Научная статья на тему 'ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯ АБДУРАХМОНА ДЖАМИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ТАДЖИКСКИХ МИСЛИТЕЛЕЙ'

ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯ АБДУРАХМОНА ДЖАМИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ТАДЖИКСКИХ МИСЛИТЕЛЕЙ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
117
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭСТЕТИЧЕСКОЕ СОЗНАНИЕ / БЫТИЕ / СЛОВО / ЭСТЕТИЧЕСКОЕ НАСЛАЖДЕНИЕ / РАДОСТЬ / НРАВСТВЕННЫЙ ИДЕАЛ / ИЗЫСКАННОСТЬ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хайитбоева Мукаддас Ахмаджоновна

В статье показывается что Основатель мира и национального единства - Лидер нации Эмомали Рахмон постоянно указивает на роль и значение освоения духовного наследия персо-таджикского народа, его роли в воспитании современной молодежи, формирования ее национального и патриотического самосознания.1 Одной из жемчужин духовного наследия персо-таджикской культуры является творчество Абдурахмона Джами. В статье говорится о том, что философские и художественно-эстетические идеи А.Джами в существующих на сегодняшний день научно-исследователи М.Баховаддинов, М.Раджабов и другие мыслители в своих научных трудах уделяют большое внимание художественно - эстетическим воззрения А.Джами. Почеркивается огромная роль эстетических возрений А.Джами на формирование национального самосознания, понимания категорий мира и дружбы, правильное осмысление современной эстетики, которое будет иметь практическое значение в эстетическом и нравственном воспитании современной молодежи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AESTHETIC VIEWS OF ABDURAHMON JOMI FROM THE POINT OF VIEW OF THE TAJIK THINKERS

The article shows that the founder of peace and national unity, the leader of the nation Emomali Rahmon constantly points out to the role and importance of the spiritual heritage of the Persian-tajik people, it's role in the education of modern youth and formation of it's national and Patriotic self-consciousness.

Текст научной работы на тему «ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯ АБДУРАХМОНА ДЖАМИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ТАДЖИКСКИХ МИСЛИТЕЛЕЙ»

About the author:

Ashurova Nodira Jumaevna - Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Tajik Literature of the Philological Faculty of Kulyab State University. Abuabdullah Rudaki. Address: Republic of Tajikistan, 735340, Kulyab city, Str.S. Safarov 16. E-mail: Shokhnoma@mail.ru

АКИДАХРИ ЭСТЕТИКИИ АБДУРАХМОНИ Ч,ОМЙ АЗ НИГОХИ ДОНИШМАНДОНИ ТО^ИК

Xайитбоева М.А.

Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров

Эхёи маънавиёту тамадцуни халки точик, бозгашт ба фарханги аслй ва ба худ хос имруз барои пешрафти муваффакона бо рохи дигаргунсозихо ахамияти халкунандаро касб мукунад. Бозгашт ба сарчашмахо ва асолати хеш, тавзехи фалсафй ва муаррифии он ба чахониён, дарки умк ва бузургии мероси фархангию рухонии ачдодони бузург, ки дар бадастоварии фарханги чахонй, тарбияи муносибати эхтиёткорона ба гузаштаи худ, ба анъанахои мукаддаси динй ва миллй сахми бориз гузоштанд.

Дар таълифоти мутафаккирони точик ба афкори ачибе оид ба масоили таълиму тарбия, тамоюли асосии чустучухои илмй, кушишхои пешниходи асоснокунии худии аклонии васоит ва ахдофи тарбияи аклй, ахлокй, эстетикй, мехнатй ва чисмонии инсон хело рушан ва начиб инъикос ёфтааст.

Омузиш ва эхёи афкори фалсафии мардумони Осиёи Миёна, аз чумла халки точик, барои ташаккул додани инсони комил, дарёфти рисолат ва асолати мухимтари инсонй, мафкураи солех, пок сохтани зехни чомеаи муосир, муаррифи намудани он ба чахониён мавкеи мухимро иштол менамояд.

Осори бадеии суханварони форсу точик, ки дар байни халкхои Машрикзамин макоми хосаро иштол менамоянд, то хол ниёз ба тахкики фалсафй доранд. Зеро дар байни хар як достону маснавихои сухансароёни форсу точик, ки дар осорхонаву китобхонахои маъруфи чахон махфузанду интизори тахкиканд, дурдонахои зиёди афкори фалсафй нухуфтаанд, ки кашфи якояки онхо илмхои фалсафиро тановат мебахшанд.

Барои ташаккул додани худшиносии миллй, ифтихори миллй тафаккури фалсафй, ахлоки хамида, шуури эстетикй асархои гаронбахои мутафаккирони точик манбаи мухими илмй, фархангй ба шумор меравад.

Дар карни XV шахрхои Самарканду Хирот аз марказхои бонуфузи илму фарханги мардуми форсу точик махсуб мегардид, ки дар онхо намояндагони бузурги илму фарханг, адабиёт, фалсафа, илмхои дакик умр ба сар мебурданд. Яке аз чехрахои маъруфи ин доирахои илму фарханг Мавлоно Абдурахмони Ч,омй махсуб меёфт, ки осораш саршор аз акоиду андешахои фалсафист.

Мутобики биниши фалсафии М. Рачабов омузиши мукаммали чахонбинии мутафаккири бузург Абдурахмони Ч,омй нишон медихад, дар радифи тахкики тояхои фалсафй, ичтимой- сиёсии у инчунин афкори эстетикии у низ бояд мавриди омузиш карор ёбад, бе омузиши тояхои эстетикй чахонбинии Ч,омй мукаммал нахохад гашт.

М. Рачабов кайд менамояд, ки боиси таассуф аст, ки чабхаи эстетикии осори Ч,омй то кунун ба таври мукаммал омухта нашудааст ва тадкикотхои махсус, оид ба омузиши акидахои эстетикии Ч,омй башуморанд.

Еояхои адабй - эстетикии Абдурахмони Ч,омй аз чониби мухаккикони Аврупо ва Шарк, хоса донишмандони точик як андоза мавриди омузиш карор дода шудааст. Аз пажухишхои М. Рачабов маълум мешавад, ки Мавлоно Ч,омй оид ба илми эстетика асари махсусе аз худ бокй нагузоштааст, вале дар осори пуртановати у "Хафт авранг", "Бахористон", "Рисолаи мусикй" ва девонхои лирикии у тояхои дилангезу дилошубе вомехуранд, ки дар онхо мохияти шеър, тарзу услуб ва мазмуни он, мавкеи он дар хаёти чомеа хело ба таври воло, орифона ба риштаи назм кашида шудаанд.

М.Рачабов кайд менамояд, ки Мавлоно Абдурахмони Ч,омй дар такя ба афкори донишмандони бостонй мафхуми шеърро чунин таъриф медихад: "...Мутобики таърифи донишмандони бостонй, шеър гуфторест, ки аз мукаддимахо иборат буда, ин мукаддимахо тавассути тахайюлот (хаёлотхо) бо хам пайваст мегарданд"[3, 150].

Ч,омй хангоми таъриф додани мафхуми "шеър" аз назарияхои файласуфи бузурги Юнони бостон Арасту истифода менамояд ва мухимтар ин ки хангоми таърифу тавсифи шеър, услуб ва мазмуни он тахайюлоте дар назар дошта мешавад, ки он тахайюлоти одй набуда, як истеъдод,

майорате (муъчизаноке) буд, ки тавассути он "образ" тавлид меёбад, яъне пайдоиши тахайюлоти образнок, махз рисолати шеърият ба шумор меравад.

Ч,омй нишон додан мехохад, ки шеър танхо тавассути образнокии худ ба калби инсонхо рох меёбад, ба аклу фаросат, ба холати рухии инсон таъсири худро мерасонад.

Назарияхои эстетикии Мавлоно Ч,омй аз чониби М.Рачабов, дар мукоиса бо акидахои файласуфони Юнони Кадим, аз чумла Арасту мавриди омузиш карор ёфтааст.

М.Рачабов кайд менамояд, ки Ч,омй аз акидахои донишмандони бузурги бостонй бархурдор мегашт ва хамзамон аз гояхои илмии мутафаккирони замони худ низ огох буд; хаммаслакони Ч,омй оид ба мухтавои мафхуми шеър акидаи шахсии худро доштанд, ки аз таърифи каблан овардаамон комилан фарк мекунад, ки он чунин аст:

"...Донишмандони муосир, мегуяд Ч,омй, вазн ва кофияи шеърро дар мадди аввал мегузоранд. Дар холати таърифи умумй додан ба мафхуми шеър, мохияти асосиро танхо дар вазни шеър ва кофияи он мебинанд. Хамин тарик, шеър ин гуфтори кофиябандшуда ва ба вазн андохташудае мебошад, ки дар он вучуд доштан ё надоштани тахайюлот, инчунин, мавчуд будан ё набудани хакикат мухим нест" [3, 150].

Ч,омй бо шукуху шахомат аз шеър ёдовар шуда, онро ба зебогии мохи шаби чахордах шабохат медихад, таъсири сехрангези онро ба калби инсон ва таслим гардонидани дилхоро таъкид менамояд:

Хец шоуид чу сухан мавзун нест, Сирри хубй зи хаташ берун нест. Сабр аз у саъбу тасаллй мушкил, Хоса вацте ки пайи бурдани дил.. Рух зи ташбеу диуад цилва чу моу, Бибарад ацли сад афтода зироу... [2, 85]

М.Рачабов мафхуми шеърро аз нуктаи назари Ч,омй хело муфассал омухта, акидахои бузурги Ч,омиро бо гояхои файласуфони бузурги Юнони бостон, мутафаккирони бузурги асримиёнагии Шарк, инчунин, файласуфони давраи Нав мукоиса намуда, мегуяд:"Ч,омй дар баррасии мафхуми шеър дар мадди аввал на тахайюлотро, балки образнокии онро ба чои аввал мегузорад ва чунин мехисобад, ки махз бо кувваи образнокй, бадеият дар шеър он таъсирбахш гашта, кувваи бузурги сехрангезеро дар худ ба бар мекунад" [7, 188].

Гояхои эстетикии Ч,омй аз нигохи М.Рачабов дар мукоиса бо акидахои файласуфони Аврупо, аз чумла, Гегел тахкик гашта, нуктаи назари Гегел оид ба мухтавои шеър оварда шудааст: "Мохияти шеър на дар шайъ ва мавчудияти реалии он, балки дар образ ва сехри сухан ифода меёбад. Шеър вакте пайдо шудааст, ки инсон гуфторро омухт, гуфтор дар шеър ба он хотир мавчуд аст, ки гуфта шавад" [7, 170].

М.Рачабов дар асари номбурда чунин ибрози андеша менамояд, ки Мавлоно Абдурахмони ^омй дар як катор асархояш вожаи "сухан "-ро мавриди таърифу тавсиф карор додааст. Сухан аз диди Ч,омй чавхари мукаддасест, ки Худованд ба инсон хадя намудааст, вай ягона пайвандгари наслхост; танхо тавассути сухан ашъори пургановати ниёгонамон то ба мо расидааст. Достонхои пурарзиши бадей, ки рухи инсонро фарах мебахшад, дар калби инсон фарахи эстетикиро тавлид менамояд, танхо ба туфайли сухан то ба мо омада расидааст.

Мутобики андешаи М.Рачабов, Ч,омй на танхо ба осмонбус гаштани образнокй дар шеър, балки мазмуни волои онро низ меписандад. У андеша дошт, ки танхо шеъре, ки хикмату ахлоки ниёгон дар он махфуз аст, гояхои хакикй ва шаффофу чадид, метавонад ба калби инсон кора кунад, дар дили у тухми некиро гузорад ва инсонхоро ба рохи росту хакикй рахсипор намояд. Ч,омй шеърро ба чашмаи зулолу шаффофе шабохат медихад, ки дар умки он чилои дурдонахои гаронбахои ахлоки ормонй намудор бошад. Мутафаккир дар "Силсилат-уз-захаб" менависад:

...Гар бувад лафзу маънй бо уам, Ин дацицу латифу он маукам. Сити у роуи осмон гирад, Номи шоир уама цауон гирад. В-ар бувад аз табиати торик, Маънии у нафису лафз рациц, Наравад аз бурути у боло, Пеши ришаш бимонад он коло [1,106].

М. Баховаддинов мегуяд, ки Ч,омй дар даврони худ хамчун шоир ва мутафаккир дорои обрую нуфузи баланде буд, ки хатто Султон Хусайн борхо бо нишондоди сухани Ч,омй акидаи худро тагйир медод. Сипахсолорон, дарбориён на танхо уро гиромй медоштанд, балки ба у зару зевар,

тилдаву тaнгaxoи зиëдepo xaдя мeнaмyдaнд. Чрми ин xaдяpo мeпaзиpyфт, вaлe xe4 гox oнpo бa зиндагии xeш capф нaмeкapд, ин мaблaF бapoи oфapидaни мaдpaca, xoнaкрx вa мacчид capф мeгaшт [б, 309].

Чри дигap M.Бaxoвaддинoв мeгyяд: "Ч,oмй интони бeниxoят xoкcop 6УД. Зимиcтoнy тoбиcтoн тaнxo як пиpoxaнepo бa бap мeкapд, xygpo aз capдиxoи зимиогон 6o пиpoxaнe xимoя мeнaмyд. Дap cap кyлoxe дoшт, ки бвни^ят xoкcopoнa opo ëфтa 6уд. Ягона нaфocaтe, ки y бa худ paвo мeдид, ин китoб буд. Бидуни ин xaмcaфapи pod^ara, Чрмй xaëти xyдpo тacaввyp кapдa нaмeтaвoниcт" [б, 321].

Aз ocopи пypapзиш вa чaxoнбинии гyнoгyнчaбxaи Чoмй M.Рaчaбoв ëдoвap шyдa мeгyяд, ки Чрмй дap бapoбapи дeвoнxoи мyxтaшaми лиpикй, ocopи пypFaнoвaти axлoкй-фaлcaфй, acapxo orçg бa тacaввyф, кopxoи илмй-тaдкикoти мyxтaлиф orçg бa мyaммoxoи гyнoгyни зaбoнxoи apaбй, фopcй-точикй oфapидaacт, гyзaштa aз ин бa кaлaми y acapи бyзypгe 6o нoми "Риcoлaи мушкй" низ шoмил аст, ки ин бopи g^rap aз ^axo^HBHH гyнoгyнчaбxa вa FOяxoи пypapзиши эстетикии y шaxoдaт мeдиxaд.

M.Рaчaбoв кайд мeнaмoяд, ки Чoмй ин acapи xygpo gap acocи oмyзиши мaнбaъxoи бyзypг xoca, acapxoи мycикии Aбyнacpи Фopoбй, Caфи ад-Дна, Aбдyл-крдиp вa диrapoн иншo нaмyдacт. M.Рaчaбoв gap макдлааш aз тaвaччyxи xocaи мapдyми точик бa cypygy мycикй ëgpac rapgrçga, мyтpибoни бyзypги тoчикpo gap кapни XV-XVII ëgpac вa нoмбap нaмyдaacт.

Зимни oмyзиши aкидaxoи эстетикии Чрмй gap "Риcoлaи мушкй" M. Рaчaбoв ду нyктaи мyxими илми эстетикapo дapëф нaмyдaacт:

Зapypияти дopoи мaзмyни бaлaнд бyдaни caнъaт;

Maвкeи мyxим дoштaни a^ogHërrc бaдeй gap тapбияи мaънaвй вa pyxии ижсн.

Чoмй gap мyкaдgимaи "Риcoлaи мушкй" мeнaвиcaд: "Ч,ypшaвии oвoзxo gap мушкй як xycycияти xeлo мyxим gopag, ки oн gap пaйвaстшaвии g^rap cagoxo дида нaмeшaвaд; мaxз gap XOлaтe, ки oвoзи xaccocи мушкй якбopa бa pyx мepacaд вa oнpo тacкин goga, фapax мeбaxшaд, gap ин xoлaт pyx бa xoлaти чунунй (вaчд) мeaфтaд, ин xoдиcaи фapaxoвap бa якбoparй фapoгиpи pyx мeгapдaд. Bane pyx, ки бa тoзarй, зepи oxaнги дилнaвoзи мycикй бa xoлaти вaчд oмaдa буд, ин oxaнг (oвoз)-и xygpo нoaëн зepи napga гиpифтa, шпадид мeгapдaд вa pyx aз фиpoки gypï aзият мeкaшaд, мexoxaд бopи диrap aз gapg^ фиpoк; бa вaчд гyзapaд [4, 15].

Чрмй gap мyкaдgимaи acapи худ, "мушкй''-po илм gap бopaи oфapиниши «зeбoгии мутлак>> дoниcтaacт, таъкид, мeнaмoяд M. Рaчaбoв вa кaйд мeнaмoяg, ки ин фи^и Maвлoнo нyктaи oлии aфкopи эстетикии ycr

Дap тaxки:ки ocopи Aбдypaxмoн 4o^ xизмaти aдaбиëтшинocи вapзидaи точик Aълoxoн Aфcaxзoд ниxoят бopиз аст. Maвcyф чaнбaxoи мyxтaлифи э^дити ин cyxaнвap вa м^дфакк^и бapчacтapo мyфaccaл бappacй вa тaxлил нaмyдa, зимни мyлoxизoти xeш gap чaнg мaвpид пepoмyни aфкopи эстетикии Maraorn 4o^ низ изxopи нaзap кapgaacт. Macaлaн, Aълoxoн Aфcaxзoд gap xycyrn мyкoфoти aмaл aнgeшapoнй нaмyдa, чунин caтpxoи cyxaнвappo бapoи иcбoти aнgeшa зикp мeнaмoяg:

Axwn;u нвку 6ad уйш myxм acmy my зймт,

А^ш oxupam зu my pуяндa чу гж^.

Tyxм, m dap эомын бувод, oxup :aмoн дйшд,

rap apгyвoнuвy лалову aap г^у eandanocm [5, 332].

Ё ^и gHrap gap xycyrn aнgeшaxoи axлoкии Чoмй изxopи акида нaмyдa, дaъвaти Maвлoнo бapoи бa 4o oвapдaни хидмати халкрт мaвpиgи тaxлил кapop мeдиxaд вa бapoи мулатои фикp ин пopчapo мигал мeopaд:

шомъ шив, шомъ, m xyдpo сузй,

To 6a oн бсвмы косан aфpузü...

A6p шяв, mo m чу бopoнpeзü,

Бap гулу xac :ош якcoн peзü [5, 35S].

Дap ин ду пopчa бapoбapи aнgeшaxoи ичтимoивy ахтокии Aбдypaxмoни 4o^ aфкopи эстетикии вай низ тaзoxyp ^pgaac! Зepo arap инcoн xoxag, ки зиндагиаш зeбo бoшaд, opoмy ocyga нaфac кашад aмaлxoи xaйppo ан^м бoяд диxaд. Дap фapчoми aмaли зeбo пoдoши хуб инcoнpo rara^^ мeнaмoяд. Дap хубй кapдaн инcoнxopo инIиxoб кapдaн нaшoяg, бaлки миели b6p 6bp capи гулу xac як xeл бopoн бoяд pex^ ки 6bpo6bp бaxpaëб гapдaнg.

Ба акддаи дoнишмaнgoни точик Maвлoнo Aбдypaxмoни Чoмй тaвoниcтaacт, тaвaccyти ocopи пypapзиш ва гyнoгyнчaбxaи худ дaвoми чанд кapн ба нacлxoи oянga завки эстетикй бахшад.

Чaxoнбинии эстетикии Чoмй бapoи ташаккули xyдшинocии миллй, aфкopи эстетикии чoмeaи мyocиp, xycycaн, чaвomн axaмияти амалй дoштa, gap тapбияи эстетикии нaели чaвoн бeтaъcиp нaxoxaд буд.

Дар макола нишон дода мешавад, ки бо максади амалй намудани тояхои фархангпарварона ва инсондустонаи (гуманистии) Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, мухтарам Эмомалй Рахмон, бахри муаррифй намудани осори пурарзиши мардумони форсу точик ба чохониён, инчунин ахамияти амалй ва пурарзиш доштан он ба тарбияи чавонон, чахонбинии Мавлоно Абдурахмони Чомй мавриди омузиш карор ёфтааст. Дар макола зикр мегардад, ки тояхои фалсафй, адабиву эстетикии Абдурахмон Чомй хануз ба пуррагй омухта нашудааст. Омузиш ва баррасии акидахои эстетикии Абдурахмон Чомй аз чониби донишмандони точик, хосатан М.Баховаддинов ва М.Рачабов дар мукоиса бо бархе аз акоиди файласуфони Аврупо нишон дода шудааст. Чахонбинии А.Чомй барои ташаккул додани худшиносии миллй, худогохй, хештаншиносй, афкори фалсафй ва эстетикии замони муосир, хосатан чавонон ахамияти амалй хохад дошт.

АДАБИЁТ

1. Абдурахмони Чомй. Силсилат-уз-захаб. Осор Чилди 3- Душанбе: Адиб, 1987.- 288 с.

2. Абдурахмони Чомй. Хирадномаи Искандарй. Осор. Чилди 5.- Душанбе: Адиб, 1986.-320 с.

3. Абдурахмони Чомй. Бахористон. Осор. Чилди 7.- Душанбе: Адиб, 1989.- 540 с.

4. Абдурахмони Чомй. Рисолаи мусикй. Осор. Чилди 8- Душанбе, Адиб, 1990.- 494 с

5. Аълохон Афсахзод. Чомй - адиб мутафаккир. Душанбе: Ирфон, 1989 .- 380 с.

6. Баховаддинов М. Асархои мунтахаб.- Душанбе: Ирфон, 1980.- 412 с

7. Рачабов М. Абдурахман Джами и таджикская философия XV века.- Душанбе: Ирфон, 1968. - 317 с.

ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯ АБДУРАХМОНА ДЖАМИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ТАДЖИКСКИХ МИСЛИТЕЛЕЙ

В статье показывается что Основатель мира и национального единства - Лидер нации Эмомали Рахмон постоянно указивает на роль и значение освоения духовного наследия персо-таджикского народа, его роли в воспитании современной молодежи, формирования ее национального и патриотического самосознания. 1

Одной из жемчужин духовного наследия персо-таджикской культуры является творчество Абдурахмона Джами.

В статье говорится о том, что философские и художественно-эстетические идеи АДжами в существующих на сегодняшний день научно-исследователи М.Баховаддинов, М.Раджабов и другие мыслители в своих научных трудах уделяют большое внимание художественно - эстетическим воззрения АДжами.

Почеркивается огромная роль эстетических возрений АДжами на формирование национального самосознания, понимания категорий мира и дружбы, правильное осмысление современной эстетики, которое будет иметь практическое значение в эстетическом и нравственном воспитании современной молодежи.

Ключевые слова: эстетическое сознание, бытие, слово, эстетическое наслаждение, радость, нравственный идеал, изысканность.

AESTHETIC VIEWS OF ABDURAHMON JOMI FROM THE POINT OF VIEW OF THE TAJIK THINKERS

The article shows that the founder ofpeace and national unity, the leader of the nation Emomali Rahmon constantly points out to the role and importance of the spiritual heritage of the Persian-tajik people, it's role in the education ofmodern youth andformation ofit's national and Patriotic self-consciousness.

Key words: aesthetic consciousness, existence, word, aesthetic pleasure, joy, moral ideal, delicacy.

Сведение об авторе:

Хайитбоева Мукаддас Ахмаджоновна - старший преподователь кафедры политологии и культурологии Худжанский государственный университет имени Б.Гафурова.

About the author:

Haitboeva Mukaddas Ahmatjonovna - senior lecturer, Department of political and cultural studies of Khujand state University named after Bobojon Gafurov, Republic of Tajikistan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.