CC BY
4ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 94(479.24)
AZ9RBAYCANLILARIN ERM9NÍSTAN SSR-D9N DEPORTASÍYASININ H9YATA
KEÇÎRÎLMaSÎ
ASAD QURBANLI
AMEA A.A.Bakixanov adina Tarix institutunun aparici elmi i§çisi, tarix üzra falsafa doktoru, dosent
Аннотация. В статье на основе архивных материалов и источников широко изучена с неопровержимыми фактами депортация азербайджанских тюрков из Армянской ССР в 19471950 годах. Трагедии, постигшие наших соотечественников, переселенных на Кура-Аразскую низменность в Азербайджане, подробно осмыслены автором на основе архивных материалов, форм протеста против переселенческой политики, неповиновения и сопротивления правительственным решениям переселенных населения выявлено на основании архивных документов.
Ключевые слова: депортация, Азербайджанец, Армения, протест
II dünya müharibasindan sonraki illarda Azarbaycan türklarinin Ermanistan SSR-dan deportasiyasinda yeni bir marhala baçlayir. SSRÍ Nazirlar Soveti sadri sadri i.Stalinin «Kolxozçularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina köçürülmasi haqqinda» ki 1947-ci il 23 dekabr tarixli qarari ermanilarin aborigen türk ahalisina qar§i ananavi etnik tamizlama siyasatina yenidan ravac verdi.
Taxmini hesablamalarimiza göra deportasiya arafasinda Ermanistanda 170 mindan artiq Azarbaycan türkü yaçayir, «özizbayov, Vedi, Qarabaglar, Qukasyan, Basarkeçar, Qafan va s. ba§qa rayonlarda ahalinin böyük aksariyyatini onlar taçkil edirdilar» [13,s.59]. Azarbaycan türklari Ermanistan SSR üzra 24 rayonun 220 koxozunda ellikla, 63 kolxozunda isa qari§iq çakilda yaçayirdilar [ 12, s.100].
Ermanistan SSR-da ^çm^lmasi nazarda tutulan azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR Kand Tasarrüfati Nazirliyinin 1948-ci ilin malumati üzra Ermanistan SSR-da 110 min azarbaycanli ahalinin (25.000 aila) yaçadigi va bunun yalniz 9 min ailanin (35 min nafarin) düzanlikda yaçadigi, yerda qalanin isa 75 mininin isa dagliq rayonlarda yaçadigi bildirilirdi [7, v.211-214].
SSRÍ NS-nin «Kolxozçularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina ^ç^rnlmasi haqqinda» 4083 sayli 23 dekabr 1947-ci il tarixli qarari asrlardan bari bu torpagin avtoxtan sakinlari olan türk ahalisi üçün qafil va gözlanilmaz olur. Köçürülacak azarbaycanli ahali bu qarari kadar va hüzn içarisinda qarçilayir, böyük aksariyyat köçürülmanin sababini ermanilarin onlara qar§i olan tarixi-etnik dü§ma^iliklari ila alaqalandirirdilar [11, v.20-30].
Respublikanin ermani ahalisi isa SSRÍ NS-nin malum qararini sevinc içarisinda qarçilayir, bunu tarixi hadisa kimi qarçilayirdilar. Ermanistan SSR DÍN Xoren Qriqoryanin malumatina göra azarbaycanlilarin köçürülmasi ila bagli Yerevan, Leninakan va elaca da respublikanin ba§qa §ahar, rayon va kandlarinin ermani ahalisi tarafindan da müxtalif mülahizalar saslanir ki, bunlar da millatçi xarakter daçiyir [11, v.27].
SSRÍ NS-nin «Kolxozçularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina ^ç^Ulmasi haqqinda» ki 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararinda 1948-ci ilda 10 min nafarin, 1949-cu ilda 40 min nafarin, 1950-ci ilda isa 50 min azarbaycanlinin ^ç^rnlmasi nazarda tutulurdu [10,v.13-14].
1948-ci ilin 10 martinda SSRi Nazirlar Sovetinin sadri i.V.Stalinin va i§lar idarasinin raisi £adeyevin imzasi ila «Ermanistan SSR-dan kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Azarbaycan SSR-nin Kur-Araz ovaligina ko9urulmasi ila alaqadar tadbirlar haqqinda» 754 sayli ikinci qaranini qabul edir [10,v.21-25]. 1948-ci il 10 mart tarixli qararinda azarbaycanlilarin Kur-Araz ovaligina ko9urulmasi ila bagli konkret tadbirlardan bahs olunur va gostarilirdi ki, bu qarar SSRi Nazirlar Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararina alavadir [10, v.101].
Ko9urulma dovru u9un ko9urulacak butun i§lar Azarbaycan SSR-nin va Ermanistan SSR-nin rahbarlarinin uzarina qoyulmu§du [4,v.22-25]. Azarbaycan SSR va Ermanistan SSR Nazirlar Sovetina ko9urulacak ahali arasinda ko9urmanin §artlari va ko9urulanlara dovlat tarafindan guza§tlar haqqinda izahat i§lari aparilmasi tap§irilirdi [10, v.101]
Ermanistandan ko9urulan azarbaycanli ahaliya bir sira guza§tlar nazarda tutulur, «Kand tassarufatinda ko9urma i§lari uzra guza§tlar haqqinda « SSRi Xalq Komissarlari Sovetinin 1937-ci il 17 noyabr tarixli qarari Kur-Araz ovaligina ko9urulan azarbaycanli ahaliya da §amil edilirdi. Hamin qarara asasan Ermanistandan ko9urulan azarbaycanli ahaliya, har bir ko9kunun ko9urma bileti ila tamin edilmasi nazarda tutulmu§, bu maqsadla 5000 nusxa ko9urma billeti hazirlanaraq Ermanistana SSR-a gondarilmi§di [2, v.244-247].
Ko9urulacak ahalinin yerla§dirilacayi arazi Azarbaycanin Kur-Araz ovaligi muayyan edildiyindan onlarin Ermanistan SSR-dan ko9urulub yerla§dirilmasinda daha agir yuk Azarbaycan SSR hokumatinin uzarina du§urdu. Azarbaycan K(b)P MK SSRi Nazirlar Sovetiniun 10 mart 1948-ci il 754 sayli qararindan irali gal an vazifalari halli maqsadila 1948-ci ilin 19 martinda xususi qarar qabul etdi [10, v.19-21].
Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin sadri T.Quliyevin va Azarbaycan K(b)P MK-nin katibi H.Se-yidovun M.C.Bagirova malumatinda Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda Ko9urma §obasinin yenidan ta§kil edilmasi maqsadauygun hesab edilirdi [9, v.101].
Azarbaycan K(b)P MK 19 mart 1948-ci il tarixli qarari ila Ermanistan SSR-dan kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Kur-Araz ovaligina ko9urulacayi muddatda ko9urulma ila bagli masalanin yerindaca tez va va operativ halli maqsadila Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin iravan §aharinda oz numayandaliyini a9mi§di [10,v.19-21].
Azarbaycan K(b)P MK-si 13 aprel 1948-ci il tarixli qararindan sonra Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin va Azarbaycan K(b)P MK-nin numayandalari Ermanistan SSR-a ezam olundular. Onlarin qar§isinda asas masala Ermanistan SSR Nazirlar Soveti ila birga ko9urulma ila alaqadar tadbirlar plani i§layib hazirlamaq, azarbaycanli ko9kunlar arasinda izahat i§lari aparmaq vazifalarinin halli dururdu [2,v.19-20]
Ermanistan SSR-dan Azarbaycan turklarinin deportasiyasi prosesi 1948-ci ildan etibaran hayata ke9irilmaya ba§lasa da, 1948-ci ilin yanvarina qadar Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-a icazasiz ko9anlarin sayi daha 9ox idi. 200-dan 9ox azarbaycanli ailasi Ermanistanda oz ev-e§iyini macburi ataraq rasmi ko9urulmani gozlamadan darhal Azarbaycan SSR-a ko9ub galmi§di.Onlar Azarbaycanin Samux, §amxor (§amkir) Tovuz, Qazax, Akstafa rayonlarinda yerla§mak istayirdilar [2,v.8-10].
Ko9urulma tadbirlari respublikanin azarbaycanlilarin ya§ayan 22 rayonunu, ahata edir,Ermanistanin 53 ya§ayi§ mantaqasindan 11.244 nafar ahalidan ibarat olan 2.378 tasarrufatin ko9urulmasi nazarda tutulmu§du.ilkin plana gora 1948-ci ilin yazinda 6.360 nafar ahalisi olan 1.159 tasarrufat, payizda isa 4.884 nafar ahalisi olan 1.119 azarbaycanli tasarrufati ko9urulmali idi [10,v.3-6].
SSRi NS-nin «Kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kur-Araz ovaligina ko9urulmasi haqqinda» 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararinda azarbaycanlilarin Ermanistandan ko9urulmasi «konulluluk» prinsiplari asasinda hayata ke9irilmali idi. Qararda 100 min kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Azarbaycan SSR-nin Kur-Araz ovaligina
köçürülmasi könüllü asaslar üzra ^ç^rnlmasi nazarda tutulsada köçürülma heç da xoçluqla olmayib va macburi xarakter daçiyib [10, v.81].
Köçürma illarinda Ermanistan SSR Daxili ïçlar Naziri X.Qriqoryan Azarbaycan K(b)P MK-nin birinci katibi M.C.Bagirova ünvanladigi, üzarinda «tamamila maxfidir» qrifli 3 may 1948-ci il tarixli «Ermanistan SSR-nin azarbaycanli ahalisi arasinda Azarbaycan SSR-a ^ç^rnlmaya dair ahval-ruhiyya haqqindaMki arayiçda bildirilirdi: . «...galacak köçürülma haqqinda ahaliya xabar verilan kimi va bu tadbirin maqsadlari kolxozçularin ümumi yigincaginda açiqlandigi zaman içtirakçilar öz taraflarindan hökumatin bu qararini yekdillikla müsbat qarçilasalar da, öz aralarinda olan takbatak söhbatlarinda ahalinin çoxu bu tadbira qar§i öz etirazlarini bildirirlar [11,v.21].
Ermanistan SSR DÍN X.Qriqoryan azarbaycanli ahali arasinda yaranmi§ manfi ahval-ruhiyyani onlar arasinda aparilmiç zaif izahat i§lari ila baglasa da, asl haqiqatda Azarbaycan türklari minillar boyu yaçadiqlari torpaqlarini heç da asanliqla tark etmak istamirdilar.O, arayiçda bildirirdi ki, ...bizim tarafimizdan çoxlu faktlar alda olunmuçdur ki, azarbaycanlilar ya§ayi§ yerlarindan köçmak istamirlar. Onlarin öz yaxin adamlarinin qabirlarini yad edarkan, mazar baçinda ayriliq haqqinda agilar demalari onlarin köçmak istamadiklarini göstarir... [11, v.20].
SSRÍ Nazirlar Sovetinin Azarbaycan türklarinin köçürülmasi haqqindaki malum qararina qar§i gizli da olsa, manfi münasibat davam edir, Ermanistanin türklar (azarbaycanli) yaçayan rayonlarini ahata etmi§di. Köçürülmaya qar§i manfi münasibat Zangibasar, Amasya, Noyomberyan, Basarkeçar, Sisyan, Vedi, Qarabaglar, Artaçat, Oktomberyan, Qafan, Megri va s. ba§qa rayonlarin azarbaycanli ahalisi arasinda kaskin çakilda nazara çarpirdi [11,v.21-28].
Noyomberyan rayonunun Lambali kand ahalisinin köçürülmasi Ermanistan Kand Tasarrüfati Nazirinin müavini A.Qriqoryana tapçirilsa da, onlar Azarbaycanin Salyan rayonuna köçmakdan imtina edir, hökumatin qararina itaatsizlik nümayi§ etdirirdilar. Azarbaycan SSR Oç^ma idarasinin raisi A.Gözalovun Azarbaycan SSR NS-nin sadri T. Quliyevin adina göndarilmi§ 26 oktyabr 1948-ci il tarixli maktubunda bildirirdi ki, 245 tasarrüfatdan (1192 nafar) ibarat olan Lambali kandinin ahalisi Azarbaycanin Salyan arazisina ^çmak istamirlar [1,v.148].
Ermanistan rahbarlari Vedi rayonundan Azarbaycan türklarini köçürmak ^ün daha sart üsuldan istifada edirdi. Köçürmanin ilk ilinda planda nazarda tutuldugu kimi Vedi rayonundan 500 adamin köçürülmasi nazarda tutulsa da, 1948-ci ilin aprelin 28-na kimi 9.915 min adamin ^çmak ^ün arizasi alinmiçdi [11, v.27]. Bu, ham da macburi qaydada hayata keçirilirdi.
Ermanistan SSR Vedi Rayon icraiyya Komitasinin sadri ö.Mammadov 1949-cu il noyabrin 23-da Nazirlar Sovetinin sadri S.Karapetyana maktubunda bildirirdi ki, 1948-1949-cu illarda takca Vedi rayonundan 700-dan çox tasarrüfatin özba§ina Azarbaycanin rayonlarina ^çm^lar, rayondan köçanlarin sayi gündan-güna artmaqdadir [4, v.92 ] .
Azarbaycan SSR NS-nin sadri T.Quliyevin SSRÍ Nazirlar Sovetinin sadr müavini G.M. Malenkova 13 dekabr 1948-ci il tarixli malumatinda 1948-ci ilin 1 noyabrina qadar Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-a 7747 nafarin (1799 tassarrüfat) ^ürüldüyü bildirilirdi [2, v.71-74]. Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda Oç^ma idarasinin malumatina göra 1949-cu ilda özba§ina olaraq 4.396 nafari özünda birlaçdiran 856 aila Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-a köçmü§dü [14, s.32].
Qaçqinliq probleminin yaranmasi va onlarin «köçürülma» qanunlarina mahal qoymadan ya§ayi§ yerlarini tark etmasinin bir sababi ^ç^n soydaçlarinin köçürüldüklari Kür-Araz ovaliginin alveriçsiz iqlim §araiti ila üzla§ib, aci mahrumiyyatlara maruz qalmasinin onlarin da taleyinda takrarlanma qorxusu idisa, an asas sababi Azarbaycan türklarinin bundan sonra ermanilarla bir yerda yaçamagin perspektivsizliyini dark etmasi idi. Azarbaycan türklarinin tarixi torpaqlarindan deportasiyasi olduqca bu ciddi amili üza çixardi.
Azarbaycanli ^ç^nlarin Ermanistandan yola çalinmasi da maraq doguran masalalardan biridir. Vedi, Qarabaglar, Eçmiazzin, Zangibasar, Qamarli, özizbayov rayonlarindan köçürülan ahalinin köçlari
Íravan, Qamarli, §irazli, Davali stansiyalarina, Basarkeçar, Nor-Bayazet, Axtadan köçürülanlar isa Uluxanli, (Zangibasar) stansiyalarindan ev açyalari, mal-qaralari ila birlikda yük vaqonlarina doldurulub Íravan-Naxçlvan-Mincivan-Horadiz-Saatll istiqamatinda yola salinirdi [15, s.192].
Köçürülmanin gediçina manfi tasir göstarmasin deya qatarlarin harakati damiryolu stansiyalarindan gecalar keçir, köçkün ahali kütlavi suratda Kür-Araz ovaligindaki Ucar, Zardab, 9li-Bayramli, Salyan, Saatli, Sabirabad, Yevlax, Kürdamir, Mirbaçir (indiki Tartar) rayonlarina ^ç^UM^. Köçürülan arazilarda ya§ayi§ evlarinin, ictimai binalarin, içmali suyun va s. olmamasi hamin rayonlarin rahbarlarini macbur edirdi ki, bütün vasitalardan istifada edarak köçürülanlari qabul etmakdan imtina etsinlar. Ermanistan SSR-dan galmi§ eçalonlar günlarla damir yol stansiyalarinda dayanir, yalniz yu-xaridan tazyiq onlari macbur edirdi ki, köçürülanlari qabul etsinlar [15, s.22].
SSRÍ NS yaninda Ba§ Köçürma Ídarasi özünün kollegiya iclaslarinda üç dafa Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina köçürülmaya dair vaziyyati müzakira etmiçdi. BKÍ kollegiyasinin 31 yanvar 1951-ci il tarixli qararinda göstarilirdi ki, 1948-1950-ci illarda ^ç^ûte^ 8.110 ailadan 4.787-si ya§ayi§ evlari ila tamin olunmamiçdi [16].
1951-ci ildan baçlayaraq isa Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina köçürülmü§ azarbaycanli ahalisi arasinda geri qayitma hallarina tasadüf edilirdi. Ermanistan SSR NS-nin sadri Karapetyanin malumatinda 376 ailanin, Axta RÍK sadrinin malumatinda isa 117 ailanin geriya qayitdigi bildirilirdi [16,s.24]. Ermanistan SSR NS-nin sadri S.Karapetyan teleqram vasitasila bildirirdi ki, hökumat tarafindan müayyan olunmu§ köçürma qaydalarini pozduqlari üçün Ermanistan hökumati onlari qabul eda bilmaz [14, s.24].
Azarbaycan Köçürma Ídarasinin raisi D.Allahverdiyevin 28 mart 1952-ci ilda SSRÍ NS sadrinin müavini va Ba§ Köçürma idarasinin raisi S.D.Çeremuçkina arayiçda geri qayidanlar asasan Ermanistanin Axta, Basarkeçar, özizbayov, Kirovakan, Vedi, Kotayk rayonlarinin köçkün ahalisidir [16,s.185].
Macburi köçkünlarin geriya qayidiçi va Ermanistan rahbarlarinin Azarbaycan hökumatina etirazlari ila bagli Azarbaycan SSR Kand Tasarrüfati Nazirinin müavini M.Poladov Ermanistanda olmu§ bu barada arayiç hazirlamiçdir. Arayiçda 1954-cü ilin aprel ayina qadar 1155 tasarrüfatin (6930 nafar) avvalki ya§ayi§ yerlarina qayitdigi bildirilir [14, s.27-28].
Ermanistan SSR rahbarlari köçkünlarin geriya qayitmasindan narahatçiligini gizlatmirdi.Ermanistan SSR Nazirlar Soveti yaninda Oç^ma Ídarasinin rais müavini S.M.Martirosyanin Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin sadri T.Quliyeva va SSRÍ Ba§ Oç^ma Ídarasinin raisi S.D.Çeremuçkina maktubunda bu barada bahs edilir. 24 may 1951-ci il tarixli maktubda Ermanistan SSR-a geri qayitmanin mü§ahida olundugunu, 360 ailanin qayitdigi va onlarin köçürülacak soydaçlari arasinda köçmamak barada tabligat apardigi, eyni zamanda Azarbaycan hökumatindan tadbir görülmasi talab edilirdi [7, v.205-206].
Ermanistan SSR Nazirlar Sovetinin sadr müavini A.Çarçogluyanin Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin sadr müavini M.F.ömiraslanova yazdigi 1952-ci il 19 yanvar tarixli maktubunda 1953-1954-cü illarda Azarbaycan SSR-a köçürülacak 3.800 azarbaycanli tasarrüfatinin köçürülmasindan qati imtina etdiyini va bunu köçürülmü§ 500 azarbaycanli tasarrüfati avvalki ya§ayi§ yerina qayitmasi ila izah edirdilar.Ermanistan SSR Nazirlar Soveti 1953-1954-cü ilda köçürülacak 3.800 tasarrüfatin köçürülmasina raziliq vera bilmaz [8, v.62].
Ermanistan SSR Nazirlar Soveti yaninda Oç^ma Ídarasinin raisi K.Mutafyanin Ermanistan SSR Nazirlar Sovetinin sadri S.K. Karapetyana va Ermanistan KP MK-nin I katibi Q.A. Harutyunova, SSRÍ BKÍ-nin raisi S.D.Çeremuçkina 12 may 1952-ci il tarixli maxfi maktubunda geriya qayitma hallarinin artmasinin asas sababi kimi Kür-Araz ovaliginda onlar üçün ya§ayi§ §araitinin olmamasi göstarilirdi [8, s.67-69] .
1947-1950-ci illarda SSRÍ va Ermanistan SSR rahbarlarinin Azarbaycan türklarina qar§i yeritdiyi deportasiya siyasati naticasinda Ermanistanin dagliq va dagatayi rayonlarinda yaçayan türk ahalinin
yaçamaq ^ün adi çaraiti olmayan Kür-Araz ovaligina ^ç^rnlmasi naticasinda mil illar boyu yaçadigi mühita alinmiç deportantlarin yaridan çoxu aran zonasinda malyariya kimi xastaliklardan talaf old^^ç^nlarin köçürüldüklari Kür-Araz ovaliginda adi sanitar-profilaktik mantaqalar bela ol-mamiçdir.Azarbaycan SSR NS yaninda Köçürma idarasinin raisi N. Allahverdiyevin malumatinda bildirilirdi ki, ....bir çox rayonlarda tibbi-sanitar içlari lazimi saviyyada qurulmadigindan Agcabadi, Safaraliyev rayonlarinda köçkünlar arasinda kütlavi naraziliqlar dogurmu§, hatta Safaraliyev rayonu Çaparidze adina kolxozda maskunla§mi§ köçkünlar arasinda ölüm faktlarina tasadüf edilir [10, v.26-27].
Köçkünlarin geri qayitmasinin sabablari haqqinda Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda Ki-nin raisi N.Allahverdiyevin, Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti sadrinin müavini M.F.ömiraslanova va SSRi BKi-nin raisi S.D.Çeremuçkina maxfi qrifli arayiçinda ^ç^nlar arasinda malyariya xastaliklarinin geni§ yayildigi, ölibayramli, Sabirabad, Saatli, imiçli va b. rayonlarda maskunla§mi§ köçkünlar xastaliklarinin oldugu bildirilirdi [8,v.74-82]
Azarbaycan SSR Kand Tassarüfati va Tadarük Naziri i.K.Abdullayevin "Kür-Araz ovaliginin bazi rayonlarinda ^ç^n kolxozçularin çaraitinin qurulmasi sahasinda aparilan yoxlamalarin naticalari haqqinda" Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetina va Azarbaycan KP MK-na 15 0ktyabr 1953-cü il tarixli arayiçinda 1948-1953-cü illarda Azarbaycana 11.914 tasarrüfatin (52.956 nafarin) köçürüldüyü bildirilir ki, bunun, 1.795 tasarrüfatin Ermanistandan köçürülma qanunlari ila deyil, özba§ina köçdüyü qeyd olunur [3, v.1-8]
Azarbaycan SSR Kand Tassarüfati va Tadarük Nazirinin müavini M.M.Poladovun va Kö9ürma idarasinin Taçkilat §öbasinin müdiri Q.K.Kazimlinin Nazirlar Sovetinin sadri S.Q. Rahimova va Azarbaycan KP MK-nin I katibi i.D.Mustafayeva 15 aprel 1954-cü il tarixli «Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina köçürülmü§ kolxozçularin va digar azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-a geri qayitmasi sabablarinin öyranilmasi naticalari barada» arayiçda 1948-ci ilin baçlangicindan Ermanistan SSR-dan Azabaycan SSR-a 9.875 tassarrüfatin köçürüldüyü va 1954-cü ilin 10 aprelina qadar Ermanistan SSR Ki-nin malumatinda 1555 tasarrüfatin geriya qayitdigi, Azarbaycan Ki-nin malumatinda isa bu raqamin 1500 tasarrüfatin oldugu malum olur [6, v.84-89].
Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin sadri S.Q.Rahimov Azarbaycan KP MK-nin I katibi i.D.Mustafayev 1954-cü ilin sentyabrinda Rayon icraiyya Komitasi sadrlarina va Rayon Partiya Komitalarinin katiblarina göstari§ vermiçdi ki, ^ç^nlarin ba§qa rayonlara köçmasina va avvalki ya§ayi§ yerlarina qayitmasina bütün vasitalarla maneçilik töradilsin [6,v.125-150].
Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina köçürülmü§ Azarbaycan türklarinin sayi barada da müxtalif, mübahisali raqamlar göstarilir.Bazi manbalarda köçürülan azarbaycanli ahalinin sayinin 53.000 göstarilmasi real vaziyyati aks etdirmir. Bela ki, bu illarda köçürülma qanunlari ila deyil, tarixi torpaqlarini macburan atib Azarbaycan SSR-a ^çanlar heç da Kür-Araz ovaligina rasmi ^ç^û^^ardan az deyildi.
Göründüyü kimi azarbaycanlilarin tabii artimi Ermanistanda ermanilara nisbatan yüksak olmuçdur. Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda Oç^ma idarasinin son- 1956-ci il malumatinda Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-a ^ç^rnlan azarbaycanli ahalinin sayi 66.150 nafar (13.230 tassarrüfat) gös-tarilir [10,v.35].
Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin sadri S.Q.Rahimovun va Azarbaycan KP MK-nin I katibi i.D.Mustafayevin RiK sadrlarina va RPK-na 1954-cü il sentyabr tarixli qararinda, göstarilan çatiçmazliqlar üzündan planli tasarrüfatdan 3734 tasarrüfatin tark etdiyi va Ermanistana 2.141 tasarrüfatin (10.705 nafar) qayitdigi göstarilir [6, 125-150.].Belalikla, bu illarda Ermanistandan SSR-dan Azarbaycana 100 mindan §ox Azarbaycan türkü köçürülmü§dür.
Bizi maraqlandiran masalalardan biri da, geriya qayidan köçkünlarin sonraki taleyidir. Ermanistan hakimiyyat orqanlari va yerli rayon rahbarlari geri qayidan köçkün azarbaycanli ailalarini onlarin yaçadigi kandlara buraxmaq istamir, avvalki ya§ayi§ yerlarina qayitmiç ^ç^nlarin yenidan kolxozlarda
iça barpa olunmasina Ermanistan SSR rahbarlari tarafindan maneçiliklar töradilirdi. Bela ki, azarbaycanlilarin avvallar yaçadigi kandlarda evlar sökülmü§ va tasarrüfatlari ermani kandlarina birlaçdirildiyindan, onlarin burada yenidan maskunlaçmasina imkan verilmirdi.Ermanistan SSR Kand Tasarrüfati va Tadarüki Naziri Qazaryanin RÍK sadrlarina va MTS direktorlarina 31 oktyabr 1953-cü il göstari§inda deyilirdi ki, yalniz hökumat bir zamanlar Azarbaycana ^çm^, sonradan Ermanistana qayitmiç va evlarini satmiç azarbaycanlilarin ev talab etmak hüququndan mahrum edilmasi çarti ila kolxozlara üzv qabul edila bilarlar [6, s.95-96].
Yekun olaraq qeyd edak ki, Azarbaycan türklarinin tarixi-etnik torpaqlarindan kütlavi deportasiyasinin naticalari bunlardan ibarat idi. Bela ki:1) Azarbaycan türklarinin köçürülmasi haqqinda SSRÍ NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qarari SSRÍ va Ermanistan SSR rahbarlarinin türk ahalisina qarçi hayata keçirdiklari cinayatkar siyasi akt idi.2) SSRÍ NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararinda köçürülmanin "könüllülük" prinsiplari asasinda aparilmasi qeyd olunsa da, köçürülma macburiyyat prinsipi ila hayata keçirilirdi. Bu asl deportasiya idi.3) Macburi köçürülma naticasinda 197-dan artiq kand xarabaya çevrildi, bir sira sosial, madani, maarif ocaqlari baglandi, 60-dan artiq türk mançali yaçayiç mantaqalari "ermanilaçdirildi". Azarbaycan türklarinin tarixi-etnik torpaqlarindan macburi köçürülmasi, min illar boyu bu arazida yaçamiç türk ahalisinin özünamaxsus adat-ananalarinin siradan çixarilmasina gatirib çixartdi.
Nahayat, onu da qeyd edak ki, Azarbaycan türklarinin Ermanistan SSR-dan deportasiyasi dövlat saviyyasinda hayata keçirildi. Bu siyasat ermanilarin antitürk xarakterli siyasatinin daha da güclanmasina gatirib çixartdi, eyni zamanda onlarin 50-80-ci illarda Azarbaycan SSR-a macburi köçmasinin asasini qoydu.
9D9BÍYYAT
1.Azarbaycan Respublikasi DA: f 411. siy 9, iç 580
2.Azarbaycan Respublikasi DA: f 411,siy.9,iç 601
3.Azarbaycan Respublikasi DA: f 1984,siy 1,iç 66
4.Azarbaycan Respublikasi DA: f 411,siy 9,iç 734
5. Azarbaycan Respublikasi DA: f 411,siy 26,iç 34
6.Azarbaycan Respublikasi DA: f 411,siy 36,iç 277
7.Azarbaycan Respublikasi DA: f 411, siy 28, iç 163
8.Azarbaycan Respublikasi DA: f 411, siy 36, iç 81
9.Azarbaycan Respublikasi PÍÍSSA: f 1. siy 222, iç 48
10. Azarbaycan Respublikasi PÍÍSSA: f 1. siy 33, iç 24
11.Azarbaycan Respublikasi PÍÍSSA: f 1. siy 221, iç 5
12..Hasanova L.L. Azarbaycan ahalisi XX yüzilliyin ikinci yarisinda. Baki: BDU, 2003, 302 s. 13.39.Ísaakyan Q. Ermanistan SSR (qisa tarixi oçerk). Baki: Azarnaçr, 1960, 146 s.
14.Paçayev A. Köçürülma. Baki: Ganclik, 1995, 40 s.
15.Rahimoglu H. Silinmaz adlar, sagalmaz yaralar. Baki: Azarbaycan Dövlat naçriyyati, 1997, 260 s.
16.Nacafov B. Deportasiya. Baki: Çaçioglu, 1998, 214 s.
