CC BY
1ЕСК1 ЦАЗАЦСТАН МЕН ЖАЦА ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ОРТАЛЬЩСЫЗДАНДЫРУ:
ЭК1МДЕР САЙЛАУЫ
Ц¥РАЦБАЙ АЦЭД1Л БОЛАТ¥ЛЫ
Эл-Фараби атындагы ^азак ¥лттык Университетi саясаттану факультетшщ магистранты
АБДИГАЛИЕВА ГУЛЬЖАН КАНАЕВНА
Еылыми жетекшi, Алматы, ^азакстан
Аннотация: Казацстанда мемлекеттж жергшкт1 басцару жэне взгн-взг басцару реформалары 1999 жылдан 6epi 1ске асырылып жатыр. КР туцгыш Президент1 Нурсултан Назарбаев кезтде басталган пилоттыц сайлау бYгiнгi ^нге дешн жалгасуда. Касым-Жомарт Тоцаевтыц 2020 жылгы халыцца жолдауында жарияланган жeргiлiктi дeцгeйдeгi эшмдер сайлауын втк1зу осы реформаныц нeгiзгi мтдеттертщ бiрi. 2021 жылы экiмдeрдi сайлауга мYмкiндiк беретт зацнамалыц взгерштер орын алып, сол жылдыц 25 шiлдeсiндe сайлау вткiзiлдi. Дегенмен жещске жеткен квбiнeсe e3w-e3i усынгандар емес, сол кeздeгi эк1мдер, мемлекеттт цызметкерлер жэне басцарушы партия вкiлдeрi болды. Одан Kernmi сайлау 2023 жылдыц 5 царашасында вттi. Сайлау вткен 45 аудан мен цалалардыц 434нде эшм болып не сол кeздeгi эк1м, не орынбасары, не мэслихат тврагалары болды. Тек 2 ауданда гана кэсткерлер жещмпаз атанды. Сайлаудыц нэтижeлeрi цазiргi шенеутктердщ жeцуiнe байланысты кумэн тудырады. Бул мацалада Н. Назарбаев басшылыгы мен К-Ж. Тоцаев кeзeцдeрiндeгi жeргiлiкmi басцару жэне взiн-взi басцару mэжiрибeсiнe CYйeнe отырып, сайлау eрeкшeлiкmeрi мен айырмашылыцтары царастырылады.
Клт свздер: сайлау, эк1мдер, орталыцсыздандыру, жeргiлiкmi взiн-взi басцару.
Зерттеудщ мэселелер1 мен езектШгь ^азакстанда жергшкт 63ÍH-e3Í баскару жYЙесiн (ЖЭБ) реформалау жэне баскарудьщ тиiмдi жYЙесiн К¥РУ мэселелерi узак уакыттан 6epi езектшгш жогалтпай отыр. 2 жыл келемшде жергшкт e3rn-e3Í баскаруды енпзу туралы 1995 жылгы ^Р Конституциясына бап енгешмен, ю жYзiнде енгiзiлмедi [1]. Арага 4 жыл салып, 1999 жылы алгашкы эюмдер сайлауы етп. Кешнп сайлаулар 2001, 2005, 2006, 2013, 2017 жылдары етп. Осылайша Н. Назарбаев кезiнде бул орталыксыздандыру реформасы бiрнеше рет eткiзiлiп, 20 жылга жуык уакытка созылды. Бул реформа тYрiн ^-Ж. Токаев та юке асыру максатымен 2021 жылы эюмдер сайлауы зацына кол койды. ЖЭБ реформасыныц eзектi болуыныц бiрнеше себебi бар. Бiрiншiден, тiкелей сайлау eткiзу елдi саяси жацгыртудагы жэне баскарудыц негурлым демократиялык жYЙесiне ^шудеп мацызды кадам болып табылады. Эюмдер сайлауын зерттеу осы жацашылдыктыц тшмдшпн жэне оныц елдщ саяси жYЙесiне эсерiн багалауга мYмкiндiк бередi. Екшшщен, сайлау ^азакстандык демократияны дамытудагы жэне азаматтардыц саяси eмiрге катысуын арттырудагы мацызды кезец болып табылады. Зерттеу азаматтардыц сайлау процесше катысу децгешн жэне олардыц саяси eзгерiстерге катынасын багалауга мYмкiндiк бередi. Yшiншiден, сайлауды зерттеу баскару жYЙесiндегi транспаренттiлiк пен жауапкершшкп камтамасыз ету тургысынан да eзектi. Сайлау процесiн талдау сайлау eткiзуде зацдылыктыц, адалдыктыц жэне ашыктыктыц сакталу дэрежесiн багалауга мYмкiндiк береди Сондай-ак, экiмдердi сайлау жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды дамытуга жэне жергiлiктi билш органдарыныц рeлiн ныгайтуга ыкпал етедь Талдауымыз жергiлiктi билiк органдары жумысыныц тиiмдiлiгiн жэне олардыц проблемаларды жергшкп децгейде шешу кабiлетiн багалауга жол ашады. Осылайша, экiмдер сайлауын зерттеу саяси eзгерiстердiц динамикасын, азаматтардыц баскаруга катысуын, транспаренттiлiктi камтамасыз етудi жэне елдеп жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды дамытуды тYсiну Yшiн аса eзектi такырып.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Зерттеудщ максаты. Эюмдер сайлауын зерттеудегi ец эуелгi максатымыз - жергiлiктi баскару жэне 63m-e3i баскару угымдарын жэне олардыц 6Yrrnri Казакстан Республикасындагы мацыздылыгын тYсiндiру. Сонымен катар, казiргi мемлекет басшысы Касым-Жомарт Токаев президенттiгi мен Нурсултан Назарбаев президенттш кезiндегi сайлаулардыц уксастыктары мен айырмашыльщтарын жан-жакты, эрi терещрек зерттеп, тYсiнiп жэне сипаттап беру. Бул максатка жету Yшiн осы кунге дейiнгi жазылган макалалар мен эдебиеттер зерттеледi.
Зерттеуiмiз эуелi орталыксыздандыру мацызынан басталады. Кейiнгi бeлiмде Казакстандагы эюмдер сайлауы тарихына, оныц iшiнде Назарбаев пен Токаев кезецдерше шолу жасалынады. Содан соц жергiлiктi баскару мен eзiн-eзi баскару аныктамаларына токталамыз. Корытындыда зерттеу нэтижелерi сипатталады.
Баскаруды орталыксыздандыру нелштен мацызды? Себебi:
- бiрiншiден, орталык баскару аппаратыныц eзгерiстерiне кеп жэне кейде баяу жауап беретш шыгындарды азайту, сондай-ак баскарудыц тшмдшгш арттыру Yшiн;
- екiншiден, элеуметпк белсендiлiктi арттырып, халыктыц кец тобын баскару процесiне косу Yшiн [2].
Казакстанда калыптаскан мемлекеттiк баскару жYЙесi билiктi орталыктандырудыц салыстырмалы тYPде жогары дэрежесiмен, сондай-ак аткарушы билштщ жогары эшелондарында мемлекеттiк ресурстарды жоспарлау мен баскару Yшiн жауапкершшктщ шогырлануымен сипатталады. Бул ^азакстанныц баска посткецеспк мемлекеттер сиякты бурынгы Кецес Одагынан мемлекетп, экономиканы жэне когамды баскарудыц орталыктандырылган жYЙесiн мурага алуыныц нэтижесi болып табылады [3]. Экiмдердi сайлау идеясы алгаш рет Президент Н.Назарбаевтыц 1998 жылгы кыркYЙектегi ^азакстан халкына Жолдауында айтылды: "...бiз барлык децгейдегi басшыларды сайлаудыц аукымды кезецдiк багдарламасын эзiрлеуiмiз керек. Мунда кейбiр елдердегiдей баскарушылыктыц жогалуы мен хаоска экелген революциялык шыдамсыздык орынсыз, бiрак сiз бул мэселеш де жокка шыгара алмайсыз. Менiц ойымша, жакын арада осындай багдарламаны эзiрлеуге кiрiсу керек, кезецдер мен децгейлер накты жазылган. Сонымен катар, жергшкп eзiн-eзi баскару модельдерi мiнсiз емес екенiн умытпауымыз керек. Бiз осы жазыктыкта да реформага баруымыз керек". Осылайша 1999 жылдыц кeктемiнде тэж1рибе ретiнде Алматы облысында, Нурсултан Назарбаевтыц кiшi отаны Шамалган ауылдык округiнде eттi. Экiм болып Кайрат Байбактинов сайланды. Кейiнiрек, 2000 жылдыц 16 акпанында Алматыда eTO^ баспасeз мэслихатында Президент Нурсултан Назарбаев журналистерге облыс жэне аудан эюмдерш жакын арада жергiлiктi тургындар сайламайтынын айтты. Казакстандык кeшбасшыныц айтуынша, eцiрлiк экiмдердi сайлауды бастау элi ерте, ern^m аудандар мемлекеттiк казынага тэуелдi жэне "eзiн-eзi асырай алмайды". Алайда президент Назарбаев ауыл экiмдерi мен шагын аудандардыц экiмдерiн жакын арада жергшкп сайлаушылар сайлайтынын айтты. Барлык баска экiмдердi Президенттiц eзi пкелей тагайындайтын болады. 2001 жылдыц казан айында Казакстанда "сайлау географиясы" кецешп, 28 ауылдык округтi камтыды. Ауылдык округ эюмдершщ эксперименттiк сайлауын eткiзу тэртiбi мен ережелерi арнайы эзiрлендi. 2004 жылы "Отан" партиясыныц VII кезектен тыс съезшде Президент Нурсултан Назарбаев билшп орталыксыздандыру, экiмдер сайлауы мен жергшкп eзiн-eзi баскару институтын енпзу басым багыттардыц бiрi болып табылатын аукымды демократиялык eзгерiстер багдарламасын усынды. 2005 жылдыц тамыз айында аудан эюмдершщ тэжiрибелiк сайлауы era. Олар республиканыц Батыс Казакстан, Шыгыс Казакстан жэне Алматы облыстарында era. Тэж1рибе тэртiбiмен сайлау Алматы облысыныц Ескелдi ауданында, ШКО Кeкпектi ауданында, Б^О Жангали ауданында жэне СКО Тимирязев ауданында eттi. Оларга 9 Yмiткер катысты. Оныц 8-i - "Отан" республикалык саяси партиясыныц eкiлдерi болды. Дэл осылай кейiнгi сайлауларда да болды. Мысалы, Назарбаев кезшдеп соцгы eткен 2017 жылгы сайлауда сайланган 1417 экiмнiц 1362-сi (96,1%)
"Нур Отан" партиясынан болса, ездершщ партияга катыстылыгын керсетпегендердщ Yлесi 1,8% гана курады [4].
Казакстанда казiрri уакытта да жергшкп e3ÏH-e3i баскару жYЙесiн, оныц шшде аудандык мацызы бар калалар, ауылдар, кенттер, ауылдык округтерi экiмдерiнiц сайлану реформасы жYргiзiлуде. 2021 жылдыц 25 мамырында КР Президентi "Казакстан Республикасындагы сайлау туралы "Казакстан Республикасыныц Конституциялык зацына eзгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы" Конституциялык зацга кол койды. Бул кужат экiмдердi тiкелей сайлауды енгiздi, ал оларды кандидат ретшде усынуды саяси партиялар, eзiн-eзi усыну тэртiбiмен, сондай-ак жогары турган эюмдер кeздейдi. Буган дейiн кез-келген децгейдеп экiм мемлекеттiк лауазымды тулга болып саналгандыктан мундай лауазымды алу тек жогары турган органныц тагайындау тэртiбiмен мYмкiн болганын атап eткенiмiз жeн. Нактырак айтканда, президент усынган ею кандидаттыц бiрiн жергiлiктi мэслихат депутаттары тацдайды. 2021 жылгы ауыл эюмдершщ тiкелей сайлауын eткiзу туралы тапсырманы К. Токаев "Жаца жагдайдагы Казакстан: ю-кимыл кезещ" [5] атты халыкка Жолдауында бердi. Экiмдердi тiкелей сайлау бастамасы КР Конституциясыныц жэне мемлекетпк жергiлiктi баскару жэне eзiн-eзi баскару туралы зацнаманыц нормаларында кeзделген жергшкп eзiн-eзi баскару институттарыныц кец таралган тэжiрибесiн енгiзу аркылы мемлекеттiк баскаруды орталыксыздандыруга катысты негiзгi саяси реформалар пакетш iске асыруга багытталган. Дегенмен, 2021 жылы жецiске жеткен партиялар шшде жогары кeрсеткiш жинап, 671 (77,7%) экiмдiктi иеленген кайтадан "Нур Отан" партиясы болды. Сонымен катар eзiн-eзi усынгандардыц саны да едэуiр артканын (121 кандидат (14%) атап кеткенiмiз жeн. Келесi 2022 жылы eткен сайлауда партия "Amanat" атауымен шыкты жэне бул жолы усынган 339 кандидаттыц 318-i экiм болды. Бул жалпы экiмдер саныныц 61,6%-ы, ягни кeрсеткiш алдыцгы жылга караганда тeмендеген [6]. Муныц себебi аз кандидат усынуында. Ал eзiн-eзi усынгандар саны кYрт eстi, олар 186 орын алды. Бул жалпы эюмдердщ 36,1%-ы, ягни 1 жыл бурын eткен сайлаудагы кeрсеткiштен 2,5 есе ^бейтенЫ байкауымызга болады. Айтпакшы, зерттеуiмiз барысында Орталык Сайлау Комитетiнiц (ОСК) жыл сайын шыгаратын акпараттык бюллетендершщ iшiнде 2022 жылгысы ец тэппштеп жазылганы болып шыкты. Егер бурынгы бюллетендерде жецiске жеткендер саны накты жазылмаган болса, 2022 жылгы нускада бул анык кeрсетiлген. Алайда келес 2023 жылгы бюллетеньде сайланган эюмдер Yлесi туралы акпарат "шикшеу" бершген.
Ел дамуыныц казiргi кезецiнде мемлекетпк баскарудыц тшмдшгш арттыру максатында билшп одан эрi орталыксыздандыру кажет болып ^ршедь Билiктiц барлык децгейлерi арасындагы функцияларды накты ажырату жэне накты жергшкп баскару жYЙесiн куру мэселелерi басымдыкка ие болып жатыр. Осы орайда, жергшкп eзiн-eзi баскарудыц мэш мен оныц казiргi когамдагы шешетш мiндеттерiне токталуымыз керек. "Жергшкп мемлекетпк баскару" жэне "жергшкп eзiн-eзi баскару" терминдерш ажыратып алганымыз жeн, себебi оларды уйымдастырудыц Yлгiлерi эртYрлi. Жергшкп мемлекетпк баскару шецбершде мемлекеттiк аткарушы органды белгiлi бiр аумакта абаттандыру, коммуналдык шаруашылык, кeлiк жэне турмыстык кызмет кeрсету, тутыну нарыгын дамыту жэне т.б. мэселелермен баскару жYзеге асырылады. Бiрак бул ретте бул эрекеттердi мемлекеттiц жогары турган аткарушы органы калыптастырган жергiлiктi аткарушы орган жYзеге асырады. Жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды жYзеге асыру кезiнде шешiмдердi осы аумактыц журтшылыгы (жергiлiктi референдум тетiктерi аркылы немесе eкiлдi демократияны жYзеге асыру кезiнде) жергiлiктi аткарушы орган кабылдайды, оны осы аумактыц журтшылыгы да калыптастырады. Ягни, жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды уйымдастыру Yшiн тек аткарушы органныц болуы жеткiлiксiз жэне осы аумакты дамыту жэне сол проблемаларды шешу, осы аумакта туратын азаматтар Yшiн eзектi кажеттiлiктердi канагаттандыру Yшiн мацызды мэселелер бойынша мацызды шешiмдер кабылдайтын eкiлдi орган курылады. Конституцияга сэйкес:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
1) «Жергшкп мемлекетпк баскаруды тшсп аумактагы ютщ жай-кYЙiне жауапты жергiлiктi eкiлдi жэне аткарушы органдар жYзеге асырады» (85-бап);
2) «Жергшкп e3iH-e3i баскаруды тургын халы; пкелей жYзеге асырады, сондай-ак ол мэслихаттар жэне халы; топтары жинакы туратын аумактарды камтитын жергiлiктi когамдастыктардагы баска да жергшкп eзiн-eзi баскару органдары аркылы жYзеге асырылады» (89-бап).
Ягни, жергiлiктi мемлекеттiк баскару мен жергшкп eзiн-eзi баскарудыц арасында накты шекара жок, алайда мэслихат (eкiлдi орган), ец алдымен, жергiлiктi мацызы бар мэселелердi шешетiн eзiн-eзi баскару органы (зацда eзге органдардыц кызметтi жYзеге асыру мYмкiндiгi де кeзделгенiмен) екенш тYсiнуге болады. Бул зац экiмдi жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарына емес, мемлекетпк органдарга жаткызады, ол "жергшкп аткарушы органды баскаратын ^азакстан Республикасы Президентi мен Yкiметiнiц eкiлi" (№148 Зацныц 1-бабы). ^азiрri уакытта enn жаткан жергiлiктi eзiн-eзi баскару реформасы ауылдарга, аудандар мен калаларга эюмдерш тацдайды жэне одан сайлауалды багдарламаныц максаттары мен мiндеттерiн орындауды талап етед^ осылайша колданыстагы мемлекеттiк баскару жYЙесiн сактай отырып, халыкты жергшкп децгейде мемлекетпк баскару рэсiмiне тарту Yлесiн арттырады. Экiм аппаратын куру кезшде бул курылым зацга сэйкес мемлекетпк мекеме болып табылады. Жалпы, ^азакстандагы жергiлiктi eзiн-eзi баскару жYЙесi жергiлiктi мацызы бар мэселелердi шешу Yшiн тiкелей жергiлiктi когамдастыкка бершетш жергiлiктi баскарудыц бeлiгi болып табылады [7].
Экiмдердi сайлау ^азакстанныц демократиялык дамуы Yшiн мYмкiндiктермен катар киындьщтар да тугызды. МYмкiндiктер жогарыда айтып eткенiмiздей халыктыц баскаруга катысу Yлесiнiц артуы. Мэселелердiц бiрi — саяси бэсекелеспктщ болмауы жэне баскарушы "Аманат" партиясыныц Yстемдiгi. Туцгыш президент кезшде "Нур Отан" партиясы кандай басымдыкка ие болса, екiншi президент атауын eзгерткенiмен, беделi eзгерiссiз калды. 2021 жылы eткен сайлауда 864 эюмнщ 670-i "Нур Отан" партиясынан едь Жакында eткен Парламент жэне эюмдер сайлауы билеушi партия мYшелерiнiц ^пшшк орынга ие болганын кeрсеттi, бул саяси бэсекелеспк децгейiне жэне баска саяси куштердщ eкiлдiгiне алацдаушылык тугызды. Сонымен катар, экiмдердi сайлау жергшкп eзiн-eзi баскаруга саяси катысу мен есеп берудi арттыруга мYмкiндiк бередг Экiмдердi тiкелей сайлау азаматтардыц жергшкп экiмшiлердi iрiктеуiне жол ашады, бул демократиялык баскарудыц мацызды аспекпа болып табылады.
Экiмдердi сайлау ^азакстан Республикасында жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды ныгайтуга жэне демократиялык дамуга жэрдемдесуге багытталган кажетп саяси реформа болып табылады. Бул реформа жергшкп eзiн-eзi баскарудагы саяси катысуды, есеп берудi жэне ашыктыкты арттырады. Алайда, экiмдердi сайлау саяси бэсекелеспктщ болмауы жэне билеушi "Amanat" партиясыныц Yстемдiгi сиякты киындыктарды тудырады. Осы мэселелердi шешу Yшiн саяси бэсекелеспкке жэне жергiлiктi eзiн-eзi баскарудагы баска саяси куштердщ eкiлдiгiне ыкпал ету кажет. Буган саяси плюрализмдi iлгерiлету, тэуелсiз институттарды ныгайту, азаматтык когамныц мYмкiндiктерiн кецейту аркылы кол жетюзуге болады.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1.
2.
3.
4.
5.
6. 7.
"Жергшкп 03rn-e3i баскару органдарына сайлауда пкелей дауыс берудi етюзудщ тэуекелдерi мен мYмкiндiктерi (КР алты ауыл мысалында)" Г. Илеуова, О. Симакова, Е. Молдашев, С. Нурахметова, "Элеуметпк жэне саяси зерттеулер орталыгы "Стратегия" когамдьщ коры", Алматы, 2021, 6 б.
"Децентрализация власти как фактор повышения эффективности государственного управления в Республике Казахстан" Ш. Халикова, Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. No2 (43). 2013, 119 б. Сол жерде.
КР ОСК акпараттык бюллетень 2017, 57 б.
"Жаца жагдайдагы Казакстан: 1с-кимыл кезещ" Мемлекет басшысы Касым-Жомарт Токаевтыц Казакстан Халкына Жолдауы. 2020 жылгы 1 кыр^йек (akorda.kz). КР ОСК акпараттык бюллетень 2022, 21 б.
З.С. Гаипов, А.А. Тынышбаева, М.Б. Кабылганиева, А.М. Идрисова "Совершенствование инструментов выборов акимов посёлков, сел и сельских округов" Вестник КарГУ 209-215 б.
