CC BY
7НАУКА О ЗЕМЛЕ
BiOLOJi УЭ KÎMYaVÎ PROSESL9RÎN MÎNG9ÇEViR SU ANBARINA TaSÎRÎ
QOCAYEVA AYSEL MÔHRЭDDiN QIZI
"iqtisadiyyat" kafedrasinin muallimi, Mingaçevir Dovlat Universiteti, Azarbaycan
Annotasiya: Mdqalddd Mingaqevir su anbari yaradilmazdan onca arazida yayilan bitki novlari vd heyvanat alami haqda mdlumatlar qeyd olunub. Hamqinin anbarin tikilmd tarixi vd tikilib iatifaddyd verildikddn sonra Ganca-Qazax bolgasinin tdbidtindd ba§ vermi§ dayi§ikliklardan bdhs olunur. Sonda hazirda Mingaqevir §aharina verilan iqmali suyun keyfiyyat gostaricilar aks olunan cadvalda gostarilir.
Agar sozlsr: su anbari, mineral maddalar, bitkilar, kimyavi tarkib.
EFFECTS OF BiOLOGiCAL AND CHEMiCAL PROCESSES ON THE MiNGACHEViR
RESERVOiR
A.M.GOJAYEVA
Abstract: In the article, information about the species of plants and animals that spread in the area before the creation of the Mingachevir reservoir was mentioned. The history of the warehouse's construction and changes in the nature of the Ganja-Gazakh region after its construction and commissioning are also discussed. In the end, the quality indicators of the drinking water supplied to the city of Mingachevir are shown in the table below.
Keywords: reservoir, mineral substances plants, chemical composition.
Mingaçevir su anbari six meçalarla, çox munbit boz tugay me§a torpaqlari ila ortulmu§ Samux duzunun arazisinda yaradilmi§dir.
Samux duzu an six tugay meçasi ila ortulu idi. Bu meçalarda agac bitkilarindan muxtalif nov qovaq, palid, qaragac, tut, saqqiz, Eldar §ami, soyud, cir armud va s., kol bitkilarindan, alça, yemi§an, heyva, cir uzum, boyurtkan, nar, qaratikan, quçuzumu, iyda, yulgun va s. geni§ yayilmi§di.
Bozdag, Xacaçen va Palantokan silsilalarinin ataklari va yamaclari arid iqlima malik quru çollardan ibarat idi. Quru çollardan asasan qi§ otlagi kimi istifada olunurdu. Qi§ otlaqlarinda yov§an, qaragan, gangiz, çarayan, davatikani, supurga, puran, efemerlar, muxtalif nov ot bitkilari geni§ yayilmi§di. Daglarin yamaclarinda qobu va daralarda agac va kol bitkilarina tasaduf edilir. Agac bitkilarindan Eldar sami, saqqiz, kol bitkilarindan isa nar, qaratikan, boyurtikan, yulgun va s. geni§ yayilib. Burada asasan quraqliga, sorla§ma-sorakatla§maya davamli agac, kol, ot bitkilari, alaq otlari, efemerlar bitir.
Duzanlik, dagatayi va dagliq sahanin relyefina, bitki ortuyuna va iqlima muvafiq olaraq heyvanat alami da bir- birindan farqlanir.
Duzanlik hissa six tugay meçalari ila ôrtulmuçdur. Kurun va onun qollarinin qadim yataqlarindaki axmazlarin atrafi rutubat sevan bitkilarla zangindir. Meçalarda ayi, va§aq, qirqovul, meçaxoruzu, çolpiçiyi, maral, cuyur, dala, porsuq, kirpi va s., çay kanarlarinda va axmazlarda muxtalif nov su quçlari, baliqlar, arid zonada yerlaçan dagatayi va dagliq sahalarda surunanlar va gamiricilar, dovçan, ceyran, kaklik, turac, tulku, çaqqal, canavar, çol goyarçinlari, çol çaraitina uygunla§mi§ muxtalif nov quçlar va haçaratlar geni§ yayilmiçdir.
Mingaçevir su anbarinin tikintisina 1946 - ci ilda baçlanildi. Bandin tamali Mingaçevir kandindan yuxarida qoyuldugu uçun o, su ltinda qalmadi, su anbari da onun adi ila adlandirildi. 1948-ci ilda tartib edilmiç 1:500000 miqyasinda Azarbaycan SSRi-nin hipsometrik xaritasindan aydin olur ki, keçmiç Samux rayonunun arazisinda nisbi yuksaklik 50 metrla 500 metr arasinda dayiçir. Mahz
su anbarinin ba§langic nóqtasi da daniz saviyyasindan 50 metr yüksaklikda qoyulmu§dur. Ona góra da, su anbarinin altinda münbit boz-me§a va boz-qahvayi torpaqlar qalmi§dir.
Minga9evir su anbari tam layiha gücüna 9atdiqdan sonra, onun ahata dairasinda qrunt sularinin saviyyasi qalxmi§, takrar §orla§ma va bataqla§ma ba§ vermi§, münbit torpaq sahalari siradan 9ixmi§, yeni §araita uygun halofit va hidrofit bitki formasiyalari yaranmi§, bunlara müvafiq olaraq heyvanat alami da dayi§mi§dir. Bóyük hacmli su anbarinin yaradilmasi kó9ari su qu§larinin qi§lamasi ü9ün an alveri§li mühit yaratdi. Yeni bitki formasiyalari ila qidalanan mal-qarada, ev qu§larinda yeni xastaliklar peyda oldu. Mal-qaranin va ev qu§larinin daxili orqanlari parazitlara yoluxur, naticada kütlavi ólüm hadisalari mü§ahida edilirdi. Bu xastaliklarin tóradicilari kó9ari qu§lar idi. Kó9ari su qu§larinin ifrazat mahsullari ila su hóvzalari 9irklanir, hamin su hóvzasindan istifada edan heyvanlar da müxtalif xastaliklara yoluxur. Mal-qaranin al-süd mahsullarindan, ev qu§larinin, baliqlarin, kó9ari su qu§larinin at mahsullarindan istifada edan insanlar da müxtalif xastaliklara yoluxur.
Minga9evir su anbarinin tikilmasi naticasinda Ganca - Qazax bólgasinin tabiatinda dayi§ikliklar olmu§dur:
1. Düzanlik Sahada su anbarinin tikilmasi nóqsanli bir layihadir, 9ünki geni§ düzanlik arazilar su altinda qalir. Azarbaycan kimi sahasi az, ahalisinin tabii artimi 9ox yükssak olan, ahalinin six maskunla§digi bir ólkada, Kür 9ayi boyu ardicil olaraq, su anbarinin yaradilmasi bir sira ekoloji porobemlar yaradir. Takca Minga9evir su anbarinin tikilmasi naticasinda 60,5 min ha düzanlik saha su altinda qaldi, 100 min hektara yaxin tugay me§asi mahv edildi, 200 min hektara yaxin sahasi olan Samux rayonu lagv edildi, onlarla kand su altinda qaldi, 9oxlu sayda tarixi abidalarimiz abadi olaraq su anbarinin altinda dafn olundu.
2. Samux düzündaki va Kür 9ayinin qadim terraslarindaki 9ox zangin floramiz, faunamiz, ilbail Kür 9ayinin da§masi naticasinda narin lil hissaciklari ila órtülan, qalinla§an, tazalanan, münbitiliyi artan boz tugay-me§a torpaqlari itrilidi. Qrunt sularinin saviyyasinin qalxmasi naticasinda su anbari atrafindaki sahalarin topaqlari §orla§maya, bataqla§maya maruz qaldi, yeni §araita uygun flora va fauna yarandi
3. Bóyük hacmli su anbarinin yaradilmsi kó9ari su qu§larinin qi§lamasi ü9ün alveri§li mühit oldu. Kó9ari su qu§lari burada maskunla§diqdan sonra, su anbari onlarin ifrazat mahsullari ila 9irklandirildi, mal-qarada, davarda, ev qu§larinda, baliqlarda va bunlarin mahsullarindan istifada edan insanlarda yeni xastaliklar mü§ahida edilirdi
4. iqlimda kaskin dayi§klik mü§ahida olundu. Külakli günlarin sayi arti. Quru va isti külakli günlar bitki órtüyünün tez mahv olmasina sabab oldu, bitkidan mahrum olan torpaq órtüyü sathi, xatti va külak eroziyasina maruz qaldi, qisa müddatli, yüksak intensivlikli leysan yagi§lar naticasinda torpagin üst münbit qati yuyuldu, sel sulari yuyulma mahsullarini su anbarina axitdi. Naticada su anbarinin dibi lil hiassaciklari ila dolmaga ba§layir ki, bu da su anbarinin vaxtindan aval dolmasina, artiq sularin bandin üstündan a§ib ke9masina sabab olacaq va naticada bandin yuyulma etimali artaciqdir
5. Í9mali suyun kimyavi tarkibinda va keyfiyyatinda kaskin dayi§iklik mü§ahida edilmi§dir. Burunqovaq kand sakinlarinin dediyina góra Kür hóvzasinda an keyfiyyatli va dadli su Qabirri 9ayinin suyu olub. 1990-ci ila kim su keyifiyyyatli olub. Qabirinin suyunun keyfiyyatli olmasinin sababi 9ayin hóvzasininda iri ya§ayi§ mantaqasinin va sanaya obyektlarinin olmamasidir.1980-ci ildan Qabirri üzarinda Gürcüstan Resbuliqasi arazisinda sarhaddan 54 km masafada su anbari tikilmaya ba§lamimi§dir. 1990-ci ilda band tikililb ba§a 9atmi§ va su anbarina su toplanmaga ba§layinmi§dir. Hamin ilda da suyun keyfiyyti kasin olaraq a§ig dü§mü§dür.
Su anbari hala doldurulmami§dan ónca Minga9evir su anbarinda hidrokimyavi tadqiqatlar aparilmaga ba§lanilmi§dir. 1952-1953-cü illarda aparilmi§ tadqiqatlar naticasinda malum olmu§dur ki, Qabirri 9ayinin suyu zaif qalavi qrupuna, Qanix 9ayinin suyu isa hidrokarbonat sinfina va kalsium qrupuna uygundur.
1953-1955-ci ilda aparilmi§ tadqiqatlara asasan, su anbarinda suda mineral maddalarin miqdari 210-318 mq/l ta§kil edirdi. Nóvbati be§ ilda duzluluq artmi§dir. Anbardaki duzlulugun asas hissasini hidrokarbonatlar ta§kil etdiyindan burani kalsiumlu hidrokarbonatli su hóvzalarina aid edirdilar.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Hamin tadqiqatlar naticasinda su anbarinda xloridlarin miqdari 1,3-17,3 mq/l, növbati be§ ilda isa bir qadar artaraq 19 mq/l olmuçdur. Qalavilik isa 2,05-2,95 mq ekv/l olmuçdur. pH isa 1956-57-ci illarda anbarda suyun bütün qatlarinda 8,12-8,21 olmuçdur.
A.öliyev, i.öhmadov, A.öbdürrahmanov Mingaçevir su anbarinda müxtalif illarda hidrobioloji tadqiqatlar aparmi§dilar. Tadqiqatlar naticasinda an zaif biomüxtaliflik bu anbarda qeyda alinmiçdir - 35 növ. Su anbarinda zooplanktonun ilk tadqiqatçisi 1959-cu ilda N.Lixodeyeva olmuçdur. O, ilk illarda su anbarinda zooplanktonda 21 növ qeyda almiçdir. Anbarin ayri-ayri hissalarinda da bakteriyalarin sayi farqlidir. Çaylarin su anbarina töküldüyü hissalarda va Xanabad körfazinda bakteriyalarin miqdari daha çoxdur. Orta - Yarimgöl hissada isa iki dafa az olur.
Son yüz ilda va xüsusi ila ikinci cahan müharibasindan sonraki dövrda respublikamizda tasarrüfatin bir çox sahalarinin inkiçafi ila alaqadar olaraq tabii ehtiyyatlara va o cümladan su ehtiyatlarina talabat artdigindan camiyyat va tabiat arasinda formalaçan müvazinat pozularaq ziddiyyatla§mi§dir. Bu baximdan, Kür çayi va Orta Kür ( Kürün respublikamizin §imal - qarb bölgasinda yerlaçan hissasi) silsila su anbarlari antropagen tasira daha çox maruz qalmiçlar. Müxtalif yönlü tasarrüfat sahalarinin inkiçafinda va maiçat ehtiyaclarinin ödanilmasinda Kür çayinin rolu avaz olunmazdir. Kür çayi va onun Mingaçevir çaharina qadar olan bir çox böyük qollari (Qanix, Qabirri, Xram, Agstafaçay, Hasansu, Axincaçay, Tovuz çay va.s) tranzit xassali olduqlarindan, asas çay va silsila su anbarlarinin kimyavi tarkibinin formalaçmasina va xüsusila da çirklanmasina ahamiyyatli tasir edirlar.
Kür çayi sularinin minerallaçma daracasinin makan va zaman daxilinda dayiçmasinda iki cahat nazara çarpir: birincisi - Mingaçevir su qovçaginin yaradilmasi ila, ikincisi - son onilliklarda sularin çirklanmasi ila minerallaçma daracasinin artmasidir.
1953-cü ila kimi olan dövrda Kür çayinin Mingaçevir mantaqasinda minerallaçma daracasi 260470 mq/L, deltanin baçlangicinda isa 650 mq/L taçkil edirdi. Suda hall olmu§ mineral maddalarin miqdari su sarfindan asili olaraq ilin gursulu dövründa azalir, qitsulu dövründa isa artirdi. Anion tarkibda asasan hidrokarbonat ionlari üstünlük taçkil edirdi. Minerallaçma daracasinin çayin mansabina dogru 1,5-2,0 dafa artmasi ila Araz çayinin Küra gatirdiyi duzlar va Kür - Araz ovaligindaki duzlu, sulfatli-natrium asasli yeralti sularin çaya daxil olmasi ila izah edilir. Kür çayinin yeralti sularla qidalanmasi Yevlaxdan Haciqabula qadar §irvan düzü tarafdan daha aktivdir. Kür çayinin Mingaçevirdan Zardab çaharina kimi olan hissasinda isa natrium+kalium ionlari üstündür. Suda natrium+kalium miqdari artdiqca kalsium azalir.
Kür çayi aximinin tanzimlanmasi ila (1953 - cü ildan) suyun minerallaçma daracasinin amplitudu azalmi§dir. Naticada, Mingaçevir yaxinliginda suyun minerallaçma daracasinin amplitudu 250-450 mq/L, Salyan §ahari yaxinliginda isa 350-750 mq/L olmuçdur.
Bununla bela, çirklanmanin artmasi ila suda hall olmu§ mineral maddalarin miqdari da ilbail artir. ösas çirklandirici maddalara neft mahsullari, fenollar, biogenlar, sintetik aktiv maddalar, agir metallar, müxtalif zibillar va s. aiddir. Miqdari yol verilan qatiliq haddindan (UVQH) on va bazan yüzlarla dafa artiq olan bu maddalarin respublikamizdan kanarda va qisman da respublikamizin arazisinda suya axidilmasi çayin kimyavi rejimini büsbütün pozur.
Orta Kür silsila su anbarlarinin dibina çökan çirklandiricilar potensial olaraq yeni çirklanma manbayi yaradir. Çayin gursulu dövründaki nisbatan tamiz sulari §amkir va Mingaçevir su anbarlarinda dib çöküntülari ila yenidan çirklanmaya maruz qalirlar. Naticada, Kür çayi va su anbarlarinda ekoloji garginlik artmaqdadir.
Kürün suyunun mineralliginin va kimyavi tarkibinin Mingaçevir Su Anbari istifadaya verilmamiçdan avval va sonraki dövrlardaki göstaricilarinin müqayisali tahlili, anbarin istismarinin ilk illarinda farqin böyük olmadigini göstarir. Mingaçevir su anbari istismara verildiyi ilk onillikda, aximin mövsüm va il arzinda tanzimlanmasi suyun tarkibindaki mineralligin dayiçkanlik sarhaddini azaltmiçdir. Kür çayina va onlarin transsarhad qollarinin sularinin keyfiyyatina Gürcüstan va Ermanistan arazilarindan çaya atilan külli miqdarda çirkab sulari, sanaye sahalarindan atilan agir metallar manfi tasir göstarir. Ölkamizin iqtisadiyyatinin müxtalif sahalarinda, hamçinin ahalinin içmali su ila taminatinda istifada olunan sularin ümumi hacmi 75%-a qadarini Kür çayi va onun
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
qollarini sulari ta§kil etdiyini nazara alaraq, Ekologiya va Tabii Sarvatlar Nazirliyinin Milli Monitorinq Departamenti tarafindan uzun zamanla arzinda Kür, bir sira orta va ki9ik 9aylarin sularinin vaziyyati üzra mütamadi olaraq mü§ahidalar aparilir. Bu mü§ahidalar göstarir ki, 9aylar tabii halda müayyan miqdarda hall olmu§ maddalar, agir metallar axidirsa, antropogen faaliyyat bu maddalarin miqrasiyasini güclandirir, naticada suyun keyfiyyati insanlarin talablarina cavab vermir. Kür 9ayinin sulari Gürcüstan arazisinda yüksak daracada antropogen tasira maruz qalir va onun keyfiyyati sanitar normalarin talablarina cavab vermayan halda respublikamizin arazisina daxil olur. Kür 9ayin Gürcüstan sarhadindan Minga9evir Su Anbarina kimi aximinda daimi 9irklandirici manbalarin olmamasi va 9ayda gedan tabii özünütamizlama prosesi naticasinda suyun tarkibindaki 9irklandirici maddalarin qatiligi 30-55%-a qadar azalsada, onlarin miqdari normadan 2-5 dafaya qadar yüksak qalir. Minga9evir §ahari kommunal tasarrüfati va bir sira müassisalarinin 9irkab sularinin Kür 9ayina atilmasi naticasinda onun suyunun tarkibinda 9irklandirici maddalarin konsentrasiyalari nisbatan yüksalir. Kür 9ayinin orta aximinda ilk növbada Qanix va Qabirri qollariyla 9aya daha 9ox ya§ayi§ mantaqalarinin kommunal-mai§at 9irkab sulari atilir ki, naticada 9ay suyunun keyfiyyati dayi§mir va müvafiq sanitar normalarin talablarina cavab vermir. Kürün sag qolu olan Xram 9ayi ona 9oxlu 9irkab sulari gatirir. Gürcüstanda Xram 9ayina Ermanistanin an 9irkli 9ayi olan Debed9ay qovu§ur. Qanix 9ayi Kürün transsarhad qollarindan biridir va bu 9ay asasan Gürcüstan arazisinda 9irklanmaya maruz qalir. £ayin 0yri9ay ila qovu§dugu arazisinda 9irklandirici maddalarin qatiliqlari mütamadi olaraq sanitar normani dafalarla a9ir va agir metallarin konsentrasiyasi 6-8 dafa artiq olur. Yüngül sanaye markazlari, rangli metallurgiya markazlari olan Kirovakan, Alaverdi, Stepanavan §aharlari bu 9ayin hövzasinda yerla§ir. Bu §aharlarin sanaye va mai§at tullantilari tamizlanmadan Debed9aya axidilir. Gürcüstan va Ermanistan arazisinda Kür 9ayi va onun transsarhad qollarinda yaranmi§ ekoloji garginlik naticasinda bu 9aylarin aximi ila birlikda har il külli miqdarda hall olunmu§ kimyavi birla§malar , agir metallar ölkamizin arazisina gatirilir. Kür 9ayi vaitasiyla ölkamiza il arzinda 120 tona qadar agir metallar axidilir.
Qeyd edak ki, Minga9evir §aharinda ilk markazla§dirilmi§ i9mali su tachizati va kanalizasiya sistemlari 1950-1960-ci illarda marhalalarla yaradilmi§dir. §aharin i9mali su tachizati Minga9evir su anbari, Kür 9ayi va Qarabag kanali hesabina aparilirdi. O dövrda §aharda mövcud olmu§ 175 kilometr uzunlugunda i9mali su §abakasi bütün istehlak9ilari ahata etmirdi va istismara yararsiz vaziyyata dü§mü§dü. Hazirda §ahara verilan i9mali suyun keyfiyyat göstaricilar a§agidaki cadvalda göstarilir.
Minga^evir $aharinda istehsal olunan i^mali suyun keyfiyyat göstaririlari
Analizin aparilma tarixi: 15.02.18
№ Göstaricinin adi Vahid Natica Metod Keyf lyyat talablari
(parametr) Beynalxalq sahiyya ta§kilati 98/83 EC directive ГОСТ 287482
Orqonoleptik göstaricilar
1 iy Bal 0 iSO 4221 - - <2
2 Dad Bal 0 iSO 4221 - - <2
3 Rang Daraca 0 iSO 7887 <15 <20 <20
4 Bulaniqliq NTU 0.85 SM 2130B <5 1 2.6
Fiziki-kimyavi göstaricilar
5 pH pH vahidi 8.18 SM 4500-H*B 6.5-9.5 6.5-9.5 6.0-9.0
6 Sarbast xlor mq/L 0.45 Kit metodu 0.6-1 - 0.3-0.5
7 Elektrik ke9iriciliyi ^S/cm 517 SM 2510 B < 2500 <2500 <1500
8 Umumi codluq mq/L 208 SM 2341 C - 1.2 <350
9 Ümumi hall olmu§ duzlar mq/L 319 SM 2510 B - - <1000
10 Karbonat mq/L 0 ГОСТ R 52963 - - -
11 Hidrokarbonat mq/L 164 ГОСТ R 52963 - >30 -
12 Umumi qalavilik mmol/L 2.69 ГОСТ R 52963 - - <6.5
13 Ümumi üzvi karbon mq/L 1.53 SM 5130 C <5 <5 <5
14 Alüminium 32.9 SM 3125 B 0.2 200 <500
15 Arsen 2.0 SM 3125 B 10 <10 <10
16 Bismut <1 SM 3125 B - - 100
17 Barium 37.8 SM 3125 B 700 - 100
18 Berilium <1 SM 3125 B 0.5 - 0.2
19 Damir 7.6 SM 3125 B 300 200 300
20 Gümü§ <1 SM 3125 B - 10 -
21 Manqan 0.93 SM 3125 B 500 50 100
22 Mis 1.2 SM 3125 B 2000 2000 1000
23 Sink 5.7 SM 3125 B 3000 5000 5000
24 Stronsium 476.7 SM 3125 B - - 7000
25 Kobalt <1 SM 3125 B - - 100
26 Litium 10.9 SM 3125 B - - 30
27 Nikel 1.8 SM 3125 B 20 20 100
28 Vanadium 1.7 SM 3125 B - - 100
29 Kadmium <1 SM 3125 B 3 5 1
30 Qallium 8.3 SM 3125 B - - -
31 Qurguçun <1 SM 3125 B 10 10 30
32 Selen <1 SM 3125 B 10 10 10
33 Sezium <1 SM 3125 B - - -
34 Xrom <1 SM 3125 B 50 50 550
35 Sink 3 SM 3125 B 3000 5000 5000
36 Tallium <1 SM 3125 B - - 0.1
37 Rubidium 1.3 SM 3125 B - - 100
38 Ammonium (NH++) nikel 0.04 Kit metodu 1.5 0.5 2
39 Magnezium(M^2+) mq/L 15.5 SM 3500 Mg - 50 50
40 Kalsium (Ca2+) mq/L 57.7 SM 3500 Ca - 100 250
41 Nitrat (N03) mq/L <4 SM 4110 B 50 <50 <45
42 Sulfat ionu (S042-) mq/L 113 SM 4110 B <500 <250 <500
43 Xlorid ionu (CO mq/L 20 SM 4500 Cl- B <250 <250 <350
44 Nitrit (N02)10 mq/L 0.03 SM 4500 N02 3 0.5 3
45 Flüorid50 mq/L 0.26 SM 4500 CZ- F <1.5 <1.5 <1.5
46 Bromid 2000 mq/L 0.05 SM 4500 CZ- B - - 0.2
Mikrobioloji göstaricilar
47 Umumi koliform bakteriyalar KYV/100 m 0 TS EN ISO 9308-1 0 0 <3
48 E. koli KYV/100 ml 0 TS EN ISO 9308-1 0 0 -
49 Enterekok KYV/100 m 0 EN ISO 7899-2 0 0 0
50 Umumi mikrob sayi 22° KYV/1 ml 0 EN ÎSO 6222 0 - -
51 Umumi mikrob sayi 37° KYV/1 ml 0 EN ÎSO 6222 0 - <100
aD9BiYYAT
1. D.M.Adigözalova, T.F.isgandarov - Hidrobiologiya. Ali maktablar ûçûn dars vasaiti.299 sahifa [Elektron resurs] - giri§ formati:
https://www.adau.edu.az/images/ms_kitabxana/14_07_2021_15_52_10_20_2704123_ADIG %C3%96Z%C6%8FLOVA%20D.M.hidrobiologiya.pdf
2. M.M.Seyid-Rzayev. Mingaçevir su anbari vataga baliqlarinin populyasiya strukturu va bioekoloji xüsusiyyatlari."Elm", Baki-217, 284 sah.
3. Kürün Mingaçevir su anbarinin bandindan yuxari çay hövza rayonu üzra çay hövzasinin idara edilmasi plani (Azarbaycan Respublikasi daxilinda). [Elektron resurs] - giri§ formati: https://www.euwipluseast.eu/images/2021/04/PDF/Kura_Mingachevir_RBMP_AZE.pdf
