхайм истинод мекунанд. Вай ^айд кардааст, ки дар Бобулистон аз давраи хокимияти шох Саргон (23162261 пеш аз милод) то замони Хаммурапи (1792-1750 пеш аз милод) номи шохро якчоя бо муайянкунандаи "Худо Дингир" менавиштанд [9, с.78]. Истилохи "дингир" гуё ба Осиёи Марказй дар шакли "тангри" гузаштааст. Аммо то кадом андоза ин фарзия асос дорад, маълум нест.
Бархе аз олимон замони пайдоиши тангрипарастиро чун як равияи динию фалсафй хазорсолаи V-IV пеш аз милод медонанд. Хдмчун асос маълумотхои бостоншиносй аз ^абристони Сузи Байнаннахрайн, маводи фарханги Афанасйевии Осиёи Марказй ва Олтой гирифта шудаанд [4, с.12].
Тангрипарастй динест, ки бо эъти^од ба Офаридгор асос ёфта, тахминан дар охири хазорсолаи II - ибтидои хазорсолаи I пеш аз милод, вале на дертар аз асрхои V-III то мелод ба вучуд омадааст. Онро бо "Ченли" ("осмон")-и хуннхо, "Тян"-и чинихо, "Дингир"-и шумерихо наздик медонанд. Туркхои ^адим чунин мепиндоштанд, ки оламро Тангрихон -худои олй, худоён Йер-суб, Умай, Эрлик, Замин, Об, Оташ, Офтоб, Мох, Ситорахо, Хдво, Абрхо, Шамол, Гирдбод, Раъд ва Раъд, Борон, Тирукамон идора мекунанд. Тангрихон хар замон бо Йер (Замин) ва дигар руххо (Йорт Иасе, Су Анаси ва гайра) корхои заминиро ба
чо меовард, пеш аз дама мудлати зиндагиро муайян мекард. Масъули таваллуди фарзанди одамон илада Умай ва марги ондо - Эрлик, "руди чадони зеризаминй" буданд.
Тафсири истилоди "тангри"-ро М.А. Хабичев пешнидод кардааст. Ба а^идаи у тангри бо худои скифдо дар симои ^адрамони асотирии Таргитай ало^аманд аст. Н.В. Абаев навиштааст аст, ки бобокалони асотирии тамоми скифдо Таргитай бо эпоними «Тангрй» иртибот дорад. Вай дар шакли "тур" дар давраи ташаккули тамаддун ва давлатдории турку мугул дар истилодоти дарбию сиёсии "бага-тур" ва "тархон", инчунин дар этнонимхо ва политонимдои "турк", "тотор", "турон" тачассум ёфта, минбаъд дамчун як мавчудияти кайдонй синоними калимаи "тангри" - худо гардид [1, с.229].
Маздаби зардуштй тавассути даракатдои мустамликавии сугдиён берун аз дудуди Сугд падн шуд. Сайёди чинй Сюан Сзан навиштааст: "Туркдо оташро мепарастиданд. Аз ин ру, ондо аз тахтаи чубй истифода накардаанд" [13, с.5]. Эдтимол у эътицоди туркдоро ба дини зардуштй дар назар дошта бошад.
Дар соли 568 сафири Византия Земарх менависад, ки дар Хдфтруд сафирон дар давлии хорони турк Истамй ру ба тарафи шар^ ба зону нишаста, ба парчаме ки тасвири сари гург ва оташро дошт, таъзим карданд. Тандо баъд аз он ба манзили хо^он даромаданд. Дар ин чо омехтагии дини зардуштии сугдиён ва тангрипарастии туркдоро дидан мумкин аст. Ба зону ру ба шар^ нишаста, ба сари гург ва оташи сузон таъзим кардан як маросими поксозй буд [2, с.49].
Тангрипарастии туркдо мисли дини зардуштй гоядои медрпарастиро дарбар мегирифт, ки яке аз а^идадои динии он тасаввуроти равшанй ва оташ дамчун рамзи даёт аст: дамсари якуми у аз осмон бо нурдои равшанй фаромада, се писар - Офтоб, Мод ва Ситора ба дунё овардааст. Дамсари дуюм рамзи Замин ва Об буда, у низ се писар - Осмон, Бадр ва Кудро таваллуд кардааст. Дар ин чо тачассуми одии табиат не, балки дарки табиат дамчун манбаи даёт, бо дам омадани инсон ва табиат тачассум ёфтааст. Худи инсон марказ ва тачассуми табиату кайдон аст. Ин тасаввурот дар дамаи фардангдои адди ^адим, аз чумла дар асотири Юнон чой дорад [3, с.135].
Новобаста аз он ки як ^исми туркдо зери таъсири сугдиён пайрави дини зардуштй буданд, дар асрдои VI-X ондо дини ба худ хос доштанд. Инро бо чунин далел исбот кардан мумкин аст, ки маздаби буддоии дар замони докимияти Таспар-до^он ва Билга-до^он ба дарачаи дини давлатй бардошташуда, маздопарастии таргибкунандаи мудочирони сугдй тамоми оммаи туркдоро фаро гирифта натавонистанд, одати бунёди ёдгоридоро барои мардумон аз байн набурданд [11, с.69].
Дар да^и^ат туркдо аз зардуштия то монавия ба бисёр диндо эъти^од оварданд. Аммо бо сабаби мавчудияти сатди баланди муносибатдои синфй ва и^тисодй ондо ба таври куллй ^абул нагардиданд. Илова бар ин эътицоди ба худ хоси туркдо то дарачае баланд буд, ки ондо акнун ба тасаввуроти динии дигар ниёз надоштанд. К.И. Ташбаева навишта буд, ки "...туркдо догмадои буддоииро рад мекарданд. Низоми динии худи туркдо талаботи маънавии ондоро ^онеъ мекард ва барои эътицоди дигар зарурат надошт" [12, с.56]. Аммо як ^исми туркдо дар зери таъсири дини зардуштй монданд. Зардуштия ва тангрипарастй диндои адолии тадчоии Осиёи Миёна буда, аслан диндои монотеистй ба дисоб мерафтанд. Тад^и^оти Л.В. Федорова нишон дод, ки тангрипарастии туркию мугулй бо дини эрониён, скифдо-ориёидо, сакоидо, сугдиён, диндуориёидо, тибетидо ва чинидо робитаи наздики таърихй ва ирсй дорад [14, с.67].
Мудочирони сугдй дар тули асрдо дар байни туркдои Туркистони Шар^й дини зардуштиро таргиб мекарданд. Дар ин чо ибодатхонадои зардуштй сохта шуд, ки дар ондо
сугдиён ва туркхои махаллй якчоя ибодат мекарданд, маросимхои худро мегузарониданд. Дар маъхазхои хаттй оиди му^овимати туркхо ба дини зардуштии сугдй маълумоте нест.
Нахустин ёдгории хаттии туркй катибаи Бугут аст, ки дар санги ^абри Таспар-хо^он бо алифбои сугдй навишта шудааст. Дар тарафи а^иби санг тарчумаи матн ба забони санскритй кандакорй шудааст. Дар ин навиштачот истилохоти динии сугдй - Saosyant -начотдиханда, Ру, Pyyst - худо ва худоён истифода шудааст. Ин нишон медихад, ки муаллифи катибахо оташпарасти зардуштй буд. Дар истилохи k'w Pyw s'r pwrsty - «Аз худо пурсид» муаллифи катиба на дини буддоии туркхо, балки худои олии зардуштиён Ахура Маздоро дар назар дорад [7, с.133]. Дини зардуштия яккахудоиро таргиб мекунад ва истилохи Ру - худо ба Ахура Маздо мансуб аст. Бояд гуфт, ки ин катиба аз эхтироми мута^обилаи сугдиён ва туркхо шаходат медихад, зеро онро як оташпарасти зардуштй бо фармони турки эътщодманди дини буддой таълиф кардааст.
Дар хуччатхои сугдии ^алъаи Муг тахти разами А-17, В-15 ва 1.1 навиштахои марбут ба дини зардуштия мавчуданд. Барои мисол навиштачотхои зеринро овардан мумкин аст: ргп'т Руу 5'т5'пк - «бо номи худои офаридгор» дар хуччати 1.1, 2Кп Руу ZY 2Кп ту5г' nP'nty - «бо номи Ахура Маздо ва Митра савганд мехурам» дар хуччати Nov.4 [8, с.46]. Тавре В.А. Лившитс навиштааст, дар хуччати Nov.4 вазифаи Митра хамчун худои шартнома нишон дода шудааст. Дар хуччати 1.1 чунин навиштачот низ мавчуд аст: «Дируз Ничитак (nyzytk) ва кохин Курчи (Pynpt kwrcy) омаданд... Худатон медонед, ки онхо дустони бехтарини шумо хастанд» [10, с.108]. Ин як ^исми мактуби ба Деваштич фиристодаи намояндаи араб Абдурахмон ибни Субх мебошад. Ничитаки сугдй ва кохини туркй - вагнпат Курчи воизони зардуштия буданд. Махсусан аз рухонй Курчи зикр кардан лозим аст, ки хамчун туркзабони дини зардуштро ^абулкарда, ба дарачаи вагнпат (Pynpt) расидааст. Аз ин бармеояд, ки зардуштия дини муштараки сугдиён ва туркхои ин чо будааст. Дар баробари ин набояд фаромуш кард, ки туркхо низ пайравони тангрипарастй, шамания, буддоия, монавия ва масехияи шар^й буданд.
Дар байни тангрипарастон анъанаи бунёди маъбад дар солхои аввали мухочирати бузурги хал^хо ва сукунати доимии туркхо ^айд карда шудааст. Онхо куххои зодгохи худро тарк карданд, аммо эъти^од ба онхоро гум намекарданд ва хар чо ки иншооти нави динй месохтанд, дар меъмории он тархи куххои му^аддасро такрор мекарданд. Кухи Кайлас дар Тибет барои онхо кухи асосй - яке аз чойхои му^аддаси зиёрат ба хисоб мерафт. Аз ин ру, маконхои му^аддасро «килиса» меномиданд, ки дар туркй то хол маънои «калисо»-ро дорад. Дар деворхои килис на^ш мекашиданд. Барои тангрипарастон маъбад ин чахон дар хавои кушод, зери назари Худои Осмон буд.
Хдмин тари^, тасаввурот дар бораи тангри барои ^абули ислом аз чониби хал^хои Осиёи Марказй заминаи мусоид фарохам овард, харчанд маълум аст, ки ин раванд хамвор сурат намегирифт. Аммо бо зухури ислом дар минта^а як навъ тахаввулот ба амал омад: ахолии махаллй калимаи «Тангри»-ро ба сифати худои нав истифода мебурд. Ин анъана то замони муосир идома дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абаев Н.В. «Тэнгрианство» и «Ак Чаяан» как духовно-культурная основа кочевнической цивилизации тюрко-монгольских народов Саяно-Алтая и Центральной Азии // Доклады VIII Международного конгресса монголоведов. 5-11 авг. 2002 г. Том 15 (36). - Улан-Баатар: Международная Асс. Монгол. иссл., 2004. - С. 226-237.
2. Аюбов А.Р. Этноконфессиональные отношения согдийцев в эпоху раннего Cредневековья // Ученые записки Худжандского госуниверситета им. академика Б.Г. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2017. - №4. - С. 49-56.
3. Аюпов Н.Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение. - Алматы: КазНПУ им. Абая. -КИЕ, 2012. - 256 с.
4. Безертинов Р.Н. Тенгрианство - религия тюрков и монголов. - Казань: Слово, 2004. - 259 с.
5. Грене Ф. Знание яштов "Авесты" в Согде и Бактрии по данным иконографии // Вестник древней истории. - 1993. - № 4. - С. 149-160.
6. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. -СПб. : Филол. ф-т СПбГУ, 2003. - 560 с.
7. Кляшторный С.Г., Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока. Т.Х. - Москва: Наука, 1971. - С. 121-146.
8. Лившиц В.А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. - Санкт-Петербург: Филологический факультет СПбГУ, 2008. - 414 c.
9. Оппенхейм Л. Древняя Месопотамия. - Москва: Наука, 1990. - 319 с.
10. Согдийские документы с горы Муг. Вып. II. Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица. - Москва: Изд-во восточной литературы, 1962. - 224 с.
11.Сухбатар Г.К вопросу о распространении буддизма среди ранних кочевников Монголии // Археология и этнография Монголии / Отв. ред. А.П. Окладников. - Новосибирск, 1978. - С. 61-71.
12.Ташбаева К.И. К вопросу об особенностях верований древних тюрок // Современность: философские и правовые проблемы. - Бишкек, 2003. - С. 55-67.
13.Тугушева Л.Ю. Уйгурская версия биографии Сюань Цзяна.-Москва:Наука,1991. - 592 с.
14. Федорова Е.В. Эпическое наследие как источник определения места и времени возникновения мировоззрения Тенгри // Материалы Международной научно-практической конференции «Эпическое наследие - реликтовый дух алтайских народов». - Бишкек, 2007. - С.66-72.
REFERENCES:
1. Abaev N.V. "Tengrianism" and "Ak Chayaan" as the Spiritual and Cultural Basis of the Nomadic Civilization of the Turkic-Mongolian Peoples of Sayan-Altai and Central Asia // Reports of the 8th International Congress of Mongolologists. - August 5-11, 2002. - Volume 15 (36). - Ulaanbaatar: International Ass. Mongol. research, 2004. - PP. 226-237.
2. Ayubov A.R. Ethno-Confessional Relations of Sogdians in the Early Middle Ages // Scientific notes (Nomai donishgoh) of Khujand State University named after academician B. G. Gafurov. Humanities and Social Sciences Series. - 2017. - No. 4. - PP. 49-56.
3. Ayupov N.G. Tengrism as an Open worldview. - Almaty: KazNPUnamed after. Abaya. - KIE Publishing House, 2012 - 256pp.
4. Bezertinov R.N. Tengrism is the Religion of the Turks and Mongols. - Kazan: Slovo, 2004. -259 pp.
5. Grene F. Knowledge of the Avesta Yashts in Sogd and Bactria according to Iconography // Bulletin of ancient history. - 1993. - No. 4. - PP. 149-160.
6. Klyashtorny S.G. History of Central Asia and Monuments of Runic Writing. - St. Petersburg: Philol. Faculty of St. Petersburg State University, 2003. - 560 pp.
7. Klyashtorny S.G., Livshits V.A. Sogdian Inscription from Bugut // Countries and Peoples of the East. T.H. -M. : Nauka, 1971. - PP. 121-146.
8. Livshits V.A. Sogdian Epigraphy of Central Asia and Semirechye. - St. Petersburg: Faculty of Philology of St. Petersburg State University, 2008.
9. Oppenheim L. Ancient Mesopotamia. - M. : Nauka, 1990. - 319 pp.
«BECTHHK Trynsn», ebinycK 2 (99), 2024
10. Sogdian Documents from Mount Mug. Vol. II. Legal documents and letters. Reading, translation and comments by V.A. Livshitsa. - M.: Publishing House of Oriental Literature, 1962.
11. Sukhbatar G. On the Issue of the Spread of Buddhism among the Early Nomads of Mongolia // Archeology and Ethnography ofMongolia. Rep.ed. A.P. Okladnikov. - Novosibirsk, 1978. - PP. 61-71.
12.Tashbaeva K.I. On the Question of the Peculiarities of the Beliefs of the Ancient Turks // Modernity: philosophical and legal problems. - Bishkek, 2003. - PP. 55-67.
13.Tugusheva L.Yu. Uyghur Version of the Biography of Xuan Jiang. - M.: Nauka, 1991.
14. Fedorova E. V. Epic Heritage as a Source of Determining the Place and Time of the Emergence of Tengri 's Worldview // Materials of the International Scientific and Practical Conference "Epic Heritage - the Relict Spirit of the Altai Peoples ". - Bishkek, 2007. - PP. 66-72.
