Научная статья на тему 'СОЯНИНГ ФОЙДАЛИ ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРИ'

СОЯНИНГ ФОЙДАЛИ ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
757
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Вестник науки
Область наук
Ключевые слова
СОЯ / ОқСИЛ / АМИНОКИСЛОТА / КАСАЛЛИК / ЗАРАРКУНАНДА

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Салиева Р.З., Расулов У.Ш.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил Хоразм вилоятида бўлганида ҳудуддаги экологик ҳолатни яхшилаш, ер-сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, тупроқ унумдорлигини ошириш республиканинг воҳа ҳудудлари шароитига мос экинларини иқлимлаштириш ҳақида сўзлаб вилоятда соячиликни ривожлантириш катта иқтисодий самара беришини таъкидлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОЯНИНГ ФОЙДАЛИ ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРИ»

УДК 632, 633.7.253

Салиева Р.З.

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали Узбекистан

Расулов У.Ш.

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали Узбекистон

СОЯНИНГ ФОЙДАЛИ ХУСУСИЯТЛАРИ

ВА ЗАРАРЛИ ОРГАНИЗМЛАРИ

Аннотация: Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил Хоразм вилоятида булганида %удуддаги экалагик уалатни яхшилаш, ер-сув ресурсларидан ацилана файдаланиш, тупрац унумдарлигини ашириш республиканинг воуа уудудлари шараитига мос экинларини ицлимлаштириш уацида сузлаб вилоятда соячиликни ривожлантириш катта ицтисодий самара беришини таъкидлади.

Калит сузлар: соя, оцсил, аминокислота, касаллик, зараркунанда

Соя экини тобора купайиб ва эхтиёж ортиб бораётган экин тури булиб хисобланади. Чунки, унинг дони таркибида юкори сифатли аминокислоталар билан таъминланганлик жихатидан гушт, сут ва тухум каби энг мухим озик-овкат махсулотлари билан тенглаша оладиган 28-52 фоиз оксил, 18-27 фоиз экологик тоза усимлик мойи, куплаб минерал тузларни, дармондориларни саклаши билан алохида ахамият касб этади. Соя дони ва оксилидан 400 дан ортик махсулотлар тайёрлаш мумкин. Хозирги кунга келиб соя экилиш майдонлари тобора ортиб бормокда.

Бугунги кунда, соя донининг оксилга бойлиги, оксили таркибида инсон учун урин

алмашилмайдиган аминокислоталарнинг барчасини мавжудлиги алохида ахамиятга эга

210

булиб, соя донининг овкатлилик ахамиятини янада оширади. Чорвачиликда соя махсулотлари энг сифатли ва туйимли озука хисобланиб, таркибидаги протенига кура 100 кг соя дони 134,8 озука бирлигини сакдайди. Бу курсаткич бошка бирор донли ёки дуккакли экинда учрамайди. Курук пояси хам беда пичанига Караганда туйимлирокдир. Соя оксили ипак курти учун хам ноёб озука хисоблаади. Соя усимлигининг тупрок унумдорлигини ошириш борасидаги ахамияти каттадир. Соядан алмашлаб экишда фойдаланиш катта фойда беради. Соя илдизи оркали хаводан соф азотни узлаштириб, тупрокни бойитади. Усимлик усиш даврида узи учун хам, узидан кейинги усимлик учун хам маълум микдорда азот колдиради. У тупрок таркибини яхшилаб, биологик жараёнларнинг фаоллигини оширади. Усимлик экилган далаларда тупрокнинг микрофлораси яхшиланади, тупрокда биологик ва экологик тизим вужудга келади. Чувалчанглар яшаши учун хам кулай шароит яратади.

Хрзирги кунда соянинг Барака(2015 й), Виктория (2015 й), Генетик-1 (2008 й), Грациа (2015 й), Дустлик (1984), Нафис (2012 й), Орзу (2005 й), Олтин тож (2010 й), Ойжамол (2010 й), Сочилмас (2015 й), Устоз (2015) навлари Узбекистон Республикаси худудида экиш учун тавсия этилган кишлок хужалиги экинлари Давлат реестрига киритилган.

Соя дони асосида тайёрланадиган озик-овкат махсулотлари соя сути, соя уни, соя твороги-тофу, соя пишлоги, соя катиги ва ёгсизлантирилган соя унидан-соя изолятидан махсус технология асосида АКЩда, Хитойда, Россияда ишлаб чикарилаётган соялик гушт, балик соялик малюскалар, кискичбакалар, кузикоринлар, айникса, анъанавий шаклларда ишлаб чикарилаётган гушт махсулотлари-кийма (донадорлаштирилган соя), соялик гушт кубиклари гуляш, юмалоклаган кийма, соялик гушт лахмлари (антрекотлар, урилган гушт) ларнинг куритиш асосида махсус тайёрланган хиллар ишлаб чикарилиб уларни саклаш, ташиш жуда кулай хисобланади. Таркибида холестерин, хайвон ёгларини сакламаганлиги боис уларни истеъмол килувчиларни конларини триглицеридлардан тозалаб, холестерин микдорини камайтириш билан кишиларда юрак-кон томир касалликларини олдини олишда алохида ахамиятга эга ва инсон саломатлиги учун жуда мухим хисобланади.

Соя оксили сувда яхши эриши ва инсон организмига юкори даражада сингиши билан хам алохида кадрланади.

Соя уни: ёгсизлантирилган соя уни (изоляти)ни нон ва нон махсулотлари ишлаб чикаришда куллаш, нонларнинг сифатини яхшилаш оркали, ноннинг кунлик сарфини камайтиради, соялик нонлар узок вакт котмайдиган булади, куриниши чиройли бурсилдоклиги ортади.

Чорвачиликда хеч бир озука экини соя каби куп озука бирлигига эга эмас. У 100 кг донида 138 озука бирлигини саклайди, ушбу курсаткич маккажухори, беда ва бошка экинларда соядан кура паст хисобланади. Хдтто унинг 100 кг курук пояларида 52 озука бирлиги мавжуд. Соя донининг туйимлилиги жихатидан биронта озука экини ундан устунлик кила олмайди. Молларнинг тез семириши ва паррандаларнинг кунлик вазнининг ошиши учун албатта уларнинг кундалик рационида сояли махсулотлар киритилади. Чорвачилида шу кунгача соядан кура озикавий киймати устун булган усимлик йук.

Ушбу усимлик уз биологик хусусияятига кура, бошка экинларга караганда ер танламайди. Маълумотларга кура соядан 20 с\га дон ва унда мувофик равишда вегетатив масса олинганда хар гектар ердан 142 кг азот, 23 кг фосфор ва 35 кг калий узлаштирилган.

Соянинг касалликлари.

Соя усимлиги бизда янги экин булгани учун хозирча унинг касалликлари куп учрамайди.

Бактериал касалликлар. Уругпалла бактериози. Соя уругпалла бактериози билан бошка касалликларга караганда кучли зараланади. Бактериоз билан зарарланган уругнинг ташки кисмида нуктали ок бурма юмалок доглар булади, бу доглар баъзан уругнинг хамма кисмини эгаллайди. Зарарланган уруглар униб чикмасдан чикиб кетади.

^арши кураш чоралари: Куйидаги фунгицидлар: Топсин-М препаратидан 1.0 кг/га меъёрда, Охак олтингугурт кайнатмаси (ИСО) 0.5-1 кг/га, меъёрда 300 литр ишчи эритма билан ишланади. Туйинтирилган олтингугурт 15-20 кг/га меъёрда чангланади.

ЗамбуруFли касалликлар. ^xTa ун шудринг ypyr, мaйсa, бaрг Ba дyккaклaрни зaрaлaйди. Дaстлaб бaргнинг устки Ba остки кисмидо юпкд гу6ор пaйдо 6ули6, сaрFaяди, кейинчолик тукили6 кетaди.

Фyзaриоз билaн зaрaрлaнгaндa униб чиккдн мaйсaнинг aсосий кисми чикиб нобуд бyлaди. Усиш дaвридa кaсaллaнсa Усиш Ba ривожлaнишдaн тyxтaйди.

Илдиз чириш кaсaллигигa чaлингaн ёш Усимлик илдизи кугаиз рaнггa кирaди, ён илдизлaр ривожлaнмaйди. Бaъзaн етук усимликтар хдм кaсaллaнaди. Kaсaллик тaркaтyвчи зaмбyрyFлaр тyпрокдa сaкдaнaди.

Соянинг зараркунандалари. Куп тор^^шн соя зaрaркyнaндaлaригa Ургимчaккaнa , битлaр, мвкквжухори, тyнлaмлaр соя мевaxyри бaргxyрлaр кyсaк курти кaбилaр xисоблaнaди.

Ghlozidea armigeza Hibn, бедa курти-Ghlozidae mazitima Gzhsl лaр, утлок тарвотаси-Loxestegr sticticalis, мaккaжyxори пaрвонaси-Pyzansta nubilalis Hb лaр булиб, келтирилгж xaшорaтлaрни куртлори соягa июнь-aвкyст ойлaридa зaрaр келтирaди. Улaр усимлик бaрглaрини еб, фитосинтезжaрaёнлaрини ёмонлaшyвигa олиб келaби, бедa Fyзa тyнлaмлaри бyлсa сояни дyккaклaри Ba донлaрини хдм зaрaрлaйди.

Кдрши кyрaш чорaлaри: yлaргa 25% ли цирaкс препaрaтидaн 0,32л ни 25% лик Арриво, 40% дaнaдим препaрaтини гектарига 0,5-1л 30л сyвгa aрaлaштириб ишчи эритмaси тaйёрлaниб ишлaтилaди.

Соя куяси фок^т донни зaрaрлaб , кaпaлaклaри ёш яшил дyккaклaригa, гул кисмлорига тyxyм куяди. Куртлор дуккокни тешиб кириб, соя yрyFлaри билон озиктатади, соя ососон мозкур куяни иккинчи овлодидон зорорлоноди Ba сояни экиш кечикиши билон куяни зорори шунчо ортоди.

Кдрши курош чоролори. Битлор сони купойгондо улорга кдрши 57% Фуфонондон 0,5-1,2л 30л сyвдa эритиб ишчи эритмоси тaйёрлaнaди, ёки 40% Дaнaдимдaн 0,5-1л претарот , 57% Омойтодон 1,3л пертаротни 30л сyвдaги эритмосини бир гектар мойдонга ишлотилади.

Сояга трипслор Fzan Kiniella intense Tzybon Ba Odontothzips intezmedius Uses лор зорор келтироди. Бу хошоротлорни личинкотари соянинг усиши нуктасидоги, гулидоги

шорботини суриш оркдли июнь ойи бошидон то пишкунгачо зорор келтироди.

213

Ургимчаккана учрайди, айникса гузага якин экилган далаларда бу хашарот соя баргларини суриб ташлайди. Июн ойининг бошларида усимлик баргининг ранги узгариб баргларда доглар пайдо була бошлайди. доглар купайиб усимлик барги саргая бошлайди.

Хулоса килиб айтганда суя экинини зарарли организмлардан химоя килишда гуза экилган майдонларидан узокрокка сояни жойлаштириш тут дарахтлари атрофини вактида профилактик ишлов бериш талаб этилади Усимликларни вактида меъёрида озиклантириш ташкил этиш. Биологик кураш усули билан габрабракон, олтинкуз, трихограмма каби фойдали хашаротлар далага таркатилади. Кимёвий препаратлардан Циперметрин 0,3 л\га, Каратэ, Децис 0.3-0.5 л/га, Фуфанон, Суми алфа, 57 фоизлик Омайтдан 1,3 л, Данадим 0.5-1 л/га 30 л сувга аралаштириб ишчи эритмаси тайёрланади ва гектарига пуркаш оркали амалга оширилади.

Ушбу заракунандаларга карши курашда усимликнинг усув даврида Ортус 5 %, Омайт, Данадим, Карате препаратларидан фойдаланиш тавсия этилади. Хулоса килиб айтганда соя экиш нима беради:

- халкимиз дастурхонини озик-овкат ва чорвачилик махсулотлари билан бойитади;

- чорва молларива паррандалар сифатли хомашё етказиб берилиб, уларнинг ишлаш муддати узаяди ва усимлик мойи четдан келтирилмайди;

- дехкончиликда тупрок унумдорлиги ошади ва киска муддатли алмашлаб экиш тизими вужудга келади.

REFERENCE

Нурали Халанов Узбекистон овози газетаси 2018 й

Маннонова М. Узбекистонда соя усимлигини такрорий устириш агротехнологияси буйича тавсиянома. Андижон.2010й.

Очилов О, Саъдуллаев У, Нурмухаммедов Д. Мойли экинлар зараркунандалари ва касалликларига карши чора-тадбирлари юзасидан вактинчалик тавсиялар Тошкент. "Талкин" 2008 й

Сиддикрв Р, Эрматов И.М.Маннонова, Якубов З. Узбекистонда соя усимлигини асосой хдмда такрорий килиб устириш агротехнологияси буйича тавсиянома. Андижон 2017й Saliyeva, R., Musaev, A., & Jumaeva, A. (2019). CLEARANCE OF THE EAST FRUIT BIOLOGY. Academia Open, 7(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.