CC BY
0UOT902.2
ERMBNI 9HALISININ MIQRASIYA TARXIN9 QISA BAXI§
XO§Q9D9M ISLAM
Baki Dovlat Universiteti, tarix uzra falsafa doktoru, muallima, Baki, Azarbaycan
ILHAM M9MM9DOV
Baki Dovlat Universiteti boyuk elmi i§9i, Baki, Azarbaycan
Annotasiya: Azarbaycan 200 yuz ila yaxindir ki, ermani etno-demoqrafik siyasatinin hadafindadir. Bunun naticasi olaraq Azarbaycan bir gox tarixi-etnik arazilarini deyure itirmi§ va Qarabagin ermanilar tarafindan i^galma maruz qalmi§dir. Ela buna gora da Azarbaycanda etnodemoqrafik proseslarin oyranilmasi olduqca aktualdir. dsrlar boyu Azarbaycanin yerli ahalisina qar§i aparilan qarazli etnodemoqrafik siyasatin ig uzu agilmali va incaliklari uza gixarilmadir. Unutmaq olmaz ki, Ermanistan siyasilarinin va ermani lobbisinin Azarbaycana qar§i apardiqlari informasiya muharibasinda istifada etdiklari an ba§lica arqumentlardan biri etnodemoqrafik faktordur.
Agar sdzlzr: etnodemoqrafik, ermani ahalisi, yerli ahali, kogurulma siyasati, rus siaysati,i§gal
XVII-XVIII asrlardan etibaran Avropa dovlatlari Osmanli imperatorlugu va Safavi-gizilba§ dovlatinin arazilarini ala ke§irmak u9un faal harbi amaliyyatlara ba§ladilar.Musalman dovlatlarin daxili i§larina mudaxila etmak u9un bu bolgalarda maskunla§mi§ xristian ahalinin xususila ermanilarin yardimina umid edirdilar. Ermani ahalisina yarim bahanasi ila Azarbaycan aarzisina yuru§ edan Rusiya dovlati oldu. XVIII asrin 20-ci illarinda Rusiya butun Xazarsahili torpaqlari i§gal etdi va bu torpaqlar 1732-ci ila qadar, yani Nadir §ah Azarbaycan torpaqlarini i§gal9ilardan azad edana qadar ruslarin alinda qaldi. i§galdan darhal sonra ermanilar I Pyotra muraciatda yeni alda olunmu§ torpaqlarda, xususila da Bakida onlar u9un yer ayirmagi xahi§ etdilar. Ermanilarin muraciati I Pyotrun urayinca oldu. Onsuz da bu yerlarda O, ilk novbada xristianlari, xususila ticarat alaminda faalliq gostaran ermanilari gormak istayirdi. Rus tarix9isi P.Butkov yazir ki, 1724-cu il istanbul muqavilasindan sonra I Pyotr briqadir Rumyantseva tap§irmi§di ki, "ermanilari Xazarboyu ayalatlarda istadiklari §aharlarda yerla§dirmak garakdir, lazim galarsa, yerli ahalini qovub, ermanilari hamin yerlarda maskunla§dirsin".
IPyotrun 1724-cu il 10 noyabr bayanati ermanilarin Azarbaycan torpaqlarina ko9urulmasinda ilkin addim idi. 3mrda deyilirdi: "Ermani xalqi bizdan xahi§ etmi§dir ki, biz onlari oz himayamiza qabul edib torpaqlar ayiraq, ona gora da siza tap§iriram ki, agar ermani xalqi bayandiyi yerda ya§amaq istasa, ona komak edib layaqatla qoruyun, ela raftar edin ki, onlardan he9 bir §ikayat e§idilmasin, 9unki biz burada ermani xalqini imperatorluq qaygisi ila ahata edib oz himayamiza goturmu§uk". 1725-ci ilda Pyotrun olumu ila ermanilarin da xayallari yarim9iq qalir. Lakin ll Yekaterinanin dovrunda da bu siyasati davam etdirirlar.Yekaterina ermani kilsasinin mustasna sayi naticasinda 30 iyun 1768-ci ilda ermanilara Rusiya imperiyasi arazisinda xususi imtiyazlar veran farman imzaladi: "Butun durust ermani xalqi bizim imperator marhamatimiz va navazi§imiz altinda tutulsun". Qafqazda asasi I Pyotr tarafindan qoyulan, sonra isa, Romanovlar Rusiyasinin, daha sonra isa, SSR -nin mustamlaka siyasatinin asasi Qafqazdaki turk-musalman ahalini zaiflatmakdan va bu arazida oz siyasi hokmranligini qurmaq, iran va Osmanlinin Canubi Qafqazda Rusiyadan daha boyuk olan nufuzuna qar§i bu bolgada siyasi dayaqlarini yaratmaq, ermanilari Osmanli ila sarhadda yerla§an Nax9ivan va iravana ko9urarak eyni soy-kokdan olan iki turk millatinin galacakda ba§ tuta bilacak istanilan yaxinla§masinin qar§isini almaq maqsadi da§iyirdilar.
Ermanilarin ko9urulmasinin asas marhalasi 1826-1828-ci illar Rus - iran muharibasindan sonra Turkman9ay muqavilasinin imzalanmasi ila ba§ladi. Ermani katalikosu Nerses A§taraketsi ko9urma haqqinda layiha hazirladi. A.S.Qriboyedov, Paskyevi9 isa bu planin hazirlanmasi va hayata
ke9irilmasinda bóyük rol oynadi.1828-ci ilin mart ayinin 21-da 9ar I Nikolayin amri ila Nax9ivan va iravan xanliqlarinin inzibati arazisinda müvaqqati "ermani vilayati" yaradildi va iravan (Yerevan) §ahari paytaxt kimi ermanilara "hadiyya" edildi. Ela hamin ilda iranin Maraga §aharindan 40 min ermani Dagliq Qarabaga, 40 min ermani isa iravan xanliginin arazisina kó9ürüldü.1827-ci ilda Iravan va Nax9ivan xanliqlarinin Rusiya tarafindan i§galindan sonra yaradilan yeni inzibati-arazi vahidinda yani - "Ermani vilayati"nin arazisina daxil edilan 1111 kanddan yalniz 62-da ermanilar ya§ayirdi. Onlar da 1828-ci iladak buraya kó9ürülmü§ ermanilar idi. Yeri galmi§kan, góstarilan 62 kandin ancaq 14-nün adi ermani man§ali idi. A.S.Qriboyedov Rusiya imperatoruna góndarilan maktubda ermanilarin neca xalq oldugunu bilir va bu haqda imperatora yazir: "9lahazratlar, ermanilarin markazi rus torpaqlarinda yerla§masina icaza vermayin! Onlar ela bir qabiladirlar ki, illar sonra deyacaklar ki, bu bizim qadim torpagimizdir. " Nerses 1827-ci ilin noyabrinda ermanilarin kó9ürülmasina rahbarlik etmak ü9ün Peterburqdan davat edilmi§ Yegiazar Lazaryana yazirdi: "indi man bizim ermani millatinin sadaqatli müdafia9isi canab A.S.Qriboyedovdan asir xristianlar haqqinda manim xahi§imi unutmamasini va onlari oldugu har yerda rus agaliginin qüdratli bayragi altina qabul edilmasini rica etdim... Man ham9inin iranda olan bütün ermanilar haqqinda zat-alidan (Paskevi9dan) xahi§ etdim va indi man canaba (Qriboyedova) yaziram, canabinizdan da rica ediram: ivan Fyodorovi9 Paskovi9i lütfan sóvq edasiniz ki, bari§iq zamani iranin hakimiyyati altinda olan §ahar va kandlarda ya§ayan ermanilarin Bóyük Rusiya imperiyasi himayasi altinda azad suratda óz vatani Ermanistana qayitmaq haqqinda maddani müqavilaya daxil etmayi unutmasin".
1828-ci il fevralin 10-da imzalanmi§ "Türkman9ay müqavilasi"nin XV maddasi ermanilarin kó9ürülmasini nazarda tuturdu. Lakin burada a9iq §akilda ermanilarin adi 9akilmasa da, ermanilardan bahs edildiyi górünür. XV maddadan: "§ah hazratlari... Azarbaycan adlanan vilayatin bütün ahalisina va mamurlarina büs-bütün va tam bagi§lanma ata edir... Bundan ba§qa o mamur va sakinlara bu gündan ba§layaraq óz ailasi ila birlikda iran vilayatindan Rusiyaya sarbast ke9mak, hókumat va yerli raisliyin he9 bir mane9iliyi olmadan onlarin satliq malina va ya amlakina va a§yalarina har hansi gómrük va vergi qoyulmadan tarpanan mülkiyatini aparmaq va satmaq ü9ün bir il vaxt verilir. Tarpanmayan mülka galdikda isa onun satilmasi va ya onun haqqinda kónüllü sarancam ü9ün be§ illik müddat müayyan edilir". Kó9ürmanin hayata ke9iran Paskyevi9 Lazerla hesabatinda ermanilarin kó9ürülmasini, bunun ü9ün góstardiyi saylari va an ónamlisi indi Nax9ivan va iravan torpaqlarinda "ermani vilayati" adlandirilmasi qeyd edir: "1827-ci ilda 9lahidda Qafqaz Korpusu qo§unlarinin parlaq qalabari sirasinda alahazrat rus silahini müvaffaqiyyatlarinda i§tirak edan ermani xalqinin sadaqatini górdü. Tabriz §aharinin komendanti vazifasini icra edarkan man Sizin talabinizla bu xalqin kó9ürülmasina hazirliqla ma§gul olmu§am. Onlar tarafindan hórmat edilan bir dinda§ kimi man tez-tez alahazrata, onun hamtayfalarmin xo§baxtliyini tasdiq edan bóyük Rusiya pad§ahinin müqaddas adina ermanilarin darin hórmat hisslarini 9atdirmi§am. 1828-ci ilda iranla sizin aranizda müqavila baglandiqdan sonra alahazrat Sizin qabaqcadan verilmi§ vatan ü9ün faydali góstari§larinizdan birinin - iran torpaqlarindan Rusiya tarafindan yeni alda edilmi§ ayalatlara - indi pad§ahin iltifati ila Ermanistan vilayatlari adlandirilan Nax9ivan va iravan ayalatlarina xristianlarin kó9ürülmasinin icra9isi olmagi mani layiq bilmi§dir". Ermanilarin kó9ürülmasini ta§kil etmak ü9ün iravan va Nax9ivanda kó9ürma komitalari yaradildi. Kó9künlara mühüm imtiyazlar verildi: onlar 6 il müddatinda vergi va mükallafiyyatlardan azad edildi, onlara irandan alinan tazminat hesabina vasait verildi. Müayyan hazirliq tadbirlari hayata ke9irildikdan sonra kó9ürma ba§ladi. irandan kó9ürülan ermanilarin sayi 40-50 min nafar ta§kil edirdi. 1828-1829-cu il Rus-Osmanli müharibasinda 9dirna müqavilasi imzalandi va 90 min ermani kó9ürüldü. Rusiyanin Tehrandaki safiri va rus tarix9isi N.i.§avrov 1911-ci ilda yazirdi: "Hazirda Zaqafqaziyada ya§ayan 1 milyon 300 min ermaninin 1 milyondan 9oxu diyarin yerli ahalisina maxsus deyil va bizim tarafimizdan kó9ürülmü§dür". Ermanilar Zaqafqaziyaya kó9ürülarkan onlarin harada yerla§dirilmasina xüsüsi diqqat verilirdi. A.S.Qriboyedov yazirdi: rus ordusunun tutdugu rayonlardan - Tabriz, Xoy, Salmas, Maragadan
bütün ermanilari Naxçivan, iravan va Qarabag vilayatlarina kôç^mak lazimdir. Qriboyedovun bu tövsiyasi layiqinca yerina yetirildi. Çavrov yazirdi: "Ermanilar ermani ahalisinin cüzi miqdarda oldugu Yelizavetpol (Ganca .) va iravan quberniyalarinin an yax§i xazina torpaqlarinda yerlaçdirildi... Yelizavetpol quberniyasinin dagliq hissasi (Dagliq Qarabag-K.§.) va Gôyça gölünün sahillari bu ermanilarla maskunla§mi§dir".Belalikla, ermanilarin köçürülmasi ila adlari çakilan arazilarin etnik tarkibi dayiçdirilmaya baçladi. 1823-cü il malumatina göra Qarabag vilayatinin (keçmi§ Qarabag xanliginin arazisi.) 20 mina yaxin ailasindan cami 1, 5 minini ermani ailasi ta§kil edirdi. Kôç^madan sonra ahalinin etnik tarkibi kaskin §akilda dayi§ir.1832-ci ilda azarbaycanlilar Qarabag ahalisinin 64,8 %, ermanilar isa 34,8% ta§kil etdi. Bu siyasat maqsadyönlü çakilda davam etdirilmaya baçladi. XIX asrin BO-ci illarinda §u§a qazasinda ahalinin milli tarkibinda azarbaycanlilar 41,5% ermanilar isa 58,2% oldu. Rusiyada ahalinin 1897-ci il siyahiya alinmasina göra bu raqamlar 45 va 53%, 1917-ci ilda isa 40,2 va 52,3% olmuçdu. 1918-1920-ci illarda Ermanistan Respublikasinin töratdiklari azarbaycanli qirginlari Qarabagi da ahata etmi§di.
1923-cü ildan sonra müxtalif dövrlarda ahalinin siyahiyaalinmasi keçirildi. 1926-ci ilda 10,1 va B9,1%; 1959-da 13,8 va 84,4%; 1970-da 18,1 va 80,5%; 1979-cu ilda 23,0% va 75,9% olmu§dur. 1829-cu ilin avvalinda qraf Paskeviç-Erivanskinin tapçirigi ila kollec assesoru i. §open ermani vilayatinda kameral siyahiyaalma keçirmiçdir. ölyazmasi 20 cilddan ibarat olan bu siyahiyaalmanin naticalari müallifin 1852-ci ilda na§r edilan " Ermani vilayatinin Rusiya imperiyasina birlaçdirilmasi dövrünün tarixi abidasi" asarinda verilmi§dir.§opena göra Ermani vilayatinda 752 kand olmuçdur. Onlardan 521-i iravan ayalatinda, 179-u Naxçivan ayalatinda, 52-si Ordubad dairasinda olmuçdur Mühariba naticasinda vilayatin arazisinda 359 kand, o cümladan 310 kand iravan ayalatinda, 42 kand Naxçivan ayalatinda, 6 kand Ordubad dairasinda xaraba qalmi§, ahalisi didargin dü§mü§dü. Demali, dagidilmi§, xaraba qoyulmu§ kandlarla birlikda Ermani vilayatinda camisi 1111 kand olmuçdur. i. §openin hesablanmasina göra, xanliqlarin i§gal edilmasinadak Ermani vilayatinin arazisinda taxminan 23.730 aila (iravan ayalatinda 17.000 aila, Naxçivan ayalatinda 4.600 aila, Ordubad dairasinda 2.130 aila) ya§ami§dir ki, orta hesabla, har ailada 5 nafar götürdükda, bu, 118.650 nafar ta§kil edir. Siyahiyaalmanin naticalarina göra, vilayatda 81.749 müsalman va 25.131 yerli ermani qeyda alinmiçdir. Bu siyahiyaalinmanin üstün cahati ondadir ki, ayri-ayri ya§ayi§ mantaqalari üzra iravandan va Türkiyadan köçürülan ermani ailalarinin sayi va onlarin hansi ya§ayi§ mantaqasinda maskunlaçdirildiqlari göstarilmi§dir. XIX asr rus etnoqrafi Yevgeni Veydenbaum konkretlaçdirirdi ki, taqriban 40000 ermani "Aderbaycandan bizim hüdudlarimizi keçiblar va "ermani vilayati"nda yerlaçiblar".
1B2B-ci ilda Naxçivan ayalatinin iqtisadi-statistik tasviri ^ün Qafqaza ezam olunan Rusiya maliyya nazirliyinin mamuru Vasili Qriqoryev qeyd edirdi ki, "Naxçivan çahari va mahalinda 5500 evda ahali yaçayir, har eva 5 nafar götürsak, 27.500 nafar alinar". V.Qriqoryev Naxçivan mahalinin ahalisini "maniaca" 2 daracaya bölürdü: 1. Müsalman; 2.ermani". Va konkretlaçdirirdi: "birincilar 2791 ev, köhna ermanilar 434, irandan ^çm^lanlar 2285".
Çarizmin i§gal etdiyi yeni arazilara ruslar va digar slavyanlar köçürülürdü ki, bu da tez-tez yerli türkdilli ahalinin qovulmasi ila mü§ayiat olunurdu. Rus arazilarinin uzaqligi va Canubi Qafqaza ^çmaya qadir olan va bunu istayan slavyanlarin kifayat qadar olmamasi üzündan ruslar ermanilari hamin arazilara ^çmaya tahrik edirdilar. Qovulmu§ türklarin va digar müsalmanlarin torpaqlarini ermanilar böyük havasla tuturdular. iravan quberniyasinda ahalinin tarkibinin dayiçmasi buna ayani misaldir. 1B27-ci ilda iran imperiyasinin ayalati olmu§ iravan quberniyasi indiki Ermanistan SSR-dir. Bunun nazara alinmasi böyük ahamiyya malikdir. Bu ayalatin ahalisinin aksariyyatini müsalmanlar, asasan türklar taçkil edirdi. içgal zamani ruslar iravan xanliginin müsalman ahalisinin taxminan 30 faizini mahv etdilar, yaxud öz torpaqlarindan qovdular. Onlari irandan va Osmanli imperiyasindan olan ermanilarla avaz etdilar.
Dagliq Qarabag ermanilari 1978-ci ilda ^ç^Ulmalarinin 150 illiyini qeyd etmi§, bu münasibatla ke§mi§ Mardakert / Agdara rayonunun (indiki Tartar rayonunda) Maragaçen / Leninavan (indiki §ixarx)
kandinda xüsusi abida qoymuçdular. Sonradan bunu lagv etdilar. Ermanilarin sonradan Qafqaza kôçûrûlmasini, burada azliq taçkil etmasini bir çox rus, Avropa manbalari, hatta ermani manbalari da tasdiq edir. "Bütün qafqazlilar bilir ki, ermanilar Türkiyadan va irandan olan qaçqinlar kimidir, onlar burada köklü bir xalq kimi mövcud olmayiblar. Onlar XIX asrin birinci yarisinda meydana çixmaga baçladilar". XVII asr fransiz sayyahi garden iravanda olarkan (1673) yazirdi: "Safiqulu xan Çuxursad iravan §ahzadasi va hökmdari idi. iravan qalasi sakkiz yüza yaxin evdan ibaratdir. Orada yalniz qizilbaçlar yaçayir" . Ermani tarixçisi va ke§i§ Hovannes Çahxatunyan yazir: "iravan xanligini 390 il (1441-1828) idara edan 49 xanin hamisi Azarbaycan türklari idi. Xanlarin siyahisi Ermani Sovet Ensiklopediyasinda öz aksini tapib"
Bundan ba§qa ahalinin say tarkibi haqqinda an daqiq malumati ahalinin tarkibi ila bagli müxtalif dövrlarda hayata keçirilan siyahiyaalmalardan öyrana bilarik. Demoqrafiya siyasati dövlatin sosial siyasatinin asasini ta§kil edir. Azarbaycanin 1897% siyahiyaalmaya göra, Baki ahalisinin doguldugu yerlara göra bölgüsü xaricdan Bakiya galanlar arasinda an böyük payi 43,37 faizla Rusiyanin Avropa hissasindan galanlar taçkil edirdi. Xarici vatandaçlarin nisbati Azarbaycanda 8,44% taçkil edirdi. Mühacirlarin etnik quruluçlarina nazar saldiqda çox maraqli bir manzara ortaya çixir. Mühacirlarin 34,8 faizini rus, 17,15 faizini ermani, 2,2 faizini alman, 1,7 faizini yahudi, 0,8 faizini isa polçalilar taçkil edir. Mühacirlar arasinda rus va ermani asilli insanlarin sayinin çoxlugunu takca iqtisadi inkiçafla alaqalandirmak olmaz, bu Çar imperiyasinin bölganin etnodemoqrafik strukturunu dayiçdirmak siyasati idi.imperiyanin bu siyasati galacakda xalqlar arasinda qar§idurmalara sabab olacaqdi. Bakidaki ermani ahalisinin sinfi tahlili aparildiqda; ermani ahalisinin 6,21%-ni taçkil edan ermani zadaganlari §aharin zadagan tabaqasinin 18,29%-ni taçkil edir. Ermanistan ahalisinin 7,29%-ni taçkil edan tacirlar ümumi tacirlarin 59,11%-ni taçkil edir. Ermanilar arasinda 42,68% nisbati ila xirda burjua ümumi xirda burjuaziyanin 17,84%-ni ta§kil edir. Ermanistan ahalisinin 37,61%-ni taçkil edan kandlilarin nisbati §aharin bütün kand sakinlarinin 13,67%-ni ta§kil edir. Bakida ermani din xadimlarinin sayi da kifayat qadar çoxdur. 219 nafarla §ahardaki bütün xristian din xadimlarinin 43,37%-ni taçkil edirlar.
1918-ci il mayin 28-da elan edilan Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati da ahalinin milli-dini tarkibinin müayyanla§dirilmasina xüsusi önam verirdi. Bu maqsadla 1917-ci il Qafqaz taqviminin malumatlari asasinda «Azarbaycan Respublikasinin ahalisi» adli cadval tartib edilmiçdi. Cadvaldan aydin oldugu kimi müsalmanlar, onlar asasan azarbaycanlilar idi, 1952250 nafar, yaxud 68.2% ta§kil edirdi: ermanilar 622006 nafar (21,4%), gürcülar 14794 nafar (0,6%), ruslar 214.930 nafar (7,5%), ba§qalari 57882 nafar (2,3%) idi.
1920-ci il 28 aprel içgalindan sonra Çimali Azarbaycanda sosializm quruculugu baçlandi. Azarbaycan SSR-in taçkili va 1920-1930-cu illarda onun siyasi, sosial-iqtisadi va madani hayatinda ba§ veran dayiçikliklar ahalida da öz aksini tapdi. 1926, 1937 va 1939-cu illarda ahali siyahiyaalmalari üzra respublika ahalisi içarisinda azarbaycanlilarin payi 1926-ci ilda olan 62,1%-dan 1937-ci ilda 58,2%-a enmiçdi. Ermanilarin sayi mütlaq çakilda artmi§, ümumi ahali içarisinda payi eyni qalmiçdi. Dünya miqyasinda va digar bir çox Avropa ölkasinda har 10 ildan bir siyahiyaalma reallaçdirilsa da, Azarbaycanin da uzun illar tarkibinda oldugu keçmiç SSRi-da ahalinin siyahiyaalinmasi nizamsiz olub va çox farqli illarda keçirilmasi müqayisa va demoqrafik tahlillari çatinlaçdirib. Bela ki, SSRi-nin qurulmasindan SSRi-nin dagilmasina qadar cami 7 siyahiyaalma aparilib: 17 dekabr 1926, 6 yanvar 1937, 17 yanvar 1939, 15 yanvar 1959, 15 yanvar 1970, 17 yanvar 1979 va 12 yanvar 1989-cu illarda.
17 dekabr 1926-ci ilda SSRi-da ahalinin ilk siyahiyaalinmasi aparilmiçdir. Bu siyahiyaalinmada Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasinin tarkibina daxil olan Azarbaycan SSR ahalisi da siyahiya alinmi§dir.1926-ci il ahali siyahiyaalmasi hamin dövrda Azarbaycan SSR-da yaçayan bütün millat va xalqlari qeyda alan yegana ahali siyahiyaalmasi kimi tarixda qalmiçdir. Burada ahalinin milliyatina baxanda ermanilar 282004 nafar, azarbaycanlilar isa 1437977 nafar, faizla ifada etsak, azarbaycanlilar 62,13%, ermanilar 12,18%,ta§kil edirdilar. Azarbaycan SSR Xalq Komissarlari
3 о
Sovetinin 1930-cu il 14 noyabr tarixli qarari ila Xalq Maarif Komissarligi tarafindan 1931 -ci ilda aparilmi§ ahali qeydiyyati da ahalinin milli tarkibina geni§ yer ayirmi§di. Türklarin (azarbaycanlilarin) ümumi sayi 1.587 701 nafar, yaxud 60,2% ta§kil edirdi. Ermanilar isa 328. 997 nafar va ya 12, 47% idi. 1937-ci il ahali siyahiya alinmasinin yekun materiallarina göra isa ermanilar - 370164 nafar; türklar (azarbaycanlilar)1778798 nafar; ba§qalari 131982 nafar olmu§dur.
Lakin 1937-ci il ahali siyahiya alinmasinin yekunlari malum olduqdan sonra onun naticalari lagv edilmi§, 1939-cu ilda yeni ahali siyahiya alinmasi ke9irilmi§di. i.Stalinin yuxarida qeyd olunan fikrini tasdiq etmak ü9ün 1939-cu il ahali siyahiyaalinmasinda yalniz 62 an böyük (9oxsayli) millatlar hesaba alinmi§di. 17 yanvar 1939-cu ilda azarbaycanlilar 2275678, ermanilar 2152860 nafar göstarilib.
15 yanvar 1959-cu il göstaricilari azarbaycanlilar 2494381, ermanilar 442089 nafar ,15 yanvar 1970-ci il azarbaycanlilar 483520, ermanilar 3776778 nafar, 17 yanvar 1979-da ermanilar 475486, azarbaycanlilar 4708832 nafar idi. Nahayat, SSRi-nin son siyahiyaalmasinda-12 yanvar 1989-cu ilda azarbaycanlilar 5804980, ermanilar 390505 nafar ta§kil edirdi.
Belalikla, ermanilarin zaman-zaman kö9ürülmasi, onlara müxtalif imtiyazlarin verilmasi, Azarbaycan torpaqlarinda ermani saylarinin armasina sabab olmu§dur.9vazinda isa azarbaycanlilar Ermanistanda öz ata-baba torpaqlarindan qoparilmi§, soyqirimlara, deportasiyaya maruz qalmi§dir. Bütün bunlara baxmayaraq, ermanilar öz maqsadlarina nail ola bilmadilar.
9D9BiYYAT SiYAHISI:
1. Muradov §ahbaz., Azarbaycanlilara qar§i soyqirimi va deportasiyasi., Respublika. - 2020.-15avqust.-№160. - S. 7. https://www.elibrary.az/docs/qazet/qzt2020 15627.pdf
2. Muradov §ahbaz., "Demoqrafik proseslar va ma§qulluq problemlarinin halli" // AMEA Müstaqillik yollarinda 25. §arq-Qarb na§. 2016, s.350-381 https://files.preslib.az/projects/republic/ru/bibliobooks ru.pdf
3. Muradov §ahbaz., Глобализация, демографическое развитие и трудовая активность населения в Азербайджане. - Баку: Элм, 2007. - 261 с. - Совместно с А.К.Гезаловой,Р.Дж.Эфендиевым. https://files.preslib.az/projects/republic/ru/bibliobooks_ru.pdf
4. Yaqub Mahmudov, Karim §ükürov Qarabag - Real tarix, faktlar, sanadlar. Baki, 2005., http://anl.az/el/vsb/pdf/Yaqub%20Mahmudov.pdf
5. Castin Makkarti, Karolin Makkarti "Türklar va ermanilar" (Baki, "Sada", 2010).,https://1905.az/1827- 1829-cu-ill%C9%99r-boeyuek koecueruelm%C9%99l%C9%99rin-baslangici/
6. Nazim Mustafa., The Iravan Khanate: The Russian Occupation and the Relocation of Armenians to the Lands of North Azerbaijan (hammüallif). Baku: £a§ioglu, 2010. https://ebooks.az/az/book/u29bBYRH
7. Nazim Mustafa.,Tarixin qara sahifalari. Deportasiya. Soyqirim. Qa9qinliq. (hammüallif). Baki: Qartal, 1998. https://ebooks.az/az/book/u29bBYRH
8. Nazim Mustafa ., iravan xanligi: Rusiya i§gali va ermanilarin §imali Azarbaycan torpaqlarina kö9ürülmasi. (hammüallif). Baki: £a§ioglu, 2010., https://ebooks.az/az/book/u29bBYRH
9. Nazim Mustafa., Иреванское ханство: российское завоевание и переселение армян на земли Северного Азербайджана. Баку: Чашыоглу, 2010. https://ebooks.az/az/book/u29bBYRH
10. Румянцев, Сергей. Миграция и диаспоростроительство в постсоветском Азербайджане:основные тенденции и доминирующие дискурсы / С. Ю. Румянцев; науч. ред. И. Мамедзаде; Институт философии и права НАНА.- Баку: САБАХ, 2014.- 165 с. . https://ebooks.az/az/book/u29bBYRH
