Научная статья на тему 'Ерёнғоқ ўқ илдизнинг узилишга бўлган қаршилиги'

Ерёнғоқ ўқ илдизнинг узилишга бўлган қаршилиги Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
16
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Нуриддинов Акмалжон Давлаталиевич, Қўйчиев Одил Рахимович

мақолада ерёнғоқни йиғиш машинаси ишчи қисмининг параметрларини асослашда муҳим рол ўйнайдиган, ерёнғоқ ўқ илдизининг узилиш қаршилиги, ерёнғоқ ўқ илдизининг ўлчамларини ўрганиш бўйича ўтказилган эскпериментал тадқиқотлар натижалари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Сопротивление разрыву основного корня арахиса

в статье приведены результаты экспериментальных исследований сопротивления основного корня арахиса на разрыв, что играет важную роль в обосновании параметров рабочего органа арахисоуборочной машины

Текст научной работы на тему «Ерёнғоқ ўқ илдизнинг узилишга бўлган қаршилиги»

УДК 631. 356. 02

ЕРЁНГОЦ УЦ ИЛДИЗНИНГ УЗИЛИШГА БУЛГАН ЦАРШИЛИГИ

Куйчиев Одил Рахимович ЖизПИ, т.ф.н., доцент, e-mail: odil1963@inbox.ru. тел. +998905163300

Нуриддинов Акмалжон Давлаталиевич НамМКИ, т.ф.н., доцент, e-mail: a nuriddinov 78@mail.ru. тел. +998945097588

Аннотация: маколада ерёнгокни йигиш машинаси ишчи кисмининг параметрларини асослашда мудим рол уйнайдиган, ерёнгок ук илдизининг узилиш каршилиги, ерёнгок ук илдизининг улчамларини урганиш буйича утказилган эскпериментал тадкикотлар натижалари келтирилган.

Аннотация: в статье приведены результаты экспериментальных исследований сопротивления основного корня арахиса на разрыв, что играет важную роль в обосновании параметров рабочего органа арахисоуборочной машины.

Annotation: the article presents the results of experimental studies of the resistance of the main peanut root to rupture. which plays an important role in substantiating the parameters of the working body of the peanut harvester.

Дунёда кишлок хужалиги мадсулотларини, жумладан озик-овкат саноатида мудим адамият касб этадиган мойли усимликларни етиштиришни купайтиришга катта эътибор каратилмокда. Республикамизда хам озик-овкат ва бошка истеъмол товарларини ишлаб чикаришни кенгайтиришни рагбатлантириш буйича кабул килинган дастурларда ишлаб чикариш корхоналари хамда тадбиркорлар учун кенг куламда рагбатлантириш тизими жорий этилган. Адолини озик-овкат махсулотларига булган талабини кондириш максадида мойли усимликларни, шу жумладан кунгабокар, кунжут, масхар, мош, лубия ва ерёнгокни етиштиришни механизациялаш мудим адамият касб этади [1].

Мамлакатимизда Давлат тасарруфидаги хужаликларда, фермер хужаликларида, хусусий тадбиркорлик хужаликларида меднат унумдорлигини ошириш, озик-овкат мадсулотларини ишлаб чикаришни купайтириш, сифатини яхшилаш, юкори кушилган киймат яратишга каратилган тармок дастурларини ишлаб чикиш оркали Давлат харажатлари самарадорлигини ошириш ва боскичма-боскич кайта таксимлаш ишларини амалга ошириш буйича бир канча ишлар амалга оширилмокда [2].

Республикамизда адоли сонининг кундан-кунга купайиши, глобал иклимнинг узгаришлари туфайли ер юзида дарорат кутарилиб, баъзи дудудларда ёгингарчилик купайиб, баъзи жойларда кучли кургокчиликлар кузатилаётган дозирги шароитда кишлок хужалик экинларидан мул ва сифатли досил етиштириш масаласи тобора мураккаблашиб бормокда. Бу эса борган сари адолини озик-овкат мадсулотлари билан таъминлаш масаласи янада мураккаблашиб боришидан далолат беради. Ушбу муаммоларни хал килиш учун кишлок хужалиги мадсулотларини етиштиришда энг устувор йулларидан бири дисобланган интенсив агротехнологияларни куллаб, дедкончилик мадсулотларини ишлаб чикаришни купайтириш хамда содани модернизация килишдир. Кейинги йилларда Узбекистонда Президентимиз томонидан иктисодий ислодотларнинг аграр тармогини

ривожлантиришга катта эътибор каратилмокда. Бунга мисол килиб кишлок хужалигини ривожлантириш, кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб чикаришни купайтириш, фермер хужаликлари ва хусусий тадбиркорларга берилаётган имтиёзлар тугрисидаги бир канча Президент Фармонлари ва Карорларини келтиришимиз мумкин.

Жумладан, 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясининг 3.3-банди, яъни "Кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш"га мувофик, ер ва сув ресурсларидан окилона фойдаланиш максадида кишлок хужалиги экин майдонлари макбуллаштирилди [3].

Узбекистонда етиштириладиган мойли экинлар каторига ерёнгок, кунгабокар, махсар, соя ва бошка усимликлар киради. Ерёнгок мойли ва озик-овкатга ишлатиладиган кимматли усимлик булиб, Американинг тропик ва субтропик мамлакатларида, шунингдек, Африкада кенг таркалган, Узбекистонда эса ерёнгокнинг тезпишар, юкори х,осилли навларидан учта нави етиштирилади. Булар куйидагилар: Перзуван 46/2 (йирик мевали), Тошкент-112, Тошкент-32 (майда мевали) навлари. Узбекистон иклим шароитига мос энг яхши ерёнгок навининг тури Тошкент-112 нави булиб, у серх,осил, тез етилувчан юмалок уругли, бир дона дуккакида 3-4 дона уруги мавжуд булади.

Ерёнгок илдиз кисми ва дуккакларнинг катор кенглиги буйича ва горизонтга нисбатан пушта устидан канча чукурликда жойлашишини аниклаш учун пуштага кундаланг кесим берилиб, чизгичлар ёрдамида улчамлари олинди. Тажрибаларда аникланган ерёнгок усимлигининг физик-механик ва улчам характеристикалари 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

ЕрёнFOK илдизи, дуккакларининг физик-механик тавсифлари_

Н 1 а Ерёнгок илдиз кисми улчамлари Янгийул тум. «Озод» СФУ Жиззах тумани Х.Олимжон СФУ «ИсмоилТ» ф/х. Жиззах тумани Х.Олимжон СФУ «Бекзод» ф/х.

1 Ерёнгок дуккакларининг катор кенглиги буйича жойлашиши, см. 45 53 54

2 Ерёнгок илдизининг кесилган жойигача булган узунлиги, см. 16 18 21

3 Ерёнгок ук илдизи йугонлиги, мм. 8 11 9

4 Ерёнгок илдизининг узилган жойидаги йугонлиги, мм. 1,5 3 2

5 Ерёнгок ук илдизи узунлиги, мм. 65 50 130

Юкори рентабелли кишлок хужалиги экинларидан бири ерёнгок х,исобланади. Ерёнгок - бир йиллик утсимон усимлик. Унинг ук ва ёнларга таркалган попук илдизи булади. Ерёнгок х,осили - дукаклари попук илдизларида булиб, улар хар томонга 18-22 см гача тармокланиб усади. Ерёнгок ук илдизи тупрокка 50-130 см гача кириб боради. Ерёнгокнинг илдиз кисмида пишиб етилиш даврида тугунаклар х,осил булади. Ушбу тугунакларда азот тупланади. Тугунакларда тупланган азот келгуси йилда экинларини

етиштиришда тупрок унумдорлигини оширишда мудим адамият касб этади.

Бизга маълумки, мойли усимликлар уругларидан олинадиган усимлик ёглари халк хужалигининг турли содаларида ишлатилади. Шу жумладан ерёнгок уругларидан олинган ёглардан маргарин ва консерваларни тайёрлашда, кондитер ва нон мадсулотларини ишлаб чикаришда, шунингдек техник максадларда, лак буёкларни тайёрлашда, совун, парфюрмерия, текстил мадсулотларини ишлаб чикаришда ва тайёрлашда кенг фойдаланилади. Ерёнгокнинг ёгли уруглари кайта ишлаб ёг ишлаб чикаришда ажралиб чикадиган чикиндилар: кунжара, шулха ва жмихлар, ерёнгок дуккакларининг пустлоги, хаттоки пояси хам чорва моллари учун туйимли озука сифатида фойдаланилади [4].

Республикамизда дедкончиликда илгари амал килиниб келган пахта-беда алмашлаб экиш тизими жорий этилган булиб, ушбу тизимни кулланганда факат тупрок унумдорлиги сакланиб, колмасдан, балки, илмий асосланган тавсияларга тулик амал килинса, хатто тупрок унумдорлигини ошириш мумкинлиги тасдикланган. Лекин ушбу усулни кулланганда Жиззах вилояти тупрок-иклим шароитидаги шурланган тупрокларда досилдорликнинг ошиши деярли сезилмайди. Шу маънода Жиззах вилояти тупрок структурасини дисобга олиб, шур тупрокли ерларда беда урнига таркибида 20% дан 60% гача мойи булган мойли усимликлар гурудига мансуб булган ерёнгок, кунжут, кунгабокар, соя ва бошка шу каби усимликларни етиштириш яхши натижа беради. Мойли усимликлар, айникса ерёнгок экилган тупрокда азот микдори купайиб, тупрок унумдорлиги ошиши илмий асосланган. Шунинг учун дам кейинги йилларда Республикамизда ерёнгокни етиштиришга катта адамият берилмокда. Ерёнгокни етиштиришдаги энг сермеднат жараён - ерёнгокни йигиштириб олиш жараёни дисобланади. Шу сабабли ерёнгокни йигиштириб олиш жараёнини механизациялаш, унда ресурс ва энергия тежамкор машина ва механизмлари хамда технологияларини ишлаб чикиш ва ишлаб чикаришга жорий этиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири булиб колмокда [5].

Ерёнгокни йигиш машинаси ишчи кисми, яъни ковловчи панжасининг параметрларини асослаш учун юкорида кайд этилган ерёнгок навларининг ук илдизилари урганиш буйича утказилган экспериментал тажрибалар натижалари келтирилган. Ерёнгок ук илдизининг узилишга каршилигини СзФ-1 русумли вертикал гидравлик чузиш машинаси ёрдамида улчанди (1-расм).

СзФ-1 русумли машина куйидаги кисмлардан тузилган: асос, ён устунлар, узатиш механизмли пастки каллак, юкориги каллак, кучни улчаш мосламаси, улчов курсаткичи, ёзиш кисми, бошкариш мосламаси, электр жавон, компьютер, стол ва бошка жихозлар. Машинанинг асосига барча детал ва кисмлар дамда узатиш механизмли электр двигатели мадкамланади. Ён устунлар пастки каллакни винтли механизм ёрдамида даракатланиши учун таянч вазифасини утайди. Пастки ва юкориги каллакларда кискичлар урнатилган булиб, уларга ерёнгок илдизи мадкамланди.

Экспериментал тажрибани утказиш олдидан турли йугонликдаги ва 22-25 см дан кам булмаган узунликдаги ерёнгок ук илдизлари тайёрланди. Ерёнгок ук илдизларини кискичларда мадкам жойлашиб туришини таъминлаш максадида уларни резина билан уралди. Шу йул билан ерёнгок ук илдизини сирпаниб, кискичлардан чикиб кетмаслигини

ва унинг тулик узилишини таъминланди. Ук илдизларнинг узилиш кучи ускуна курсаткичларидаги кийматлардан аникланиб, руйхатга олинди. 1-расмда тасвирланган СзФ-1 русумли вертикал гидравлик чузиш машинасига 100 дона ерёнгок ук илдизларини кетма-кет урнатиб, уларга 0,0085 м/с тезлик билан куч берилди ва узилиш кучи кийматлари аникланди.

1-асос; 2-ён устунлар; 3-пастки каллак; 4-юкори каллак; 5-кучни улчаш мосламаси; 6-улчов курсаткичи; 7-ёзиш кисми; 8-бошкариш мосламаси 1- расм. СзФ-1 русумли вертикал гидравлик чузиш машинасининг умумий

куриниши.

Ерёнгокни йигиш машинасининг ковловчи панжасининг тиг кисми ерёнгок илдизини кесишга хдракат килади, лекин ковловчи панжани урнатилиш бурчагига ва панжа тигининг утмаслашиши сабабли ерёнгок ук илдизи ковловчи панжа билан олдин судралиб, чузилади ва кейин узилиши х,ам мумкин булади. Бундай х,олда ерёнгокни ковлаш учун сарфланадиган кучни канчага ортишини билиш катта ахдмият касб этади. Ерёнгок илдизи йугонлиги ва узилиш кучи уртасида маълум бир богликлик мавжуд.

Ерёнгок ук илдизи 60,1 фоиз намликка эга булганда узилиш кучини (Ру) калинлиги (ёил)га богликлигини ифодаловчи эмпирик тенглама 2-расмдаги (а) график асосида куйидагича булиши аникланди:

Ру = 4,0432 +2,4123 ^+1,1768 2 . (1)

Ерёнгок ук илдизи 76,2 фоиз намликка эга булганда эса унинг узилиш кучини (Ру) йугонлиги (ёил)га богликлигини ифодаловчи эмпирик тенглама 2-расмдаги (б) график асосида куйидагича булиши аникланди:

Ру = 4,5118 +1,3927 + 1,1068 йт2 (2)

бунда Ру- узилиш кучи, Н;

ёил- илдиз йугонлиги, мм.

50

Ру (Н) 40

30

20

10

N

i У* /

У« 2

2

3

й ил (мМ

1- 60,1 %, 2- 76,2 % намликдаги ук илдизларнинг узилиш кучи. 2-расм. Ерё^ок УК илдизи узилиш кучини й^онлигига боFликлиги.

Ерёнгок дуккаклари тупрокда 18-22 см гача чукурликда жойлашиши мумкинлиги хамда ерёнгокни ковловчи панжа худди шу чукурликдаги ерёнгок ук илдизини кесиши кераклиги сабабли экспериментал тажрибалар ерёнгок ук илдизининг шу чукурликдаги улчамлари асосида олиб борилди. (1) ва (2) эмпирик богланишли ифодалардан куриниб турибдики, Ру узилиш кучи киймати ерёнгок ук илдизининг йугонлигига тугри пропорционал булиб, ук илдизнинг йугонлиги ошиши билан узилиш кучининг киймати хам ошади ва аксинча, унинг йугонлиги камайиши билан узилиш кучининг киймати дам камаяди.

Ерёнгок ук илдизи намлиги 60,1 фоиз булганида 2 мм йугонликдаги ук илдизни узилиш кучи 13,2 Н ни ташкил этса, илдиз йугонлиги 2 маротаба катталашганда (4 мм) узилиш кучи дам 2,6 маротаба ортди (34 Н) (2-расм).

Шунга якин пропорционаллик билан намлиги 76,2 фоиз булганда ерёнгок ук илдизи йугонлиги ортиши билан узилиш кучи дам ортиб борди. Ерёнгок ук илдизи намлиги 60,1-76,2 фоиз булганида уни уртача узилиш кучи 27,0-28,8 Н, уртача квадратик четлашиши 1,36-1,43 Н ни ташкил этди. Ерёнгок ук илдизининг узилиш кучи кийматлари 2-жадвалда келтирилган.

2-жадвал

EpëHFOK УК илдизларининг узилиш кучлари

Курсаткичлар Илдизнинг намлиги, %

60,1 76,2

Мур, H 28,8 27,0

±а, H 1,43 1,36

V, % 4,97 5,05

Ерёеток ук илдиз кисми тавсифларини Урганиш бyйича олиб борилган экспериментал тажрибалар натижаларини тах,лил килиш натижасида шyндай хyлосага келиш мумкин: Ру y; илдизнинг узилиш кучининг киймати ерёеток y; илдизининг йyFOнлиги (dun) ва намлигига (Жил) боFлик х,олда yзгаради. ЕрёнFOк y; илдизининг намлиги ошиши билан узилиш кучининг киймати катталашади ва аксинча, намлиги камайиши билан узилиш кучининг киймати камаяди. Ерёеток y; илдизи Уртача намлиги 68,5 фоиз бyлганида Уртача узилиш кучи 27,0-28,8 H ни ташкил этди [6].

Юкоридаги келитирлган экспериментал тажрибалар натижалирни тах,лил килиб, шундай хулоса келинди: ерёеток х,осилини йиFиштириб олиш даврида октябр-ноябр ойларида об-х,аво узгариб, ёFингарчиликлар бошланиши сабабли тупрокнинг намлиги ошади. Ерёеток Ук илдизи намлиги ошганда уни узилиш кучи кийматининг катталишиши сабабли ук илдизни кесиш максадга мувофик булади. Бошка томондан ерёетокнинг илдиз кисми тупрок остида канча куп колса, тупрокда азот микдори купайиб, келгуси йил х,осили учун замин яратилади, яъни тупрок унумдорлиги яхшиланади.

Xyлоса урнида шуни айтиш мумкинки, ерёеток х,осилини йетиштириш даврида тупрокнинг, ерёнFOк илдиз кисмининг намлигини ортиши сабабли ерёнFOк ук илдизини тупрок юзасидан 18-22 см чукурликда жойлашган кисмидан кесиб олиш максадга мувофик булади. Бунинг учун ерёетокни йетиштириш даврида ерёнFOк ук илдизи юкорида кайд этилган жойидан кесишга булган каршилигини аниклаш буйича экспериментал тажрибаларни утказиш керак булади. Шундан кейин ерёнFOкни йиFиштириш машинаси ковловчи панжасининг параметрларини белгилашда олинган экспериментал тажрибалар натижалари асосида белгиланса, максадга мувофик булади.

AДAБИЁTЛAP

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги ПФ-5975-сонли «Иктисодиётни ривожлантириш ва камбаFалликни кискартиришга оид давлат сиёсатини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тyFрисида»ги Фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги ПФ-5853-сонли "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тyFрисида"ги Фармони.

3. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси.

4. Куйчиев O.P., Paбимoв Х. ЕрёнFOк;нинг физик-мeхaник Ba yлчaм тaвсифлaри. "Taрaк;к;иёт-2007" Mинтaкaвий илмий-aмaлий кoнфeрeнция мaтeриaллaри. 28-31 б. ЖизПИ. Жиззaх. 2007 йил.

5. Куйчиев O.P. Физикo-мeхaничeскиe хaрaктeристики. Universum: технические нayки Bbiny^: 2 (95) 2-4aer. Moсквa. фeврaль 2022 г. 36-39 с.

6. Куйчиев O.P. "ЕрёнFOк кoвлaгичнинг тeхнoлoгик иш жaрaёнини тaдк;ик этиш Ba пaрaмeтрлaрини aсoслaш" тeхникa фaнлaри нoмзoди илмий дaрaжaсини oлиш учун Aвтoрeфeрaти. ^шкет. 2G11 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.