CC BY
5УДК 94(476) "16/18":393
ЭТАС ШЛЯХЦЩА I ШЛЯХЦЯНК1 У ПАХАВАЛЬНЫХ КАЗАННЯХ РЭЧЫ ПАСПАЛ1ТАЙ XVI - XVIII стст.
канд. гкт. навук, Н.В. СТАХНО (Лщэй Беларускага дзяржаунага ушверстэта, Мтск)
У артыкуле робщца спробарэканструкцып этасау шляхцща I шляхцянт, як1я фарм1равал1ся хрысц1янск1м1 прапаведн1кам1 на тэрыторъи Рэчы Паспалтай у эпоху барока. Рэканструкцыя адбываецца на аснове аналгзу пахавальных казанняу, як1я набылг надзвычайную папулярнасць у азначаны перыяд. Адзначаюцца тыя маральна-этычныя эталоны шляхцща-мужчыны I жанчыны-шляхцянкг, як1я фарм1равал1ся на 1х аснове, праводзщца параунанне вобразау шляхцща-католжа I шляхцща-пратэстанта, высвятляюцца канфестныя асабл1васц1 этасау. Акрамя таго, выбудоуваецца 1ерарх1я каштоунасцей, як1я транслявал1ся царквой як годныя для успрыняцця. Высвятляюцца асабл1васц1 каштоунаснай 1ерарх11 шляхцща у суаднясенш яго з вобразам шляхцянк1. Складаецца с1стэмароляу, характэрных для прывшеяванага слою насельтцтва Рэчы Паспалтай.
Ключавыя словы: шляхецкая культура, танаталогш, этас, Рэч Паспалтая, пахавальныя казанш XVI- XVIII стст.
Уводзшы. Эпоха барока праходзша пад знакам Кошррэфармацьи, калi асаблiвую ролю адыгрывала ка-талщкая царква, якая iмкнулася макамальна кантраляваць усе сферы жыццядзейнасщ чалавека. Для гэтага яна выкарыстоувала самы галоуны страх - страх смерщ i вечных пакут пасля яе. У рэлтйнай лгтаратуры паусюдна узшкае сцвярджэнне, што толью той, хто добра жыве, той i добра памрэ. Напрыклад, святар А. Ларэнцовiч у сваiх казаннях тран^равау щэю, што павшна быць прапорцыя смерцi i жыцця - Бог не дае добрай смерщ таму, хто не кушу яе цягам зямнога кнавання1. Для засваення мастацтва добрага жыцця, прапаведнш лiчылi, што хрыс-щянш павiнен быу выпрацаваць для сябе мадэлi паводзiн у разнастайных спуацыях, якiя ён будзе стала прайгра-ваць i, такiм чынам, фармiраваць у сабе пэуныя паводзiнскiя навыю [1, с. 93]. Праз шматлшя пропаведзi, пахавальныя казаннi i рэлiгiйную лiтаратуру царквой транслявауся адпаведны этас шляхцiца. Этас - гэта сукупнасць щэальных уяуленняу, этычных норм, яюя выражаюцца у вызначаным стыле жыцця; гэта узгодненыя правiлы i узоры жыццёвых паводзiн [2, с. 105].
Мэтай дадзенага артыкула з'яуляецца рэканструкцыя этасау шляхцiца i шляхцяню i вызначэнне уплыву на iх фармiраванне хрысцiянскай царквы на тэрыторыi Рэчы Паспалiтай у эпоху барока. Для дасягнення дадзенай мэты мы спачатку высветлiм гiсторыю узнiкнення пахавальных казанняу i iх развiцця на нашай тэрыторыi, а затым на iх аснове ахарактарызуем тыя маральна-этычныя эталоны шляхцiца-мужчыны i жанчыны-шляхцянкi, яюя яны фармiравалi.
Перш за усё неабходна адзначыць дастаткова нiзкую распрацаванасць дадзенай праблематыю у сучаснай пстарычнай навуцы. Панегiрычная лiтаратура i пахавальныя казанш у асноуным даследавалiся лиаратураз-науцамi2 i толькi у апошш час да iх звярнулiся як да крынщ, з дапамогай яюх раннемадэрновыя святары iмкнулiся фармiраваць светапогляд тагачасных людзей. Першым такую спробу зрабiу польскi гiсторык Марцэлi Косман [3]. Сёння азначанае пытанне падымаецца у працах расiйскiх гiсторыкау Маргарыты Карзо [1] i Марыi Лескшэн [2], а таксама беларускай даследчыцы Наталлi Слiж [4-6].
Асноуная частка. Што тычыцца гiсторыi узнiкнення пахавальных казанняу, то першыя з iх з'явiлiся у ста-ражытнай ГрэцыР. Зауважалi, што менавiта казанне становщца найвялiкшым падарункам, якi жывыя могуць зрабiць памерламу; дзякуючы яму памерлы назаусёды застаецца у памяцi. На тэрыторыi Польшчы першапачаткова казаннi былi лацiнамоунымi i прысвячалiся манаршым асобам. Самае ранняе казанне было зроблена Станюлавам са Скарбiмера з нагоды смерцi каралевы Ядзвiгi i пабачыла свет у 1399 г. Першы твор падобнага кшталту у Вялшм Княстве ЛiтоУскiм стварыу пратэстанцкi святар Цыпрыян Базытк у гонар смерщ Альжбэты з ШыдлоУскiх Радзiвiл у 1562 г. З канца XVI ст. рэзка пашыраецца кола людзей, яшм прысвячалюя пахавальныя казанш, зараз гэта былi не толью каралi i найвыдатнейшыя дзеячы дзяржавы, але жанчыны, дзецi, шляхцiцы, царкоуныя дзеячы, нават мяш-чане i купцы сталi фiгурантамi гэтага кшталту творау4. Надзвычайны рост колькасцi прамовау у азначаны перыяд быу звязаны з павелiчэннем публiчнай дзейнасцi святароу - яны сталi актыунымi Удзельнiкамi соймавых пася джэнняу, свят i г.д.5. Акрамя таго, пашырэнню выкарыстання пахавальных казанняу спрыяла контррэфармацыйная
1 Lorencowicz, A. Kazania na Niedziele calego roku : w 2 cz. / A. Lorencowicz. - Kalisz : Druk. Kolegium Kaliskiego Soc. Jesu, 1671. - Cz. 1. - S. 118.
2 Platt, D. Kazania pogrzebowe z przelomu XVI-XVII w. Z dziejów prozy staropolskiej / D. Platt. — Wroclaw : Ossolineum, 1992. -183 s. Skwara, M. Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografía / M. Skwara. - Gdansk : Slowo/obraz terytoria, 2010. - 732 s. Nowicka-Jezowa, A. Piesni czasu smierci : studium z historii duchowosci XVI-XVIII wieku / A. Nowicka-Jezowa. -Lublin : Towarzystwo Nauk. Katolickiego Uniw. Lubelskiego, 1992. - 478 s.
3 Platt, D. Kazania pogrzebowe z przelomu XVI-XVII w. Z dziejów prozy staropolskiej / D. Platt. - Wroclaw : Ossolineum, 1992. - S. 6.
4 Santhoff, K. Lzy smutne, na pogrzeb slawney pami^ci Paniey Elzbiety Winklerowey ... / K. Santhoff. - Poznan : Druk. J. Wolraba, 1616. - [14] s.
5 Platt, D. Kazania pogrzebowe z przelomu XVI-XVII w. Z dziejów prozy staropolskiej / D. Platt. - Wroclaw : Ossolineum, 1992. - S. 25.
дзейнасць касцёла як шстытуцьп, якая стварала грамадсюя вобразы паводзш. Касцёл дамагауся ад ксяндзоу, каб прамовы на пахаваннях стваралi узоры, годныя пераймання, а не проста усхвалял! канкрэтных людзей.
Аб запатрабаванасщ такога кшталту тэкстау у паусядзённым жыццi сведчыць перавыданне некаторых тво-рау, нават неаднаразовае (напрыклад, перавыданне кнiг П. Скаргi). Польсю гiсторык лiтаратуры Ганна Дзяхцшь-ска высветлша, што 13% лiтаратуры у Каралеустве Польскiм i Вялiкiм Княстве Лггоусюм у XVI ст. складала лiтаратура, створаная з нагоды нейкай падзеi (прамовы на каранацыi, хрысцшах, вяселлi, пахаваннi i г.д.), а у XVII ст. яна складае ужо 30%6. Самым багатым на выданш пахавальных казанняу быу перыяд з 1632 па 1654 гг., калi у свет выходзiлi па 10 кшг на год, а у 1638 г. было выдадзена ажно 20 творау. Потым пачынаецца сумна вядомы «Патоп» i колькасць выданняу рэзка змяншаецца7.
Першыя казанш, створаныя у Рэчы Паспалiтай, былi вельмi разнастайнымi i не падпарадкоувалкя ней-каму абразцу, але Пётрыкаусю сiнод 1607 г. прыняу рашэнне, каб памеры казанняу былi невялшм^ а сiнод Вiленскай дыяцэзп 1669 г. пастанавiу не зацягваць прамовы больш чым на гадзiну i не дапускаць у ix панепрыч-ных элементау, a канцэнтравацца выключна на набожных павучэннях [3, с. 253]. Так! падыход быу сфармуля-ваны i пратэстантамi у XVI ст. Так, М. Лютар вучыу, што трэба рабiць нацiск не на усхваленне памерлага, а на суцяшэнне i навучанне прысутных, а таксама усхваленне Бога. Асноуная рознща памiж каталiцкiмi i пратэс-танцкiмi казаннямi у азначаны перыяд палягала менавiта ва увазе да асобы памерлага - у першых ёй прызнача-ецца нашмат больш месца, у той час як у апошшх значна больш увап надаецца дактрыне.
У XVII ст. замацавалася схема для пахавальных казанняу ва усёй Еуропе, i розныя хрысщянсюя канфесп цалкам щ часткова яе успрынял^. Яна уключала тытульную старонку з назвай, каму твор прысвечаны (яго гра-мадскiя функцыи, пасады), !мя i прозвшча стваральшка, месца агалашэння, а таксама месца i час выдання. На адваротным баку змяшчалася выява герба i невялш твор у яго гонар; на наступнай старонцы прысутшчала пры-свячэнне, а потым распачыналася само казанне з так званага «вота» - выказвання на лацшскай щ польскай мове са Старога щ Новага запаветау, якое чырвонай лшяй пралягала праз увесь твор. Пахвала чалавеку звычайна складалася з некальюх частак. Клаачная схема з трох раздзелау была запазычана у старажытнарымскага рытара Квштыл!яна, як! выдзяляу наступныя части: перад нараджэннем, жыццё i пасля смерщ. То бок, меркавалася атсанне вел!чы роду да якога належау памерлы, далей атсвалася яго жыццё i падкрэсл1валкя лепшыя яго рысы, а скончвалася усё смерцю i тым вобразам, як! памерлы паюнуу у нашчадкау9.
Таюм чынам, казанш, яюя нарадзшся як падарунак памерламу у старажытнай Грэцыи пераутварылюя на рэтраслятара щэальных вобразау у контррэфармацыйныя часы.
Яюя ж вобразы намагалася сфарм!раваць праз пахавальныя казанш i пропаведз! царква?
Перш за усё, самай галоунай i неад'емнай рысай, што было лапчна для казанняу зробленых святарам!, была набожнасць. Яна прысутшчае як у каталщюх, так i пратэстантсюх творах. Так, напрыклад, сярод галоуных цнот у эштафп Вшенскага ваяводы i Гетмана вялшага лггоускага Каз!м!ра Яна Сапеп (пам.1720) адзначаецца набожнасць10. Пад час пахавання знакамггага канцлера Льва Сапеп (пам. 1633), езугг Себасцьян Лайшчэусю на першы план пастав!у палкую набожнасць, удзячнасць Богу, а таксама малггвы нябожчыка за узвышэнне ка-талщкай царквы, выкараненне ерас i, асабл!ва, за настауленне на сапраудны шлях уах заблудлых душ [3, с. 276]. На пахаванш галоунага трыумфатара хоцшскай бивы, гетмана Яна Караля Хадкев!ча (пам. 1621) было зроблена некалью прамоу, але у кожнай з !х падкрэсл!валася яго рэлшйнасць. Так, Ф. Б!ркоусю выхваляу разу-менне Я. Хадкев!ча, што уам перамогам ён абавязаны не сабе, а вышэйшым сшам, таму перад кожнай бивай гетман доуга мал!уся, а пасля перамоп - шчыра дзякавау Богу [3, с. 283]. Таксама i Б. Чарлшсю адзначыу, што вера знакамиага вайсковага правадыра праяулялася у частых споведзях, сталай прысутнасщ духаушка i раздачы мшасцшы11. Сымон Высоцю, у казанш зробленым на пахаванш Яна Омяона Алелькав1ча (пам. 1592), звярнуу асабл!вую увагу на яго пераход - яго продю был! праваслауным^ а ён абрау каталщкую веру. Дадзены крок вельм! высока ацэньвауся каталщюм! святарамь Кал! князь перайшоу у «сапраудную» веру, то стау яе палымяным абаронцам i раб!у усё для яе пашырэння12.
Некаторыя аутары не проста адзначал! набожнасць памерлага, але засяроджвал! увагу спачатку слухачоу, а потым i чытачоу на рэлтйных практыках, у яюх гэтая набожнасць праяулялася. Так, усхвалялюя асабютыя намаганш Паула Любартав!ча Сангушю (пам. 1750), яюя увасаблялюя у трыманш суботняга паста, наведванш
6 Dziechcinska, H. Z dziejow zycia literackiego w Polsce XVI i XVII wieku / H. Dziechcinska. - Wroclaw : Wyd. PAN, 1980. - S. 23, 36.
7 Skwara, М. Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia / M. Skwara. - Gdansk : Slowo/obraz terytoria, 2010. - S. 64.
8 Там жа - S. 67.
9 Там жа - S. 47.
10 Biblioteka Ordynacji Zamojskiej - Dzial 814. - Dziennik Jana Stanislawa Jablonowskiego wojewody ruskiego 1718-1725. - Ark. 58obr.
11 Czarlinski, B. Kazanie na pogrzebie jasnie wielmoznego pana Jana Karola Chodkiewicza, Hrabie ze Szklowa i Myszy, na Bychowie, Wojewody Wilenskiego, Korony Polskiej przeciw Osman Sultanowi, a W. X. L., Hetmana Najwyzszego, Gubernatora Ziemie Inflantskiej, Derpskiego, Luboszanskiego, Wielonskiego etc. etc. Starosty. Miane w Ostrogu w Kosciele Farskim / B. Czarlinski. -Wilno : Druk. Akademicka, 1622. - Ark. 28.
12 Wysocki, S. Kazanie na pogrzebie Jasnie Oswieconego Ksi^zçcia je[go] x[iqzçcej] m[osci] pana Jana Symeona Olelkowicza z laski Bozey Ksiqzçcia Sluckiego y Kopylskiego etc. Ostatecznego mçskiey plci tey zacney y staradawney familiey potomka. Miane przez x[içdza] S. Wysockiego, Soc. Jesu kaplana w kosciele teyze Soc. w Lublinie / S. Wysocki. - Wilnia : Druk. Akademiey Soc. Jesu, 1593. - Ark. 26.
шматлшх набажэнствау. Больш таго, ён паусюль вазiу з сабой тастамент, перачытвау яго i папрауляу, а калi зразумеу, што наблiжаецца да смерцi, пачау спавядацца двойчы на дзень. Князь быу слынны сваёй харыта-тыунай дзейнасцю: у вялш чацвер амывау ногi убопм, пасля чаго раздавау iм кашулi i накрывау для iх сталы i абслугоувау iх разам з жонкай13. У казаннi на гадавшу смерцi Яна Альбрыхта Радзiвiла (пам. 1626), бер-нардзiнец А. Львавецыуш падкрэслiвау набожнасць князя, якая выяулялася у дараваннi ялмужны, пелiгрымках, частых споведзях, будаунщтве касцёлау. Прамоуца падкрэ^вау рэлiгiйнасць асаблiвымi адносiнамi ня-божчыка да св. Францыска, труну якога ён наведау у Асiзii14. Нават ва успрыняцщ смерцi князь паводзiу сябе як сапраудны хрысцiянiн, ён не супращуляуся, а наадварот успрымау яе як праваднiка да нябеснай хвалы15. У пане-гiрыку Яна Альфонса Ляцкага (пам. 1647) адзначалася, што ён сшдау клунш грахоу сваiх, часта спавядаючыся; спу-сташау цяжкiя калiты, мiласцiну раздаючы; скщау каваныя боты з ног сваiх, зняможвау цела сваё пастамi, вала-сянiцамi, пакутамi, часта ажыццяуляу падарожжы да святых мясцiн [3, с. 277-278].
У пратэстанщх казаннях знаходзiм падобныя абароты, прысвечаныя рэлiгiйнасцi памерлых. Так, у казаннi Адама Рауса, прысвечаным смерцi Януша Радзiвiла (пам. 1620), найважнейшай вызначалася набожнасць князя: першая з уах цнотау - набожнасць кальвшюцкая, без якой усе асташя цноты - нi што шшае, як атрута. Падкрэс-лiвалася талерантнасць, а таксама барацьба за роунасць усiх веравызнанняу у Рэчы Паспалiтай16. Малады пратэс-тант Дадзiбуг Уладыслау Слушка (пам. 1630), нягледзячы на узрост, быу надзвычайна набожным, ён прытрым-лiвауся пастоу, шмат малiуся, раздавау ялмужну, добра ставiуся да бедных17.
Яшчэ адной праявай глыбокай рэлiгiйнасцi чалавека лiчылася пастаянная падрыхтаванасць да смерцi. Так навык засвоiу Крыштаф Мiкалай Сапега (пам. 1631), яш казау, што яму сёння памерцi, як i заутра, так i праз 60 гадоу -не страшна, бо ён смерць заусёды чакае i мае надзею на Бога, што яго тая паш гатовага знойдзе, калi прыйдзе18.
Наступная рыса, непасрэдна звязаная з набожнасцю, щ нават адна з яе праяу, - гэта мецэнацкая дзей-насць, якая уключала фундаванне цэрквау, касцёлау, кляштарау, утрыманне шпiталяу i навучальных устаноу, перадачу рэчау царкве. Князь Ян Омяон Алелькавiч (пам. 1592) вызначауся шчодрасцю: ён выдаткоувау вялiкiя грашовыя ахвяраванш на утрыманне касцёлау, а таксама быу адным з фундатарау Люблшскага езуiцкага ка-легiума19. Лiпскi прафесар Матэуш Дрэссэр у творы, прысвечаным князю Крыштафу Радзiвiлу Пяруну (пам. 1603), дзякавау за тую дапамогу, якую ён аказвау акадэмii20. Фрыдэрык Старцкiус усхваляу дапамогу Крыштафа Радавша (пам. 1640) у развiццi пратэстанцкай адукацыи у Вялiкiм Княстве Лиоусюм. Акрамя таго, ён фундавау новыя зборы, а таксама iнiцыявау новае выданне Бiблii21. Падканцлер Павел Стэфан Сапега (пам. 1635) праяуляу сваю набожнасць праз фундаванне касцёлау, кляштарау, утрыманне шшталяу. Марэк Карона, яю рабiу прамову на яго пахаванш, адзначау, што памерлы яшчэ у маладосцi дзесьцi прачытау павучэннi св. Герашма, што матэрыяльныя дзеяннi у дачыненнi да касцёла не прыносяць плёну, калi яны не падмацаваны малiтвамi. Па гэтай прычыне, Павел Сапега асаблiвую увагу прыдавау маливам i наведвау набажэнствы22.
Адной з галоуных канцэпцый каталiцкай царквы раннемадэрновай эпохi у Рэчы Паспалiтай быу не проста набожны хрысщянш, яю выконвае усе запаветы i сваёй фундатарскай дзейнасцю намагаецца замацаваць вядучую пазщыю сваёй царквы у грамадстве, але вобраз актыунага рыцара-сармата, яю змагаецца за сапрауднага Бога з мячом у руках. Рэч Паспалиая знаходзшася у атачэннi «ворагау» сапрауднай веры - на усходзе былi схiзматыкi, на поуначы - пратэстанты, на поУднi - мусульмане. Усе яны актыуна умешвалiся у палпычнае i рэлiгiйнае жыццё краiны. Таму, сапраудны шляхцщ мусiу абараняць незалежнасць сваёй Айчызны, а разам з ёй - i чысцiню веры,
13 Wollowicz, A. Droga Do Niesmiertelnosci, Publicznych Cnot torem [...] Xi^z^cia JMCI Pawla Karola [...] Lubartowicza Sanguszka, [...] Znaczna : Przy Pogrzebowym Akcie w Kosciele Lubelskim WW. OO. Kapucynow, wszystkim do nasladowania Pokazana / A. Wollowicz. - Lublin : Druk. Jezuitow, 1751. - Ark. 24.
14 Lwowecjusz, A. Kazanie na rocznicy iasnie oswiecone[g]o pana ie[g]o mosci p. Iana Albrechta Radziwila, ksi^z^cia Panstwa Rzymskie[g]o z Olyki, Nieswieza, na Klecku etc. etc. miane w kosciele kleckim dnia 15 kwietnia roku 1627 / A. Lwowecjusz. - Wilno : Druk. Akademicka, 1627. - Ark. E - E1.
15 Там жа. - Ark. E1obr. - E2.
16 Jarczykowa, M. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy : funeralia Radziwillowskie z XVII wieku / M. Jarczykowa. - Katowice : Wyd. uniw. Slaskiego, 2012. - S. 44.
17 Adrianowic, W. Kazanie Na Pogrzebie Wysoce Urodzonego wielkiey nadzieie Mlodzieniaszka, I^go [sic] Mosci P. Dadziboga Wladyslawa Sluszki Kasztellanica Zmudzkiego, Stäroscicä Rzeczyckiego, Pächol^ciä Pokoiowego, Krolewica lego Mci. Naiasnieyszego Wlädyslawä Zygmunta obränego Cära Moskiewskiego. Miäne W Kosciele Käznodzieyskim [sic, winno byc: w Kosciele Kowalewskim] die 3. Lipcä. Roku Pänskiego. 1631 [sic, zamiast: 1630] / W. Adrianowic. - Lwow: [s/e], [1630]. - Ark. D3-D4.
18 Olszewski, J. Grono winne pod zodyakiem Sapiezynskim w mlodem wieku doyrzaley cnoty na pogrzebie [...] Krysztofa Sapiehi woiewodzica wilenskiego [...] w kosciele S. Michala panien zakonnych s. Klary [...] 27 Nouemb. [...] 1631 / J. Olszewski. - Wilno : Druk. Akademicka, 1632. - Ark. L4 obr.
19 Wysocki, S. Kazanie na pogrzebie Jasnie Oswieconego Ksi^z^cia je[go] x[i^z^cej] m[osci] pana Jana Symeona Olelkowicza z laski Bozey Ksiqz^cia Sluckiego y Kopylskiego etc. Ostatecznego m^skiey plci tey zacney y staradawney familiey potomka. Miane przez x[i^dza] S. Wysockiego, Soc. Jesu kaplana w kosciele teyze Soc. w Lublinie / S. Wysocki. - Wilnia : Druk. Akädemiey Soc. Jesu, 1593. - Ark. 26.
20 Jarczykowa, M. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy : funeralia Radziwillowskie z XVII wieku / M. Jarczykowa. - Katowice : Wyd. uniw. Slaskiego, 2012. - S. 27.
21 Там жа. - S. 66.
22 Korona, M. Krzyz strzalisty oswieconego domostwa ich mosciow pp. Sapiehow abo kazanie zalobne przy pogrzebaniu ciala jasnie wielmoznego pana i. m. p. Pawla Sapiehi [...] odprawione w Holszanskim kosciele Oycow Franciszkanow / M. Korona. - Wilno : Druk. Akademicka, 1637. - Ark. D - D3obr.
бо Рэч Паспалггая была апошшм фарпостам каталщызма у Еуропе. Па гэтай прычыне, вельмi важным з'яулялася вайсковая дзейнасць шляхцща. Дадзеная канцэпцыя мела даволi доугую гiсторыю, якая пачалася яшчэ з ранех-рысцiянскiх абшчын i узмацншася у перыяд сярэднявечных крыжовых паходау. Другое жыццё яна атрымала у перыяд Контррэфармацыi. Мiсiянерства польскай сарматьи вызначалася абарончай пазщыяй, наузамен экспан-сiянiсцкай традыцыi Сярэднявечча.
У якасщ прыкладау да успадкавання фiгуравалi у першую чаргу гетманы, якiя атрымалi значныя перамогi. Б. Чарлiнскi адзначау, што Ян Караль Хадкевiч (пам. 1621) быу не толькi вядомы усёй Еуропе за свае ратныя подзвiгi, меу талент ваеннага стратэга, але i укладау уласныя сродю у фiнансаванне войскау у паходзе супраць туркау23. Крыштаф Радзiвiл Пярун (пам. 1603) у эттафп, складзенай С. Рысiнскiм, замацоуваецца у памящ наступных генерацый у вобразе дарагога Айчызне пагромцы ворагау24. Яго нашчадак Крыштаф Радзiвiл (пам. 1640) увогуле характарызуецца як iдэальны гетман, яю заусёды быу цвярозым, мужным, удзельшчау у бiтвах, рызыкуючы уласным жыццём побач са звычайнымi жаунерамi, нават не зважаючы на заувагi караля, заусёды быу гатовы выслухаць парады сваiх падначаленых i лiчыу iх роУнымi сабе25.
Канцэпцыя «homo militans» - чалавека-ваяра, у азначаны перыяд пашыраецца i пачынае азначаць чалавека, якi змагаецца не толькi са знешнiмi ворагамi Айчыны i рэл^п, але i з унутранымi ворагамi - грахамi i спакусамi.
Акрамя вайсковай дзейнасщ прапагандавалася агульная актыунасць. Каталiцкiя прапаведнiкi лiчылi, што бяздзейнасць - мащ усiх заган. Бяздзейны чалавек становiцца лёгкай здабычай для д'ябла. Святары заклiкалi займаць думм або чытаннем цi малiтвай, або нейкай працай, каб чорт заусёды заставау iх пры справе26. Павел Сангушка (пам. 1750) 26 гадоу быу на каралеускай службе, за час якой прысутшчау на уах соймах, дзе уз'яд-ноувау апанентау, з-за чаго быу знаным медыятарам. Галоунай яго турботай былi дзяржауныя справы, а свае iнтарэсы ён адсоувау на заднi план, таму за увесь час атрымау толью адно староства27. Пры пахаваннi Крыштафа Мiкалая Сапегi (пам. 1631) падкрэ^валася, што нягледзячы на яго малады узрост, ён, дзякуючы сваёй руплiвай працы i добрай адукацыi, хутка прасоувауся па кар'ернай лесвiцы - спачатку стау вялiкiм лiтоУскiм падстолiм, а потым вышэйшым пiсарам. Акрамя таго, ён актыуна удзельнiчау у парламенцюм i судовым жыццi крашы28.
Наступным важным момантам, якi часта адзначауся святарамi, была адукаванасць, пры гэтым асаблiва падрэслiвалася вартасць навучання за межамi Рэчы Паспалiтай. Напрыклад, Астафей Валовiч (пам. 1587/88) зай-мауся навукамi у iтальянскiх i нямецюх землях, а пасля атрымау практычныя веды i неабходны досвед пры двары караля [7, с. 236]. Павел Сангушка атрымау добрую адукацыю у езуiцкiм калегiуме, дзякуючы якой не заразiуся нiякай навамоднай рэлшйнай заразай падчас вандроУкi па Еуропе29. Адам Раус выхваляу добрую адукацыю Януша Радзiвiла (пам. 1620) i зауважау, што князь ведау 5 iншаземных моу, у ходзе сваёй вандроуш па Еуропе здолеу засвоiць розныя сiстэмы навучання, фартафкацып, звычаi i рэлiгii30. Крыштаф Радзiвiл (пам. 1640) быу высокааду-каваным, ведау лацiну, грэцкую, прагнуу да кшжак i цiкавiуся гiсторыяй i палпыкай31. Варта адзначыць, якiя веды па псторын мог мець адукаваны шляхцiц у Рэчы Паспалiтай. Падобнага кшталту дадзеныя знаходзiм у казанш, пры-свечаным мазырскаму старосце Герашму Хадкевiчу (пам. 1650): «Ведау адкуль пачатак рымская дзяржава узяла, якiмi шляхамi, чыiмi заслугамi да такой велiчы прыйшла. Умеу пералiчыць, што за правадыры у Грэцыi быта, дзе i як з ix каторы i з кiм ваявау, яшя перамогi здабыу. Не таямнщай яму заможнасць персiдскiх манархау была, хто па яшм манарху на пасад узыходзiу, хто Вавiлон заснавау, дзе Троя стаяла, як доуга за яе грэк1 з Прыямам i траянскiмi князямi змагалiся» [3, с. 298]. Сын Льва Сапеп, Крыштаф (пам. 1631), пражыу зуам нядоугае жыццё, таму тэма навучання стала адной з вядучых у пахавальным казаннi, створаным Я. Альшэусюм. Прапаведнiк адзначау, што Крыштаф атрыЕ^вау веды у Вiленскай акадэмй, 1нгальштацкай акадэмй (вывучау там красамоуства, псторыю,
23 Czarliñski, B. Kazanie na pogrzebie jasnie wielmoznego pana Jana Karola Chodkiewicza, Hrabie ze Szklowa i Myszy, na Bychowie, Wojewody Wilenskiego, Korony Polskiej przeciw Osman Sultanowi, a W. X. L., Hetmana Najwyzszego, Gubernatora Ziemie Inflantskiej, Derpskiego, Luboszanskiego, Wielonskiego etc. etc. Starosty. Miane w Ostrogu w Kosciele Farskim / B. Czarlinski. -Wilno : Druk. Akademicka, 1622. - Ark. 29-34.
24 AGAD - F. 354. Archiwum Radziwillow. - Dzial II.-13. - Ark. 314
25 Jarczykowa, M. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy : funeralia Radziwillowskie z XVII wieku / M. Jarczykowa. - Katowice : Wyd. uniw. Slaskiego, 2012. - S. 67.
26 Morawski, J. Duchowna Theologia abo Kosciól Ducha S. to jest czlowiek doskonaly. Z nauki Pisma Swigtego i Ojców Swi^tych opisany / J. Morawski. - Poznan : Druk. J. K. M. Kollegium Poznanskiego Soc. Jesu, 1717. - S. 56.
27 Wollowicz, A. Droga Do Niesmiertelnosci, Publicznych Cnot torem [...] Xi^z^cia JMCI Pawla Karola [...] Lubartowicza Sanguszka, [...] Znaczna : Przy Pogrzebowym Akcie w Kosciele Lubelskim WW. OO. Kapucynow, wszystkim do nasladowania Pokazana / A. Wollowicz. - Lublin : Druk. Jezuitów, 1751. - Ark. 52 - 54obr.
28 Olszewski, J. Grono winne pod zodyakiem Sapiezynskim w mlodem wieku doyrzaley cnoty na pogrzebie [...] Krysztofa Sapiehi woiewodzica wilenskiego [...] w kosciele S. Michala panien zakonnych s. Klary [...] 27 Nouemb. [...] 1631 / J. Olszewski. - Wilno : Druk. Akademicka, 1632. - Ark. E4 - E4obr.
29 Wollowicz, A. Droga Do Niesmiertelnosci, Publicznych Cnot torem [...] Xi^z^cia JMCI Pawla Karola [...] Lubartowicza Sanguszka, [...] Znaczna : Przy Pogrzebowym Akcie w Kosciele Lubelskim WW. OO. Kapucynow, wszystkim do nasladowania Pokazana / A. Wollowicz. - Lublin : Druk. Jezuitów, 1751. - Ark. 51.
30 Jarczykowa, M. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy : funeralia Radziwillowskie z XVII wieku / M. Jarczykowa. - Katowice : Wyd. uniw. Slaskiego, 2012. - S. 42.
31 Там жа. - S. 64.
фшасофю), Лованскай акадэми (3acBoiy там палггычныя веды) [7, с. 237]. Пытанне адукацыi было настолью важным, што бацькi перад смерцю у тастаменце адзначалi, што жадаюць, каб дзецi у наступным атрымалi добрую аду-кацыю. У шшыя пытаннi далейшага жыцця дзяцей яны асаблiва не паглыблялiся.
З сярэдзшы XVII ст. модным стала звяртаць увагу на хрысщянскае стауленне да простых людзей i прыгон-ных сялян. Некаторыя прапаведнiкi лакашчна апiсвалi памерлых феадалау як «мшых i добрых» паноу для падда-ных. Так, вiленскi ваявода Крыштаф Хадкевiч (пам. 1652) характарызавауся не як ганарлiвы пан, але як мшы бацька i амаль што улюбёны брат, якi нiколi не iмкнуyся узвысщца над iншымi [3, с. 277]. Павел Сангушка быу добрым гаспадаром, якi нiколi сваiх сялян не закоувау у кайданы, не забiраy iх маёмасць сшай i не рабавау iх32. Князь Крыштаф Радавш Пярун (пам. 1603) атсваецца як добры уладца, яю апекавауся сваiмi падначаленымi i добра спрауляуся з тэрыторыямi, якiя засталкя яму пасля бацькi33.
Такiм чынам, шляхцiц муау аб'ядноуць у сабе значную колькасць разнастайных роляу.
У выпадку з этасам шляхцянкi усё было крыху прасцей. Муж у раннемадэрновай Рэчы Паспалiтай належыу да публiчнай сферы, а жонка мусша yтрымлiваць у парадку хату i забясвечваць дабрабыт. Па гэтай прычыне жанчына павiнна была увасабляць тры iпастасi - мацi, жонка i хрысцiянка; такiм чынам яна шбы ажыццяуляла повязь зямнога свету i нябеснага34. Жанчына разглядалася як слабы элемент, яю стаяу у цеш мужа i падпарадкоувауся яму. Любыя гонар i прызнанне, якiя яна атрымлiвала, былi не вынiкам яе асабктых намаган-няу, а дасягалюя яе продкамi i мужам. Сярод галоуных якасцей жанчыны звычайна адзначалi чысцiню, сцiпласць, паслухмянасць, падпарадкаванне, працавгтасць, лагоднасць, адданасць.
Зазiраючы у псторыю царквы мы знаходзiм там дастаткова негатыунае стауленне да жанчын - гэта ме-навiта «дзякуючы» Еве чалавецтва было пазбаулена божага блаславення i асуджана на зямныя пакуты. Жанчына лiчылася грэшнай iстотай, недасканалай, немудрай i фальшывай. Галоунае, чым яна магла выкупiць недаскана-ласць сваёй прыроды, было нараджэнне дзяцей. Дадатковымi заняткамi жанчыны былi вядзенне гаспадарю i вы-кананне абавязкау добрай i пакорлiвай жонкi. Паступова, дзякуючы сярэднявечнай лiтаратуры i вобразу дам у народнай культуры стауленне да жаночага полу паляпшаецца, але месца роунага мужчыне жанчыны не атрымаль
Як i датычна шляхцща, галоунай характарыстыкай шляхцянкi была набожнасць, якая праяулялася у дзвюх формах: асабютых рэлiгiйных практыках i дабрачыннай дзейнасцi. Жанчыны вымушаны былi удзельшчаць ва уах вiдах рэлiгiйных практык, прытрымлiвацца пастоу, звяртацца да частай споведз^ прычашчацца, удзель-нiчаць у набажэнствах, пшгрымках, чытаць набожныя кшп, рыхтавацца да смерцi па парадшках «Ars bene moriendi». Абавязкова адзначалася агульная прыхiльнасць i любоу да Бога. Матэрыяльнай праявай iх веры ста-навiлася апека над манахамi i святарамi, заснаванне мясцовых цэрквау i манастыроу, акрамя традыцыйнай ял-мужны, яны наведвалi шпiталi, даглядалi за хворымi, аказвалi падтрымку зняволеным i людзям, асуджаным на смерць, бедным студэнтам або скалечаным людзям, састарэлым i дзецям-сiротам. Жанчыны даравалi цэрквам чары, дарахранiльнi, дарагiя лямпы i дарагiя матэрыi, але яны не маглi перадаць зямельных надзелау.
Упiцкая старасцiна Рэгiна Валовiчаyна Астаф'ева Курчовая (пам. 1631) у стабшьнасщ сваёй веры была быццам калона. Знешняй праявай дадзенай характарыстыкi у яе былi фундацыi i падараванш кляштару францы-сканцау, раздача мшасцшы - «заусёды мела адкрытую далонь для убопх»35. Смерць Соф'i Слуцкай (пам. 1612) мусш аплакваць усе, бо яна была сапрауды дабрадзейнай: шмат малiлася, трымала цела i душу у пакоры Богу, наюроувала значныя сiлы на падтрыманне праваслауных святынь36.
Як i у мужчын асаблiва адзначауся пераход у новую, «правшьную» канфесiю. Альжбэта з Шыдлоусюх Радзiвiл (пам. 1562), якой першай прысвяцш пахавальнае казанне, перайшла з каталщтва у кальвiнiзм, пры тым зрабiла гэта па уласнай вол^ што падкрэслiвае Ц. Базiлiк: «Сведка Бог: не з намеру уласнага рабiла // I не з мужа-вай волi веру палюбша, // Але з Божага Слова тое усё увабрала». Акрамя таго, адзначаецца талерантная i ве-рацяртмая пазiцыя княжны [8, с. 323-324]. Зваротная сiтуац^Iя усхвалялася у казанш, зробленым на пахаваннi Марыны Абрынскай, якая нарадзiлася пратэстанткай, але потым перайшла ва yнiяцтва. Яна шмат малшася i наведвала службы у касцёлах, прытрымлiвалася пастоу i дапамагала убопм [6, с. 42].
Асноунае да чаго заклiкалi жанчын - гэта канцэнтравацца на духоуным свеце, i на унутранай прыгажосцi, а не на знешняй. Адбывалася ганьбаванне выкарыстання касметыкi i iншых мадыфшацый. Рэзка крытыкавалася укладка i афарбоуванне валасоу, бо святары лiчылi, што гэтыя дзеяннi не толькi марнуюць час, але i абражаюць
32 Wollowicz, A. Droga Do Niesmiertelnosci, Publicznych Cnot torem [...] Xi^z^cia JMCI Pawla Karola [...] Lubartowicza Sanguszka, [...] Znaczna : Przy Pogrzebowym Akcie w Kosciele Lubelskim WW. OO. Kapucynow, wszystkim do nasladowania Pokazana / A. Wollowicz. - Lublin : Druk. Jezuitow, 1751. - Ark. 57.
33 Jarczykowa, M. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy : funeralia Radziwillowskie z XVII wieku / M. Jarczykowa. - Katowice : Wyd. uniw. Slaskiego, 2012. - S. 30.
34 Nowicka-Jezowa, A. Piesni czasu smierci : studium z historii duchowosci XVI-XVIII wieku / A. Nowicka-Jezowa. - Lublin : To-warzystwo Nauk. Katolickiego Uniw. Lubelskiego, 1992. - S. 90-91.
35 Korona, M. Kazanie xi^dza Marka Korony Pisma Swietego doktora [...] na pogrzebie [...] Reginy Wollowiczowny, Ostaphiowey Kurczowey, starosciney upitskiey, w Grodnie, w kosciele oycow bernardinow, dnia 11 lutego, roku 1631 / M. Korona. - [B/m], [1631]. - Ark. 15-16.
36 Naborowski, D. Poezje / D. Naborowski, oprac. J. Diirr-Durski. - Warszawa : PIW, 1961. - S. 77.
Творцу. Маральнае зло несш у сабе i разнастайныя упрыгажэнш, асаблiва ювелiрныя вырабы: прапаведнш тлу-мачыта, што каштоунасщ пераутвараюцца у нiшто у труне37.
Наступнай значнай роляй у жыцщ жанчыны было мацярынства, але яму не прысвячалася шмат месца. Аутары казанняу зазвычай проста адзначалi, што жанчына мела нейкую колькасць дзяцей, яюх яна выхавала у любовi i пакоры да Бога i яюя сталi, цi яшчэ стануць, годнымi чальцамi грамадства. Плоднасць жанчыны была знакам яе вартасщ, абранасцi i блаславення Божага. Акрамя таго, высокая плоднасць ва умовах высокай дзвдчай смяротнасцi давала надзею на працягванне роду, таму надзвычайна цанiлася у грамадстве38. Значным фактам з'яулялася нараджэнне хлопца - гэты акт вызваляу жанчыну ад першароднага граху.
Апошняя, але не менш значная, роля жанчыны - гэта жонка. Соф'я Слуцкая у прысвечаным ёй казанш была прадстаулена як прыклад добрай жоню, што заусёды yтрымлiвала вернасць мужу39. У Саламона Рысiнскага яна ф^руе як адданейшая з кабет свайго часу, але жаль па смерщ княжны павялiчваецца, бо яна не пашнула мужу нашчадкау40. У шлюбе была вернай i Рэпна ВаловiчаУна Астаф'ева Курчовая41. ПераУзыходзiла уах пакорай, чысцiнёй i сцiпласцю, а таксама вернасцю мужу Альжбэта з Шыдлоусюх Радзiвiл. Яна, як i старазапаветная Сара, была дадзена у дапамогу свайму мужу42. Акрамя вернасщ у шлюбе царквой высока цаншася захаванне вернасцi i пасля смерщ мужа. Напрыклад, М. Абрынская пасля смерщ мужа, калi ёй было 66 гадоу, не пайшла у наступны шлюб, а, як тое патрабавалася ад сапрауднай хрысцiянкi царквой, прысвяцша сябе Богу - малшася i прытрым-лiвалася пастоу [6, с. 43].
Адукацыя i грамадская дзейнасць у пахавальных казаннях жанчын не фiгуруюць. Радзей, чым у мужчын, адзначаецца добрае стауленне да сялян. Так, Альжбэта Радзiвiл была абаронцам арот i добрай паш для yсiх сваiх падданых43 [8, с. 330].
Заключэнне. Такiм чынам, у вынiку нашага даследавання мы прыйшлi да наступных высноу.
Пахавальныя казаннi з'явiлiся яшчэ у старажытнай Грэцыi i былi сваеасаблiвым дарам памерламу, дзяку-ючы якому ён навечна заставауся у свеце жывых. У часы Рэфармацыi i Контррэфармацьи дадзены жанр атрымау новы штуршок да развщця. Пры яго дапамозе адбываецца распаусюджванне адпаведных дагматычных щэй, яго выкарыстоуваюць у рэлiгiйнай палемщы, фармiруюць вобраз чалавека, якi праз годнае жыццё на зямлi можа дасягнуць вечнага жыцця на нябёсах.
На аснове пахавальных казанняу i пропаведзяу у грамадстве фармiраваyся вобраз годных шляхщца i шлях-цяню. Найбольш разгалiнаваным i шматбаковым быу вобраз шляхцiца. Ён мусiy аб'ядноуваць у сабе цэлы шэраг шастасяу. Перш за усё гэта была роля хрысщянскага рыцара-сармата, якi верыць у Бога, даказвае сваю веру праз шдывщуальныя рэлтйныя практыкi (маливы, пасты, пiлiгрымкi, утаймаванне плоцi, харытатыуную дзейнасць) i мецэнацкую дзейнасць, ^ што не менш важна, адстойвае сваю рэлiгiю у змаганнях з шшаверцамь Акрамя су-працьстаяння знешшм ворагам, сармат мусiy змагацца i з унутранымi - грахамi i спакусамi. Наступная роля -гэта актыуны Удзельнiк грамадскага жыцця, яю адстойвае свае iдэi i штарэсы на соймах, прымае удзел у разборы судовых спрау у земсюх i гродскiх судах, iмкнецца да прасоування па кар'ернай лесвiцы. Для забеспячэння уах гэтых актыунасцей шляхщц мусiy мець добрую адукацыю, якую ён атрымлiваy спачатку у межах Рэчы Пас-палiтай, а пасля выпрауляуся у адукацый^ю вандроуку, з дапамогай якой мог пашырыць свой кругагляд i за-своiць усе апошшя дасягненнi у фартыфiкацыi, палиыцы i праве. Не апошняй была роля добрага гаспадара-земянiна i галавы сям'i, якi iмкнецца забяспечыць усiм добры узровень жыцця i абараняе сваiх падданых.
Жанчына, па прычыне таго, што не уваходзша у сферу публiчнасцi, мусiла канцэнтравацца на доме i рэ-лшйных практыках - ёй належала быць набожнай хрысцiянкай, падтрымлiваць маральна i матэр^гяльна сваю канфесiю, у адпаведных традыцыях выхоуваць дзяцей, быць апорай для мужа. У выпадку смерщ апошняга яна, канешне, магла пабрацца новым шлюбам, але у щэале яна мусша сканцэнтравацца на духоуных практыках i рыхтавацца да уласнай смерцi.
З асаблiвасцей светапогляду католшау i пратэстантау можна адзначыць прыхшьнае стауленне апошнiх да верацярпiмасцi i працы над дасягненнем роУнасцi уах канфесiй у Рэчы Паспалiтай, у той час як каталш 1мкнулюя да поунай гегемонii у рэлшйным жыццi.
37 Krzysztofik, M. XVH-wieczny model antropologii ciala / M. KrzysztofLk // Studia wschodnioslowianskie. - 2013. - Т. 13. - S. 253-256.
38 Bogucka, М. Bialoglowa w dawnej Polsce : kobieta w spoleczenstwie polskim XVI-XVIII wieku na tle porownawczym / M. Bo-gucka. - Warszawa : Trio, 1998. - S. 55-59.
39 Naborowski, D. Poezje / D. Naborowski, oprac. J. Durr-Durski. - Warszawa : PIW, 1961. - S. 79.
40 Jarczykowa, M. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy : funeralia Radziwillowskie z XVII wieku / M. Jarczykowa. - Katowice : Wyd. uniw. Slaskiego, 2012. - S. 92.
41 Korona, M. Kazanie xiedza Marka Korony Pisma Swietego doktora [...] na pogrzebie [...] Reginy Wollowiczowny, Ostaphiowey Kur-czowey, starosciney upitskiey, w Grodnie, w kosciele oycow bernardinow, dnia 11 lutego, roku 1631 / M. Korona. - [B/m], [1631]. - Ark. 19.
42 Karpluk, M. О nieuwiarowaniu smierci - r^kopismienna relacja swiadka ostatnich dni Elzbiety z Szydlowieckich Radziwillowej / M. Karpluk, J. Pirozynski // Miscellanea Staropolskie. - 1990. - T. 6. - S. 81.
43 Там жа.
Шпрыканцы трэба падкрэслщь, што сваю папулярнасць i уплывовасць пахавальныя казанш aтрымaлi ся-род шляхты таму, што yтрымлiвaлi y сабе не проста абстрактныя iдэaльныя вобразы, але пaкaзвaлi iх на прыкла-дзе жыцця канкрэтнай асобы. Безумоуна, нельга адмауляць, што уплыу быу узаемны - не толькi кaзaннi фaрмiрa-вaлi грaмaдскiя усталёум, але i грамадства фaрмiрaвaлa тыя вобразы, яюя адлюстроувалюя y казаннях. Mенaвiтa па гэтай прычыне яны былi папулярныя y Рэчы Пaспaлiтaй, а сёння з'яуляюцца добрым матэрыялам для вы-вучэння ментaльнaсцi шляхты.
ЛIТAPAТУPA
1. Корзо, M.A. Образ человека в проповеди XVII в. I M.A. Корзо. - M. : Изд-во ип-та философии РА^ 1999. - 1S9 с.
2. Лескипеп, M.B. Mифы и образы сарматизма: Истоки пац. идеологии Речи Посполитой I M.B. Лескипеп. - M., 2002. - 17S с.
3. Космап, M. Пахавальныя казанш I M. Космап II З псторьи культуры Bялiкaгa Кпяства Л1тоускага I уклад. Г. Сагапов1ч, пер. з пол.: С. Очанка [i шт.]. - Мпск, 2010. - С. 2S2-302.
4. Сл1ж, H^. Гендэрна-ролевыя фупкцы1 шляхцща y сям'i i грамадстве Bялiкaгa кпяства Л1тоускага I H^. Сл1ж II Сощум. Альманах соцiaльноï iсторiï. - Киïв, 200S. - Bип. S. - С. 16S-1S4.
5. Сл1ж, H.У. Гепдэрпая ¡дэнтыфкацыя шляхщча або што такое быць сапраудпым мужчыпам у BКЛ у XVI-XVII ст. I H.У. Сл1ж II Капструкцыя i дэкапструкцыя Bялiкaгa Кпяства Л1тоускага : матэрыялы м1жпар. павук. капф., Гродпа, 23-2S крас. 2004 г. I Гродзепскае абласпое грамадскае аб'ядпаппе маладых навукоуцау 'ИТ" ; пад рэд. H. У. Сл1ж. - Miпск, 2007. - С. 13S-142.
6. Сл1ж, H^. Iдэaльпыя палачапю I H^. Сл1ж II Commentarii Polocenses Historici. - Полацк, 2006. - T. 3. - С. 42-44.
7. Сцебурака, A.M. Пахавальныя казанш як крышца па псторып адукацып y Bялiкiм Кпястве Л^оусюм I A.M. Сцебурака II Статут Bялiкaгa Кпяства Л1тоускага y псторып культуры Беларуа : матэрыялы IX Miжпaр. кшгазн. чытаппяу, Miпск, 1S-19 крас. 2013 г. I склад.: Т.А. Сапега, A.A. Суша. - Mmo^ 2013. - С. 234-23S.
S. Базылж, Ц. Кароткае атсанне смерщ i пахаваппя асвечапай княпш паш Альжбэты Радз1в1л з Шыдлоуца, жоню вшепскага ваяводы году 1S62 I Ц. Базшк II Л1таратура XI-XVI стагоддзяу I павук. рэд. B.A. Чамярыцю. - Miпск, 2011. - С. 317-33S.
REFERENCES
1. Korzo, M.A. (1999). Obraz cheloveka v propovedi XVII v. Moscow: Izdatel'stvo instituta filosofii RAN. (In Russ.).
2. Leskinen, M.V. (2002). Mify i obrazy sarmatizma: Istoki nacional'noj ideologii Rechi Pospolitoj. Moscow. (In Russ.).
3. Kosman, M. (2010). Pahaval'nyya kazanni. In Saganovich, G.(Eds.) Zgistoryi kul'tury Vyalikaga Knyastva Litoyskaga. (2S2-302). Minsk. (In Beloruss.).
4. Slizh, N.U. (200S). Genderna-rolevyya funkcyi shlyahcica u syam'i i gramadstve Vyalikaga knyastva Litoyskaga. Socium. Al'manah social'noïistoriï. (Iss. S., 16S-1S4) Kiev. (In Beloruss.).
5. Slizh, N.U. (2007). Gendernaya identyfikacyya shlyahcicha abo shto takoe byc' sapraydnym muzhchynam u VKL u XVI-XVII st. In Slizh, N.U. (Eds.) Kanstrukcyya i dekanstrukcyya Vyalikaga Knyastva Litouskaga. (13S-142). Minsk. (In Beloruss.).
6. Slizh, N.U. (2006). Ideal'nyya palachanki. Commentarii Polocenses Historici. (Vol. 3.), 42-44. (In Beloruss.).
7. Sceburaka, A.M. (2013). Pahaval'nyya kazanni yak krynica pa gistoryi adukacyi u Vyalikim Knyastve Litoyskim. In Sapega, T.A. & Susha, A.A. Statut Vyalikaga Knyastva Litoyskaga y gistoryi kul'tury Belarusi. (234-238). Minsk. (In Beloruss.).
S. Bazylik, C. (2011). Karotkae apisanne smerci i pahavannya asvechanaj knyagini pani Al'zhbety Radzivil z SHydlouca, zhonki vilenskaga vayavody godu 1S62. In Chamyarycki, V.A. (Eds.) Litaratura XI-XVI stagoddzyau. (317-33S). Minsk. (In Beloruss.).
Пaступiy 15.09.2021
ЭТОС ШЛЯХТИЧА И ШЛЯХТЯНКИ В ПОХОРОННЫХ ПРОПОВЕДЯХ РЕЧИ ПОСПОЛИТОЙ XVI-XVIII ВВ.
Н.В. СТАХНО
В статье сделана попытка реконструировать этос шляхтича и шляхтянки, который формировался христианскими проповедниками на территории Речи Посполитой в эпоху барокко. Реконструкция основана на анализе похоронных проповедей, которые в этот период стали чрезвычайно популярными. Отмечены сформировавшиеся на их основе морально-этические нормы шляхтича-мужчины и женщины-шляхтянки, проведено сопоставление образов шляхтича-католика и шляхтича-протестанта, выявлены конфессиональные особенности этоса. Кроме того, выстраивается иерархия ценностей, которые транслировались церковью как достойные для восприятия. Выявлены особенности ценностной иерархии шляхтича в соотнесении его образа с образом шляхтянки, сформирована система ролей, характерных для привилегированного слоя населения Речи Посполитой.
Ключевые слова: шляхетская культура, танатология, этос, Реч Посполитая, похоронные проповеди XVI-XVIII вв.
THE NOBLEMENS' AND THE NOBELWOMENS' ETHOS IN THE FUNERAL SERMONS OF THE SPEECH OF THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH XVI-XVIII CENTURIES
N. STAKHNO
The paper attempts to reconstruct the ethos of a nobleman and a noblewoman, which were formed by Christian preachers in the territory of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Baroque era. Reconstruction is based on the analysis of funeral sermons, which became extremely popular during this period. Those moral and ethical standards of the nobleman-man and the woman-noblewoman which were formed on their basis are noted, the comparison of images of the nobleman-Catholic and the nobleman-Protestant is carried out, confessional features of ethos are found out. In addition, a hierarchy of values that are transmitted by the church as worthy of perception is built. The peculiarities of the value hierarchy of the nobleman in relation to the image of the noblewoman are found out. The system of roles characteristic of a privileged layer of the population of the Commonwealth is developed.
Keywords: nobility culture; thanatology; ethos; Polish-Lithuanian Commonwealth; funeral sermons XVI -XVIII century.
