Научная статья на тему 'Ешлар тарбиясида саломлашиш маданияти'

Ешлар тарбиясида саломлашиш маданияти Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
767
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ғурур / саломлашиш / қадрият / маърифат / бурч / гордость / приветствие / обычай / культура / образование / долг

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кенжабоев Абдусалим Эркабоевич, Кенжабоева Дилафруз Абдусалимовна

Мақолада ўзбек халқининг саломлашиш маданияти, ёшлар тарбияси ва миллий қадриятлар ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КУЛЬТУРА ПРИВЕТСТВИЯ В ВОСПИТАНИИ МОЛОДЁЖИ

Статья посвящена проблеме культуры приветствия, воспитания молодежи и национальным традициям узбекского народа.

Текст научной работы на тему «Ешлар тарбиясида саломлашиш маданияти»

Кенжабоев Абдусалим Эркабоевич,

Термиз давлат университети доценти, педагогика фанлари номзоди;

Кенжабоева Дилафруз Абдусалимовна,

Сурхондарё вилояти халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази укитувчиси

ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА САЛОМЛАШИШ МАДАНИЯТИ

УДК: 37.01

КЕНЖАБОЕВ А.Э., КЕНЖАБОЕВА Д.А. ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА САЛОМЛАШИШ МАДАНИЯТИ

Маколада узбек халкининг саломлашиш маданияти, ёшлар тарбияси ва миллий кадриятлар х,акида фикр юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: Fурур, саломлашиш, кадрият, маърифат, бурч.

КЕНЖАБОЕВ А.Э., КЕНЖАБОЕВА Д.А. КУЛЬТУРА ПРИВЕТСТВИЯ В ВОСПИТАНИИ МОЛОДЁЖИ

Статья посвящена проблеме культуры приветствия, воспитания молодежи и национальным традициям узбекского народа.

Ключевые слова и понятия: гордость, приветствие, обычай, культура, образование, долг.

KENJABOYEV A.E., KENJABOYEVA D.A. THE PRIDE OF UZBEK PEOPLE IN HIZ GREETINGS

The article deals writh the problem of culture greetings, in the bringing up the youth and national traditions of Uzbek people.

Keywords: pride, greetings, custons, culture, education, duty.

Бугунги кунда мамлакатимизда улкан ижтимоий-иктисодий узгаришлар руй бер-мокда. Республикамиз мустакил давлат сифа-тида тараккиёт йулига кириб, жах,он х,ам-жамиятида уз нуфузини топди. Бундай шароитда миллий кадриятлар ёшларнинг маънавий-маърифий тарбиясида уларни комил инсон килиб тарбиялашда назарий асос сифатида хизмат килмокда. Республикамиз Президенти Шавкат Мирзиёев узининг катор маърузаларида ёшлар тарбиясига эътибор бериб, уларга узбек халкининг миллий маъна-вий кадриятларини сингдириш кераклигини таъкидламокда.

Хусусан, Президент Олий Мажлисга Муро-жаатномасида «Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлиги биринчи навбатда ижтимоий сох,адаги ислох,отларимиз самараси билан чамбарчас боFлик. Ёшларимизга муно-сиб таълим бериш, уларнинг илм-фанга булган интилишларини руёбга чикаришимиз керак. Шу максадда мактабгача таълим тизимини ривожлантиришимиз, урта ва олий укув юрт-ларининг моддий-техник базасини, илмий ва укув жараёнлари сифатини тубдан яхшилаши-миз керак»1, деб таъкидлаган эди.

Маълумки, неча асрлардан буён кишиларда ахлокий поклик, иймон-эътикодлилик, ватан-парварлик ва инсонпарварлик туЙFуларининг камол топишида миллий кадриятларнинг роли бекиёсдир. Миллий кадриятлар ёшларнинг маънавий киёфаси ва дунёкарашини шакллан-тиришда узига хос сабоклар хазинаси х,исоб-ланади. Кадриятлар эндиликда халкимизнинг истиклол Fояларига самарали хизмат килмокда. Айникса, Шарк мутафаккирлари, олим ва файласуфлари адабий-бадиий, педагогик асарларида комил инсонни тарбиялашда, халкнинг бой маънавий меросидан фойдала-ниш масаласига алох,ида эътибор берганлар.

Ушбу маънавий мерос асрлар оша х,аёт синовидан утиб, инсонпарварлиги билан ажралиб туради. Шу сабабли бу умумпедаго-гик миллий тарбия Fояларини урганиш ва тарFиб килиш х,ар бир янги авлоднинг бурчи хисобланади.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

Миллий тарбияланганлик мезонлари укувчи шахсининг миллий хусусиятига бево-сита алокадор булган фазилатлари ва унинг узаро алокадорлиги (миллий-маданий детерминизм) тамойилидан келиб чикиб асосланди. Буни куйидагича шарх,лаш мумкин. Укувчининг «миллий ^урури», «миллий одоби», «миллий мафкуравий онглилиги», «миллатлараро мулокот маданияти» тушунчалари миллий узакка эга. Яъни, кандайдир мавх,ум «Fурур», «мафкура», «одоб», «мулокот маданияти» эмас, балки муайян хусусиятга эгалиги эъти-роф этилади. Ушбу фазилатлардаги миллийлик укувчининг миллий узлигини англаш жараёни билан бевосита боFланади. Натижада, ёш авлоднинг миллий туЙFуси стихияли эмас, балки миллий истиклол максадлари, яратув-чилик максадларига йуналтирилади, хизмат килдирилади2.

Маълумки, ахлок х,акидаги масала назарий-амалий жи^атдан утмиш мутафаккирлари асарларида кенг асослаб берилган. Шу сабабли х,ам бу таълимотлар узбек ёшларини тарбиялаш жараёнида х,ам назарий, х,ам ама-лий пойдевор булиб хизмат килмокда. Усиб келаётган ёш авлодда айникса саломлашиш бурчини тарбиялаш муаммоси ахлокий тар-биянинг узак кисми булиб, у шахснинг маънавий ва маърифий савияси билан боFликдир. Чунки, унда шахснинг ижтимоий муносабат-лари уз ифодасини топади. Саломлашиш маданияти илк бор оилалар, мактабгача таълим муассасаларида кичик ёшдан бошлаб фарзандларга ургатилиб борилади. Бугунги кунда умумтаълим мактаблари 1-синфларидан бошлаб О.Хасанбоева ва М.Иноятова муал-лифлигидаги «Одобнома» дарслигида укувчи-ёшларга «Саломлашиш коидалари» (1 соат), «Саломлашиш одоби» (1 соат), «Одобли бола - элга манзур» (1 соат), «Инсон ва жамият» (1 соат) мавзуларини утиш билан саломлашиш маданияти янада шаклланиб боради. Бу эгалланган куникма ва малакалар 2-, 3-синфлар «Одобнома» дарсликларида х,ам давом этади. Хуллас, салом бериш ва алик олишга оид куникма ва малакалар узлуксиз таълим-тарбия тизимида давом этади. Салом бериш, алик олиш х,ам карз, х,ам фарз

2 Куронов М. Миллий тарбия. - Т.: «Маънавият», 2007. -100-б.

хисобланган. Кишилар уртасидаги узаро мулокот саломлашишдан бошланади. Муло-котнинг барча шаклларида кишилар бир-бирлари билан учрашганларида саломлашиб, бир-бирларидан хол-ахвол сурайдилар. Бир киши иккинчи бир киши билан саломлашар экан, «Ассалому алайкум (арабча суз булиб «сизга соFлик тилайман») дейдилар. Жавоб берувчи эса «Ваалайкум ассалом (маъноси арабча «сизга хам соFлик тилайман») дейди.

Катта ёшдаги кишилар, к,уни-к,ушни ва кариндошлар, устоз, тенгдошларни учратиб колгудай булса, куксига кулини куйиб шаркона диёнат билан салом бериб, хол-ахвол суралади. «Салом берилган вактда бош тубан килинмайди. Яна кул, кафт, бош билан ишора килинмайдики, хунук ва макрух - такиклан-гандир»1. Агар купчилик кишилар ичида бирон-бир дусти ёки танишини учратиб колса, у кишининг узига эмас, шу ердаги утирган ёки турганларнинг барчасига салом берилади. Куйидаги мавзу айрим укувчилар ёки ота-оналар учун балки кизик булмаслиги мумкин, лекин педагогик фаолиятимиз давомида республикамизнинг купгина жойларида булдик, турфа хил мулокот жараёнларида турли касб эгалари билан сухбатлашиш бах-тига муяссар булдик. Турли жойларда халки-миз маданиятининг таркибий кисми хисоб-ланган саломлашиш одобига эътибор бердик. Купчилик ёшларимиз саломлашиш мадания-тини мукаммал эгаллаганлар булсалар-да, айрим махалла ва таълим масканларида ёшлар рупарадан келаётганларга эътиборсиз утиб кетаверадилар. Хуш бунга ким айбдор?

Бизнингча, авваламбор, оила мухити, махаллалардаги маънавий-маърифий жараён, таълим масканларимиздаги маънавий-маъри-фий мавзудаги мулокотлар етарли даражада эмаслиги сабаб булади. Демак, биз ёшларга илк ёшдан бошлаб салом бериш маданияти, яъни яхши хислатларни сингдириб бориши-миз зарур.

«Аллох таоло Одам алайхиссаломни ярат-гандан кейин: эй одам бориб анави фаришта-ларга салом бергин, улар кандай жавоб кайтарсалар, шу сузлар сенинг ва зурриётла-рингнинг салом-алиги булади», деди».

1 Мухаммад Содик К,ош^арий. Одоб ас-солихин (Яхши кишилар одоби). - Т.: «Янги аср авлоди», 2002. -7-б.

Ислом дини нозил килинган динларнинг охиргиси ва мукаммали булгани учун Аллох субхану ва таоло ислом динини хам энг гузал ахлоклари билан зийнатлаган.

Одоб буйича улов минган киши пиёдага, пиёда киши утирган кишига, озчиллик куп-чиликка, кичик каттага, юкоридаги киши паст-даги кишига салом бериши керак. Саломла-шишда манманлик, узини юкори олиш, кибр-ланиш ёмон хулкдир, шу сабабдан юкоридаги киши пастдаги кишига салом берса, узининг кибрини синдириб камтарлик йулига утган булади.

Икки киши учрашиб колиб кайси бири олдин салом берса, шу киши Аллохнинг олдида улугрок ва яхширок саналур. Салом инсон инсонга билдирган хурмати, одамлар-нинг узаро муомала ва муносабатларининг бошланиши, бир-бири билан учрашувчи икки дилнинг калитидир. Салом берганингизда хатто сизга ёкимсиз нигох билан турган одам хам алик олади. Шу алик олиш давомида сизга нисбатан кунгил турида иликлик, юзида табас-сум пайдо булади.

«Салом» сузи арабча сулх, дустлик, омон-лик, демакдир. Куриниб турибдики, саломлашиш икки киши орасидаги сулх, дустлик рамзи, омонлик, соF-саломатлик нишонаси-дир. Инсон соF-саломат булса, бир-бири билан учрашади ва салом-алик килади. Саломлашиш ота-боболаримиздан бизга мерос булиб келаётган миллий урф-одатла-римиздир. Миллий урф-одатлар хаётнинг ажралмас кисмидир.

Узбекларда саломлашиш, куришиш илти-фот курсатиш ва умуман, одамга нисбатан хурматнинг жозибали эканлигини ифодаловчи бу одатнинг турли шакллари мавжуддир. Айникса, халкимизнинг миллий урф-одат-ларига кура одобли кишилар хамма вакт биринчи булиб салом беришга харакат киладилар.

Биз ота-боболаримизнинг бу ахлокий меросини кандай килиб узимиздан кейинги авлодларга колдиришимиз мумкин:

биринчидан, авваламбор оилада соFлом мухит булиб, оила аъзоларининг узида саломлашиш маданияти шаклланса;

иккинчидан, кичик ёшдан фарзандларга саломлашиш одатлантирилса;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 7(80)

учинчидан, узлуксиз таълим тизимида устоз ва шогирд уртасида саломлашиш маданияти шакллантирилса;

туртинчидан, кишилар уртасидаги муомала маданиятини саломлашишдан бошлаш керак-лиги уктириб борилса, максадга мувофик булади.

Юкоридаги таъкидланган, саломлашиш учун берилган сабоклар жамиятимизда ёшлар уртасида маънавий-маърифий тадбирлари-мизнинг мувафаккиятли амалга ошишига мух,им омил булади. Бизнингча, куп йиллик тажрибага эга булган устоз-тарбиячиларнинг бир вакили сифатида саломлашишнинг баъзи бир куринишлари х,акида уз муносабатимизни билдирмокчимиз:

1. Кул бериб куришиш ва саломлашиш. Хар икки куришувчи «Ассалому алайкум», дея бир-бирларига унг кулларини узатиб, кафтла-рини енгил силкиб куришадилар, бу одоб, хулк нормасига туFри келади.

2. Баъзан шахслар кулларини бор кучлари билан силкиб куришадилар, натижада, бир-бирларига озор берадилар, бу саломлашиш одобнинг пастлигни ифодалайди.

3. Ёшлар узидан катта одамлар билан куришганларида, икки кулини бериб куришадилар. Айникса, ёш болаларнинг катта ёшдагиларга бир кулини узатиб куришиши х,ам одобсизлик саналади.

4. Кадрдонларча куришиш. Бундай куришиш ва саломлашишнинг узига хос жозибаси ва завки булиб, узок вакт куришмай юрган Kариндош-уруFлар, дуст-биродарлар кучок очиб, «Ассалому алайкум», «Ваалайкум асса-лом», дея х,ар икки томон бир-бирини куксига босиб, кучоклашиб куришади. Бу саломлашиш оFайнилар, опа-сингиллар, ота-она, фарзанд-лар, калин дуст ва биродарлар уртасида булади, улар бир-бирларидан х,ол-ах,вол сураб дийдорларига туядилар.

Бугунги кунда ахборот технологиялари ривожланган бир даврда алока воситалари халкимизнинг мулокот маданияти учун хизмат килмокда. Афсуски, биз педагоглар, ота-оналар уз фарзандларимизга телефонда саломлашиш ва мулокот килиш одобини шакллантира олганимиз йук. Ёшлар телефон-дан фойдаланиш, сузлашиш маданиятини яхши эгалламаганлари туфайли ота-оналарга иктисодий зарар етказмокдалар, яъни режа-

сиз х,аддан ташкари телефонда куп гапаш-мокдалар. Энг мух,ими, куп гаплашиш фар-зандларимизнинг соFлигига салбий таъсир курсатмокда. Шунинг учун биз ота-оналар, педагоглар ёшларга телефонларда саломлашиш ва муомала маданиятини ургатиб бори-шимизни даврнинг узи талаб килмокда.

Бугунги кунда ёшларга саломлашиш маданиятини ургатиш билан бир каторда хайрла-шиш маданиятини х,ам ургатиш зарур деб, х,исоблаймиз. Хайрлашув х,ам саломлашиш каби гузал булмоFи ва дилдан чикмоFи лозим. Бу эса асосан мех,мон ва мезбоннинг муноса-батларига боFлик. Айрим ^олларда келган мех,монларга уй эгалари зикналик билан муносабатда булишади ёки баъзи гаплар билан мех,монни ранжитиб куядлар. Бу узбекона урф-одатларимизга зиддир. Узбек халкида бир катор накл ва маколлар бор: «Мех,мон келади эшикдан, ризки келади тешикдан», «Мех,мон келганда болангни уришма», «Куш уясида курганини килади». Бу каби пурмаъно маколларни таъкидлашдан максад ^ар хил муносабатларни фарзандлар куриб, узларида аста-секин узлаштиб олади-лар.

Саломлашиш маданияти ва фарзанд тарбияси х,акида Накшбандия таълимотида куйидаги фикрлар ифодаланади: «Фарзандлар жамиятда узларига мос уринларини эгаллаш-лари, комил инсон булиб етишишлари йулида ижтимоий тарбия масъулиятига катта ах,амият бериш лозим. Болага ургатиш лозим булган одоблардан: куришганда салом бериш, бемор булса хабар олиш, чакирганда жавоб бериш, каттани х,урмат кичикни иззат килиш ва х,оказолар. Энг мух,ими болаларга жамият билан боFлик алокаларга оид оммавий, ижтимоий одобларни х,ам ургата олиш лозим».

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб, бугунги кунда биз, кекса авлод тарбиячилари, ёшларга саломлашиш маданиятини ургатиб боришда куйидагиларни тавсия киламиз:

1. Оилаларда ота-оналар уз фарзандларига саломнинг ижобий томонлари х,акида доимо эслатишлари лозим.

2. Узлуксиз таълим тизимида маънавий-маърифий тадбирларда узбек халкининг ^урури х,исобланган саломлашиш маданияти-нинг долзарблигини тарFибот этиш уринлидир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 7(80)

3. Айни вaк1тдa тapбиячилap, aйникca бoш-лaнFич ^нф Укитувчилapи yкувчилap билaн caлoмлaшишнинг x,ap жoйдa зapуpлигини уктиpишлapи вa буpч экaнлигини cингдиpиш-лapи лoзим.

4. Сaлoмлaшиш мaдaнияти xaлкимизнинг Fуpуpи э^нлиги ëш aвлoдгa eткaзилca, нуp ycrnra aълo нуp бyлaди.

5. Иш билaн cyз биpлигигa aмaл килиб, ycиб кeлaëтгaн ëш aвлoдгa биз пeдaгoглap yзбeк xaлкининг Fуpуpи - caлoмлaшиш мaдa-ниятини cингдиpcaк, кeлaжaк aвлoд тapбия-cигa УЗ x1иccaмизни кУшгaн бyлaмиз.

Aдабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпубликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Миpзиëeвнинг Oлий Мaжлиcгa Муpoжaaтнoмacи. II <^лк cyзи» гaзeтacи, 2018 йил 29 дeкaбpь.

2. Имoм Иcмoил aл-Буxopий. Ал-aдaб aл-муфpaт (Адaб дуpдoнaлapи). - T.: «Узбeкиcтoн», 1990. -16-б.

3. Кeнжaбoeв А.Э. Ëшлapдa мaънaвий-мaъpифий иммунитетни шaкллaнтиpишдa жaмoa инcтитутлapининг Уpни. II <^лк тaълими» жуpнaли, 2017, 1-гон. -59-б.

4. Элeктpoн мaнбa: http:Inaqshband.uz. Лукмoн Иcoeв «Oилaдa фapзaнд тapбияcи», 2016 йил 21 янвapь.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / СОВРЕМЕННОЕ OБPAЗOВAНИЕ 2019, 7(80)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.