Научная статья на тему 'ЭШҚОБИЛ ШУКУР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ ОБРАЗ ТАКОМИЛИ'

ЭШҚОБИЛ ШУКУР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ ОБРАЗ ТАКОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
136
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
насрий образ / шеърий образ / шеърий матн / метро-ритмик меъёр / контекст / бадиий образ. / prose image / poetic image / poetic text / metro-rhythmic norm / context / artistic image.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Эргашева Садоқат

Ушбу мақолада Эшқобил Шукур шеъриятида қўлланган бадиий образлар шоирнинг “Чанқовуз”, “Кўпкари” шеърлари мисолида таҳлилга тортилган. Мақола давомида насрий образлар ва шеърий образлар ўртасидаги семантик чегараларнинг моҳиятига алоҳида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPROVEMENT OF ARTISTIC IMAGE IN ESHQABIL SHUKUR'S POETRY

In this article, the artistic images used in the poetry of Eshqobil Shukur are analyzed on the example of the poet's poems "Chanqovuz", "Kupkari". The essence of the semantic boundaries between prose images and poetic images is highlighted throughout the article.

Текст научной работы на тему «ЭШҚОБИЛ ШУКУР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ ОБРАЗ ТАКОМИЛИ»

ЭШЦОБИЛ ШУКУР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИИ ОБРАЗ ТАКОМИЛИ

Эргашева Садокат

ТошДУТАУ таянч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.6639452

Аннотация. Ушбу мацолада Эшцобил Шукур шеъриятида цулланган бадиий образлар шоирнинг "Чанцовуз", "Купкари" шеърлари мисолида та^лилга тортилган. Мацола давомида насрий образлар ва шеърий образлар уртасидаги семантик чегараларнинг мощятига алощда тухталиб утилган.

Калит сузлар: насрий образ, шеърий образ, шеърий матн, метро-ритмик меъёр, контекст, бадиий образ.

THE IMPROVEMENT OF ARTISTIC IMAGE IN ESHQABIL SHUKUR'S

POETRY

Abstract. In this article, the artistic images used in the poetry of Eshqobil Shukur are analyzed on the example of the poet's poems "Chanqovuz", "Kupkari". The essence of the semantic boundaries between prose images and poetic images is highlighted throughout the article.

Keywords: prose image, poetic image, poetic text, metro-rhythmic norm, context, artistic

image.

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ОБРАЗА В ПОЭЗИИ

ЭШКАБИЛЯ ШУКУРА

Аннотация. В данной статье анализируются художественные образы, использованные в поэзии Эшкобила Шукура, на примере стихотворений поэта «Чанковуз», «Купкари». На протяжении всей статьи освещается сущность смысловых границ между прозаическими образами и поэтическими образами.

Ключевые слова: прозаический образ, поэтический образ, поэтический текст, метроритмическая норма, контекст, художественный образ.

КИРИШ

Шеъриятнинг асосий хусусиятларидан бири образлиликдир. Шеърий асарлар шунчаки маълумот берибгина колмай, инсон хотирасида вокейлик суратини чизади ва укувчи тасаввурида маънолар, ассоциатив богланишлар ва таккослашларни уйготади, нарса ва х,одисалар хдкида янгича тасаввур х,осил килади. "Бадиий образ" атамасига багишланган куплаб тадкикотлар мавжуд булсада, насрий образлар ва шеърий образлар уртасидаги семантик чегараларнинг мох,ияти етарлича очиб берилмаган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шундай экан, бу икки турдаги образни бир-биридан фарклаш зарурати сезилади. Бизнингча, бу икки атама уртасидаги фаркни белгиловчи асос шеърий матннинг узига хос табиатидан келиб чикади. Шеърий матн тил тизимида белгиланган коидаларга буйсунади, лекин кушимча равишда унга кушимча чекловлар куйилади: метро-ритмик меъёрларга риоя килиш талаби, кофия, фонологик, лексик, шунингдек, гоявий ва композицион даражаларда ташкил этиш. Иккинчиси шеърнинг яна бир хусусияти: сиз билганингиздек, насрни шеъриятдан ажратишга ёндашувлар одатда фонетик ва графикага булинади. Ю.В. Казарин шеърий матннинг 10 та асосий сифатини ажратиб курсатди: туликлик (формал,

семантик ва бошкалар), маданий контекстдан ажралмаслик, индивидуаллик, изчиллик ва тузилиш, оптималлик, регенеративлик, очиклик ва катъийлик. Шундай килиб, факат яхлит шеърий матн шеърий реноминация жараёнида реноминант хисобланади. Учинчиси факат шеърий образнинг бадиий образдан фаркли уларок, нутк даражасининг исталган элементи, шунингдек, узига хос эстетик таъсирга эга булган хар кандай расмий хусусиятга эга булган унсурлар оркали амалга оширилиши ва "мустахкамланиши" мумкинлигини билдиради. Шеъриятда мазмун билан ажралмас бирликни ташкил етувчи асар тузилишини семантика эгаллаши мумкин. Берилган нарсада фикрнинг тузилишга муносабатидаги мухим элементларнинг купайишининг асосий сабабидир.

Юкорида таъкидланганидек, эстетик таъсирнинг шаклланишида шеърий асарнинг узига хос унсурлари мухим рол уйнайди: шеърнинг лугавий мазмуни хам, шаклий элементлари хам лирик асарнинг образлилиги устида ишлайди. Шеъриятдаги образлилик узига хос табиати билан энг кучли эстетик, миссий ва рухий таъсирга эга. Лирик образларнинг узига хос хусусиятлари ва бадииятини истеъдодли шоир Эшкобил Шукур шеърлари мисолида куриб утамиз. Шоир шеъриятида образлар ранг- баранглигини кузатамиз. У гох дарахт гохо майса, гул булиб, гохида эса хуркак оху ва йирткич йулбарс, беозор кушлар, куйловчи- йиглок тошлар хамда гуллаётган най садолари булиб, шеърга рух олиб киради. Уша рух - образ демакдир.

Бадиий образ борликнинг санъаткор кузи билан курилган ва идеал асосида ижодий кайта ишланган акси тушунилади. Шоир шеъриятининг образлар тизимида купрок халкона рух устивор эканини сезамиз. Биргина "Чанковуз" номли шеърига асос килиб олинган чанковуз образи замирида шоир ижодий кечинмаларининг ифодасини куришимиз мумкин. Чанковуз - миллий чолгу асбобларимиздан бири булиб , у огиз бушлигига куйилиб, нафас харакатлари билан чертиб чалинадиган соз. Чанковузни купинча момоларимиз, кизларимиз чалишган. Бу сознинг наволари дашт охангларини сузга солиб, юракларни сехрлайди. ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Шоирнинг "Чанковуз" номли шеърини тахлил килар эканмиз, аждодларимиз кадим рухиятининг кухна сирдоши чанковуз булганидан огох буламиз. Бу шеър тарихига назар солсак, халкимизнинг озодликка, мустакилликкка ташна рухининг ифодасини курамиз:

"Тилим тийилди менинг, сузим кийилди менинг Пулат тил топиб олдим, хаво суз топиб олдим Чанковуз чанкаб колди -Куз ёшга чайкаб олдим"

XX асрдаги тарихимизга назар солар эканмиз, мустабидликнинг халкимиз дилидаги гапларини тилига чикара олмаганлигини "Тили боглик, дили доглик" булиб уксиганини яхши англаймиз. Шоир шу уксик нолаларга кулок тутган, дардчил бу рухга айтмок учун "пулат тил" топганидан севинади. Айтмок керакки, бу тимсол шеъриятимизга узига хос поэтик топилма булиб, айни пайтда шоир кечинмаларининг образли ифодаси хамдир. Яъни шоир топмиш "пулат тил" , "хаво суз" халк дилида асрлар оша яшаб келаётган орзу - эрк, озодлик кайгуси демак: Чанковуз чанкаб колди-

Куз ёшига чайкаб олдим.

Эркка чанкоклик, уни кумсаш, согиниш, кутиш, халкларни, одамларни узига оханграбодек тортиб туради. Шу маънода чанковуз халк дардини куйловчи тимсол -овоздир.

Чанковуз огзим менинг, Чарнаган узим менинг ^албнинг ёруг каридай Синмас тил топиб олдим.

Озодлик аталмиш мукаддас каломни айтмок булиб, "Чанкаган, чарнаган вужуд" энди асло завол билмас - калбнинг ёруг каридан синмас тил топиб олди. Чанковуз чанкаб колди -Дардимга чайкаб олдим.

Шоир халк калбини вайрон этмиш ёв туфайли "^орачакмок чуклаб багрим уйилди" менинг дея бонг уради.

Афсус, "Тилим тийилди менинг, сузини кийилди менинг". Аммо мен шунда "Пулат тил топиб олдим, хаво суз топиб олдим" дейди. Чанковуз чанкаб колди -Оловга чайкаб олдим.

Дардчил калбнинг харорати оловдек тафтли чанковузни - пулат тилини унга чайкаб олган лирик кахрамон энди шу дардни ёниб куйламок истагини билдиради. Чин маънода хам шоир - элнинг дардини куйлагувчидир... МУ^ОКАМА

Шеърда шоир услубининг равонлиги, халк тилига якин ифода, образлилик буй курсатади.

Мисоллар катига яширган калб кечинмаларида халкка якинлик куриниб турибди. "Чарнаган узим менинг" сатридаги "чарнаган" сузининг лугавий маъносига эътибор килинса, у куйиш холатини ёдга солади. Яъни сузини айтолмаган инсон холатининг - тасвирининг ташбехидир.

Шоирнинг ушбу шеърида унинг чукур фалсафий маъноси, мохияти билан бирга шоир услуби ва махоратини, айтиш жоиз булса, жасоратни курамиз. Эшкобил Шукур шеъриятининг образлар чизигига назар солар эканмиз, хаёт тимсолига айланган юрак, рух, калб тасвирида ижодкор кайфиятининг образли талкини сифатида намоён булади. Дархакикат хаёт - инсонга берилган олий неъматидир. Бу хаётнинг паст-баланд, шод ва гамли, узун-киска умр йулларини инсон мухим фазилат саналмиш сабр билан бирма-бир, топиш ва йукотишлар ила босиб утади. Юрак деб аталмиш инсон вужудининг бир булаги муштдеккина булса-да, уз хажмидан канчалар катта танани хаёт куввати билан таъминлайди. Яна канчадан-канча кувонч, шодлик, гам ва кайгуни узига хамрох билади. Шундай булса-да, у матонатли, сабрли ва канотли булиб колаверади. Шоирнинг "Х,асратли хужрамда" сатрлари билан бошланадиган шеърида дунё ташвишларидан безиб, кайгули юраги билан сирлашган лирик кахрамон кечинмалари шундай ифода топади:

Х,асратли хужрамда ^айгудан булак

Х,амма кетиб булди бирма-бир Дастурхонда факат кемтилган юрак ва бир коса сабр...

Шоир дардли, коронгу, хасратга тулган юрагини, кичкинагина эскирган, хувуллаб колган бир хужрага киёслаб унда кайгудан булак хеч бир илинж, умид йуклигини айтмокда. Ёзикли дастурхонда "егулик - кемтилган юрак" ва "ичмокли" бир коса сабрдан булак хеч нарса йук. Шоирнинг бори-йуги юрак - сабр эканлигига ишора этмокда.

Х,асратли хужрамда Зилзила тинди... Анграйган эшикни ёпиб куяман Юракнинг колганинг ейман-да энди. Бир коса сабрни ичиб куяман.

Йиллар утиб инсон кайгу-гамларини унитади, оз булса-да хаёт ташвишларига шунгиб калбдаги хасратларини ювмокчи булади. Яраланган, кемтилган юракни тикламокчи булади. Шундай инсон уз ички "мен"и билан куришади. Бу дард билан олишувда сабр ирода унга зирхли калкон вазифасини бажаради. Шоир шеърнинг охирида эса кайгуни ёлгиз колдиради. Х,асратли хужрамда Дунё хам, мен хам. Бир-бировдан туйдик ноилож... Факат кайгу очда, ^айгу жуда оч!

Энди шоирнинг калби ёлгизликдан туйгани, дунё ташвишлари уни чорлаётгани, оч кайгудан булак хамрохи колмаганлигини таъкидлайди.

Шеърда, асосан, хурлик, инсон калбининг озодлиги, хаётга интилиш гояси илгари сурилган, унда инсон то тирик экан, дардга буйин эгмасликка чорлов бор.

Шоир шеъриятида табиат ходисалари, жониворлар хаётидан олинган, укувчида лирик кайфият хосил килувчи топилмалар хам куп. От тимсолида лирик кахрамон кечинмаларининг ботиний курашлари хаёт вокеалари асосида тасвирланади. Таъкидлаш жоизки, туркий халклар хаётида от - инсоннинг дусти хамрохи, якин сирдоши саналган. От билан боглик ривоят ва афсоналар куп булиб, халк достонларида от вокеалари тасвирига хам кенг урин берилган.

Эшкобил Шукурнинг "Купкари" номли шеърини укиганимизда, миллий анъаналаримиз, халк уйинлари, кураш-купкари бахсларида юрган бир чавандоз ва унинг хамрохи - оти билан боглик вокея тасвири куз олдимизда жонланади: "Хайт!"- деди, улок кетди, Улокда товок кетди. Ногахон эл гуруллар, Ер ойнадай зириллар Отларга колди майдон. Чавандоз отга "хайт!" дея камчи солди. От пойгага кушилди. Унгача элнинг танти баковули улок купкари мусобакаси учун куйилган совринни - "товок" ни эълон

килган, унинг белгиси сифатида уртага улок ташланган эди. Бу завкли томошага йигилган халк узок кутилган лахзаларда хаяжонини яширолмай оёкка калкди, "гур" этиб овоз берди. Адирда отлардан чанг-тузон кутарилди. Туёклар зарбидан ер зириллайди. Бу майдон энди ёлгиз отларга, уларнинг беллашув майдонига айланди. Сулув -сулув ёллари Сув утидай чайкалди Ёпинчигин гуллари Ёр юзидай сайкалли. Х,ар бир отнинг уз ишкибози бор, уни муносиб чавандоз чопса айни муддао. Отни куни-тун парвариш этган гамхури ёлларини силаб, эртанги буладиган купкарида уялтирмаслигини сурайди. ^аранг от купкарида шамолдай учиб бораётир, унинг сулув-сулув ёллари сув утидай чайкалмокда. Ёпинчигининг гуллари эса ёрининг юзидай ёник-сайкалли...

Яраклаган ягрингда Семиз кирлар харсиллар, Туёкларинг тигида ^ора чакмок чирсиллар

От ягрининг бакувватлиги унинг кучга тулганлигининг бир белгиси. Унинг уктам харакатидан хатто баланд-паст "семиз" кирлар харсиллаб толикмокда. Туёкларининг тигдай учида "кора чакмок чирсиллаб" купкаридаги пойга жадал олмокда.

"Хайт!"- деди, улок кетди, Уртада табок кетди. Чангакдай кули билан Куч чангаллар чавандоз Отининг ёли билан Чангни чалар чавандоз.

Чавандозлар отларини никтайди, кураш авж паллага чикмокда. Х,ар бир чавандоз пойгада ракибига чап бериб совринга эга булмокчи. Уртага куйилган соврин - табок эр йигитнинг муносиб улуши, улжасидир. Пойгани эл хайрат ва катта хаяжон билан кузатиб турибди. Х,аммага завк берадиган "хайт!" демиш хитоблар отларни хам бирдек хаяжонга солмокда. Мард углон ёлгиз шу улжани олмок учун бакувват куллари билан улжасига чанг солган ва улокни айирган. Энди керакли нуктага улокни етказмоги лозим. Мана, чавандоз отини ракибларидан фаркли масофада ортда колдириб кетмокда. Отининг сулув ёллари хаводаги чангни соз каби чалиб садо бермокда. Бу садо тулпорнинг шиддат овози. ^ора-кора комати ^орайиб куринади, Лекин чавандоз оти Кузларда сурилади. Ногахон эл гуриллар Ер ойнадай зириллар.

Пойгани бошида кетаётган тулпорнинг "кора-кора комати" секин-аста куринмай узоклашди. Туйкус, мохир чавандознинг оти одамлар нигохида суринади. Мисрага диккат килинса, шеърдаги "Кузларда суринади" сатридаги поэтик топилма оркали халк тилида "Куз-сух" деб аталмиш ходисага ишора этилади. Яъни куз карашидаги "сукланиш"-салбий холат ифодасидир. Одамлар куз унгида булган вокеадан одамлар оёкка калкди. Чунки бу хол кутилмаган, хозиргина унинг харакатларидан эл завкланаётган эди.

Музлаб колди саратон ^уёш корга ботади Ичдан йиглар чопогон Оти улиб ётади "Вох!"- деди, улок кетди ^ош ила кабок кетди. Чавондознинг кунглидан Шом ила Ирок кетди.

Саратоннинг жазирамасида одамларнинг юраги муздай. Оташин куёш хам корга ботди. Чавандоз ичидан сел булиб йиглаяпти. Вокеадан тош котган, хайрон, чунки каршисида оти - хамрохи жон таслим этиб ётарди. "Вох!" деди, уртанди-ёнди, аммо унинг дардли овозини хеч ким эшитмаётганди. Чавондознинг холи ахволи юзида, кош-ковогида зухр топди. Чавандознинг юзидан ранг кетган, кунглидан эса бутун бори -дунёси "Шом ила Ирок" кетаётганди... Бирдан кун колди кариб, ^ил сигмайди кунгилга Отнинг гамин кутариб Отсиз кайтар овулга

Чавандоз назарида вакт йукка айланди, у нималар булаётганини тушунолмас, ёлгиз куз олдида отининг сиймоси, ундан булак кунгилда, хотирда хеч нарса йук. У овулига купкаридан шу алфозда "отининг гамини кутариб" кайтаётган - отсиз кайтаётганди.

Утдай ёнган дарага Узин ташлаган кунглим Гуруллаган даврада Улок тишлаган кунглим.

Х,а, улокчи- чавандоз овулининг ори-номуси учун пойгага тушган, утдай ёнаётган бу майдонга, кураш майдонига узини ташлаган эди. Унинг хам кунглида туккан ниятлари, тилаклари бор эди! Энди гамли эрига Суз айтмасдан ботиниб Олти ой аза тутар Чавандознинг хотини

Отга чавандоз катори бутун эл ачинди. Энди бу вактда суз очиб булмайди чавандозга. ^атто унинг аёли хам бунга журъат этолмайди. Отга худди инсонга мотам тутгани каби олти ой унга аза тутди чавандознинг хотини.

Шеър сюжети халкона тасвир, ифодавийликка эга. Айни дамда халк кадриятлари, маросим ва урф одатларининг уйгунлиги шеър композициясидан урин олганки, муаллиф вокеа тасвирини чизишда улардан унумли фойдаланган. Отни мукаддас билган халкимизнинг хайвонот олами билан боглик карашлари шеърнинг мазмунига сингдирилган. ХУЛОСА

Эшкобил Шукур шеърларини мутолаа килиш чогида сузни тушуниш ва хис килиш фаркли экани аёнлаша боради. Чунки унинг шеърлари хаётнинг турли ходисалари тугрисида янгича тушунча бериш баробарида кишида маълум туйгулар уйготади. Аксарият шоирларнинг шеърларида муайян фикр чиройли шаклда баён этилади. Одам уларни укиганида аввал эътибор килмаган ходисаларини билиб олади. Аммо шеърнинг таъсири шу билан тугайди. Чунки факат мантикка асосланган шеърларда сузлар бир маънони англатади. Акл топган мантик юрак ёгдусига йугрилган шеърларда эса аксинча. Бундай шеърлар хеч кимни бефарк колдирмайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста: структура стиха. - СПб.: 1996. -252 с

2. Казарин Ю.В. Поэтический текст как система: Монография. - Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 1999. - 260 с.

3. ДДуронов ва б. Адабиётшунослик лугати.Т, Академнашр. 2010. -Б 44.

4. Эшкобил Шукур. Х,амал айвони. Т, Шарк, 2002. -Б 22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.