CC BY
21G9NC9-QAZAX DÜZÜNÜN ТЭВП УЭ ANTROPOGEN LAND§AFTLARININ MÜASiR STRUKTUR-FUNKSiONAL XÜSUSiYY9TL9Ri
M9MM9DOVA TÜRKAN GÜLMALI QIZI
Müallim, Ümumi cografiya kafedrasi, Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti, Baki, Azarbaycan
Xülasa: Ganca-Qazax düzü respublikamizin эп qddim vd intensiv manimsanilmi§ arazilarindan biri oldugu ügün buranin tabii land§aftlari daim tabii va antropogen amillarin tasirina maruz qalmi§ va öz struktur-funksional xüsusiyyatlarini asasli §эИЫэ dayi§mi§dir.
Maqalada tadqiq olunan arazinin tabii land§aft vahidlari, onlarin yayildigi arazilarin tabii va antropogen tasirlar sababindan öz struktur-funksional xüsusiyyatlarini dayi^masi öyranilmi§, land§aft komplekslari antropogen transformasiya daracalarina göra qrupla§dirilmi§, tabii land§aftlarin yerinda amala galan yeni land§aft tiplari ara§dirilmi§dir. Bununlayana§i, Ganca-Qazax düzünün asas tabii land§aftlari olan tuqay me§a-gaman-kol land§aftlari, yarimsahra land§aftlari, quru-göl land§aftlari antropogen tasirlar naticasinda sarhadlarinin dayi§mi§, onlarin yayildigi yeni areallar tadqiq edilmi§dir.
Agar sözfor: land§aft, land§aftlarin struktur-funksional xüsusiyyatlari, antropogen transformasiya
СОВРЕМЕННАЯ СТРУКТУРНО-ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРИРОДНЫХ И АНТРОПОГЕННЫХ ЛАНДШАФТОВ ГЯНДЖА-ГАЗАХСКОЙ
РАВНИНЫ
МАМЕДОВА ТУРКАН ГЮЛЬМАЛЫ КЫЗЫ
Преподователь кафедры Oбшей географии, Азербайджанский Государственный Педогогический Университет, Баку, Азербайджан
Аннотация: Гянджа-Казахская равнина является одним из древнейших и иетенсивно присвоенных районов нашей республики. Ее природные ландшафты постоянно подвергались воздействию природных и антропогенных факторов и значительно изменили свои структурно-функциональные характеристики. В статье изучены природные ланшафтные комплексы изучаемой территории, распространения ланшафтов при воздействии природных и антропогенных факторов, изменения структурно-функциональных характеристик ланшафтов, а так же, сгруппированы ланшафтные комплексы по степени антропогенной трансформации, исследованы новые ланшафтные типы, сформировавшиеся на месте природных ланшафтов. Наряду с этим, основные природные ландшафты Гянджа-Казахской равнины- тугайные лесостепно-лугово-кустарниковые ландшафты, полупустынные ландшафты, сухостепные ландшафты в результате антропогенных воздействий изменили свои границы, были исследованы новые ареалы их распространения.
Ключевые слова: ланшафт, структурно-функциональные характеристики ланшафтов, антропогення трансформация
MODERN STRUCTURAL-FUNCTIONAL CHARACTERISTICS OF NATURAL AND ANTHROPOGENIC LANDSCAPES OF THE GANGA-KAZAKH PLAIN
MAMMADOVA TURKAN GULMALi
Teacher of General geography department, Azerbaijan State Pedagogical University, Baku,
Azerbaijan
Summary: Since the Ganja-Kazakh plain is one of the oldest and more heavily exploited areas of our republic, its natural landscapes have been constantly affected by natural and antropogenic factors, fundamentally changing their structucal and functional features.
in the article, thr natural landscape units of the studied area, the natural and antropogenic effects of the areas where they are dispersed, the changes in their structural andfunctional properties are examined, the landscape complexes are grouped in anthropogenic transformation units and the landscape types formed by the new natural landscapes are examined. In addition, the main natural landscapes of the Ganja-kazakh plain, the brigade forest-meadow-bush landscapes, semi-desert landscapes, dry-desert landscapes, have chanced their borders as a result of anthropogenic effects and new areas have emerged.
Key worlds: landscape, structural and functional characteristics of landscapes, anthropogenic transformation
Ganca-Qazax düzü Gürcüstan sarhaddindan ba§layaraq §imal-qarbdan canub-§arqa dogru inca9aya qadar uzanaraq §imaldan Kür 9ayi, canubdan Murovdag va §ahdag silsilalarinin dagatayi zonalari ila ahata olunmu§dur.
Maili düzanlik tünd-§abalidi, §abalidi va a9iq-§abalidi, boz va boz-qonur, 9aman va 9aman-tuqay torpaqlari ila örtülmü§dür [5].
Ganca-Qazax düzünün müasir land§aftlari bir sira tadqiqat9ilar tarafindan ( G.Haciyeva (1965), M.Süleymanov (1965,1975), M.Müseyibov (1981), A.Mikayilov (1982), B.Budaqov (1988)) öyranilmi§dir.
Maili düzanlik asasan agir-gillicali va gilli prollüvial-allüvial 9öküntülardan ibaratdir. Bazan bu 9öküntülara 9ay da§lari da qari§ir. Kür 9ayinin qadim terraslari növbalanmi§ qumlu-gillicali va gilli-gillicali qalin laylardan ibaratdir. Qarbdan §arqa va elaca da dagatayina dogru qadim allüvial 9öküntülari üzari dellüvial-prollüvial va allüvial-prollüvial 9öküntülarla örtülür. Kürün müasir darasi müxtalif mexaniki tarkibli allüvidan ibaratdir [1].
Ganca-Qazax düzünün müasir tabii-antropogen land§aft strukturunun tahlili göstarir ki, tabii land§aftlarin sistemsiz, nazaratsiz pozulmasina tasir edan antropogen amillara agac va kolluqlarin müxtalif maqsadlar ü9ün qirilmasi, land§aftlarin antropogen yüklanma normasini nazara almadan haddan artiq otarilmasi, land§aft vahidlarinin potensial imkanlarini nazardan ke9irmadan akin9iliyin, bag9iligin, bostab9iligin inki§af etdirilmasidir.
Land§aftlarin strukturu va funksional xüsusiyyatlari tabii va antropogen amillarin tasiri naticasinda müayyan dayi§malara maruz qalir. Hatta bu tasirlar 9ox zaif olsa bela, land§aftlarin dayi§masinda müayyan daracada rol oynayir. Buna göra land§aftlar daim yenila§an, yeni kamiyyat va keyfiyyat qazanan mürakkab tabii kompleksdir. Tabii amillarin tasiri ila land§aftda yaranan dayi§malar tadrican ba§ verir va uzun müddat arzinda bu tasirlar toplanaraq yeni strukturlu land§aftlarin yaranmasina sabab olur. Antropogen tasirlar isa land§aftda tabii proseslari süratlandirir va asasli dayi§malar ü9ün zamin yaradir. Bu sababdan Ganca-Qazax düzü land§aftlarinin struktur-funksional xüsusiyyatlari tadqiq olunarkan arazinin land§aftlarina antropogen amillarin növünün, xarakterinin land§afta tasir xüsusiyyatlarinin öyranilmasi vacibdir.
Son illarda Ganca-Qazax düzünün ham tabii land§aftlarinin antropogenla§ma prosesinda, ham da, arazinin land§aft vahidlarinin strukturunda asasli dayi§ikliklar ba§ vermi§dir.
Ganca9ayin, Tovuz9ayin, Agstafa9ayin gatirma konuslarinda, konusarasi tapali düzanliklarinda qadimdan suvarilan land§aftlar geni§ arazi tutur. Buradaki boz-9aman, a9iq boz -qahvayi, 9aman torpaqlari yüksak filtirasiya xüsusiyyati, zaif §orla§masi va qalin aqroirriqasiya horizontu, iri areallari, yekcins strukturu ila se9ilir. Taxil, taravaz, bostan, pambiq akinlarinin areallari geni§lanmi§dir.
Ganca-Qazax düzanlyinin geni§ 9ay daralarinin, hamarlanmi§ terraslarin yarimsahra, quru-9öl, kserofit kolluq, kollu 9aman-me§a land§aftlarinda intensiv istifada olunan müxtalif aqroland§aftlar, texnogen komplekslar formala§mi§dir. Tabii land§aftlarin antropogenla§masi 0,6-
0,7-dan artiqdir [4]. Düzanlik Azarbaycan arazisinda эп çox takrar törama landçaftlarinin yayildigi arazilardan biridir.
Ganca -Qazax maili düzanliyinin canub-§arqinda dellüvial, dellüvial prollüvial tapali-tirali sahalarinda sathi meylliyi 1-50-dan 0,03-0,050-ya qadar dayiçan yovçanli efemerli yarimsahralarin antropogenlaçma amsali 0,8-a barabardir [4]. Bozdagin yargan va qobularla parçalanmi§, arid-denudasion tiralari yuyulmu§ boz, boz-qonur torpaqlara malik, yalniz otlaq kimi istifada edilan yarimsahralarin antropogenl§masi 0,1-dan çox deyil.
Ganca-Qazax düzünün quru çôllarinda texnogen örtüklü landçaftlar ümumi arazinin 30%-dan artigini taçkil edir. Damir yolu boyunca 70-dan artiq ya§ayi§ mantaqasi salinmi§dir.
Son illarda maili düzanlik arazisinda ahalinin sayinin artmasi va buna müvafiq olaraq ya§ayi§ mantaqalarinin va tasarrüfat sahalarinin areallarinin geni§lanmasi, geosistemlarin intensiv manimsanilmasi arazinin landçaftlarinda köklü dayiçikliklarin ba§ vermasina sabab olmuçdur. Bu baximdan Ganca Qaxaz düzü arazisi landçaftlarin müasir struktur funksional xüsusiyyatlarinin öyranilmasi, geosistemlarin landçaft-ekoloji müvazinatini tadqiq etmak ^ün arazida landçaft planlaçdirilmasi tadbirlarinin tatbiqi zaruridir.
Ganca-Qazax düzünün asas tabii landçaftlari Kür çayinin sag sahillarinin akkumulyativ terraslari üzarinda formalaçan tuqay me§a-çaman-kol landçafti, 100-300 m arasinda allüvial-prollüvial, prollüvial-dellüvial düzanliklarin yarimsahra landçaftlari, 250-70 m hündürlüklar arasinda allüvial-prollüvial, prollüvial-dellüvial düzanliklarin quru^öl landçaftlaridir.
Qovaq, söyüd, iyda, paliq agaclarindan, yulgun, nar, yabani findiq kollarindan ibarat olan tuqay me§a-çaman-kol komplekslari Gürcüstan sarhaddindan ba§lami§ Kür çayi boyunca talalar §aklinda yayilmiçdir. Son illar fasilasiz antropogen tasirlara maruz qalan tuqay me§a-çaman-kol kompleksi öz tabii növ tarkibini dayi§mi§ kolluqlardan ibarat kiçik areallar §aklinda saxlanilmi§dir. Kür çayi sahili boyunca arazida qi§ otlaqlari kimi geni§ istifada olunur. Burada çoxlu sayda mal-qara yataqlari tikilmi§, yollar çakilmiçdir. Mahv olmu§ me§a sahalarinda mal-qaranin normadan artiq otarilmasi, müxtalif çoxillik kand tasarrüfati bitkilarinin becarilmasi, qrunt sularinin satha çixmasina, torpaqlarin §orla§masina, arazinin çilpaqlaçmasina, çay sahili arazilarin bataqliqlaçmasina sabab olmuçdur.
Maili düzanlikda yarimsahra landçaftinin yuxari sarhaddi har yerda 300-m-dan keçmir, bazi sahalarda daha yuxariya qalxir. Bela ki, §amkirçay va Qoçqarçay arasi dagatayi zonada yov§an-§oran otlu yarimsahra landçaftlari 400-450 m-dak qalxir va bu çaylarin gatirma konuslarinin sathini tutur.
Gancaçayin a§agi axinindan 320 m hündürlüyadak boz-qonur torpaqlar üzarinda yov§an-§oran otu komplekslarindan ibarat yarlmsahra landçaftlari inkiçaf etmiçdir. Bu landçaft tipi Gancaçayin darasina yaxin sahalarda 550 m, Orakçay darasina yaxin sahalarda isa 440 m-dak yuxariya qalxir. Çaqildaçi ila örtülmü§ va gac tabaqasinin satha çixdigi düzanliklarda 600-620 m yüksakliklarda yovçanli yarimsahra landçaftlari yayilmiçdir. Gancaçayin açagi sahalarinda gac va qum tabaqasi ila birlikda qalin çaqildaçi örtüyünün geni§ inkiçafi, bu çöküntülэrin su hopdurma qabiliyyatinin böyüklüyü, torpaq örtüyünün nazikliyi, iqlim çaraitinin aridliyi ila bagli olaraq yarimsahra va quru-çöl landçaftlari geni§ saha tutur.
Kürэkçayla incaçay arasinda 180 m mütlaq yüksaklikdan açagida yayilan qaragan-efemer, kangiz yarimsahralari 280-300 m mütlaq yüksaklikdan yuxari kangiz yarimsahrasi, yovçan-efemer va agacçakilli §oran yarimsahralari ila avaz olunur. Six yargan va qobu çabakasi ila parçalanmiç Naftalan düzünda yarimsahra landçaftlari daha geni§ arazi tutur. Burada açagi hissalar qaragan yarimsahralarina, 240 m-dan yuxarida isa qaragan-efemer, qaragan-kangiz, kangiz yarimsahralarina uygun galir.
Ganca-Qazax düzünün yarimsahra landçaftlari daha yüksak antropogen transformasiyaya maruz qalmiç, asasan suvarma akinçiliyi, bagçiliq, qi§ otlaqlari kimi istifada olunur. Bununla yanaçi arazi sanaye sahalarinin inkiçafi, §ahar va kand maskunlaçmasi, yol-kommunikasiya sisteminin inkiçafi hamçinin müxtalif növ antropogen transformasiyalar ila seçilir.
Ganca-Qaxaz düzanliyinin quru çôllar landçaftlari 250 m-dan baçlayib ayri-ayri arazilarda müxtalif hündürlüklardan keçir. Bela ki, quru çôllarin yuxari sarhaddi Xramçayla Agstafaçay arasinda 450-500 m, Agstafaçay darasi boyunca 600 m, Agstafaçaydan ôsrikçayin açagi axininadak düzanlikdan alçaqdagliga keçarak 650-720 m hündürlükdan keçir. Quru çôllar Tovuzçay va Axincaçay darasila Kiçik Qafqaz daglarinin içarisina daxil olaraq, 650-700 m hündürlüyadak yayilmi§dir.
Zayamçayin açagi axininda yovçanli-efemerli quru çôllar Ganca-Qazax düzanliyi daxilinda inki§af etmi§ va onun yuxari sarhaddi 450-500 m-dan keçir. §amkirçay va Qoçqarçay arasi sahalarda kserofit xarakterli kol, me§a-kol bitkilarindan ibarat olan quru-çôl komplekslari inki§af etmi§dir.
Qeyd olunan arazilarda yarimsahra va quru çôl landçaftlarinin yuxari sarhadlarinin nisbatan yüksakdan keçmasi sathin böyük su hopdurma qabiliyyatina malik çaqil da§i ila örtülü olmasi, çay daralari kasiminin böyüklüyü va qrunt sularinin darinda yerlaçmasi ila izah olunur.
Ganca-Qaxaz maili düzanliyi arazisinda yayilan tabbi landçaftalar- yarimsahra, quru-çôl landçaftlari va Kür çayi sahillarinda yayilmiç tuqay me§a-çaman-kol landçaftlari antropogen manimsanilmanin bütün formalarina maruz qaldiqlarina gôra tabii komplekslar antropogen transformasiya daracasina gôra zaif istifada olunan, intensiv istifada olunan va asasli dayi§ilmi§, texnogen va qeyri-müntazam istifada olunan landçaft komplekslarina ayrilir. (Cadval 1)
Komplekslar Inkiçaf etdiyi arazilar
1 Zaif istifada olunan landçaft komplekslari Tuqay me§a-kol sahalari
2 intensiv istifada olunan va asali dayi§ilmi§ landçaft komplekslari Quru-çôl va yarimsahra komplekslarinin aqrolandçaftlari va seliteb komplekslar
3 Texnogen landçaft komplekslari Su anbarlari, sanaye müassisalari, boru kamarlari, naqliyyat va s.
4 Qeyri-müntazam istifada onunan komplekslar Otlaq va biçanak sahalari
Cddvdl 1. Ganca -Qazax düzünda antropogen transformasiya daracasina göra dayiçilmiç landçafi komplekslari
Dagatayi maili düzanliyin yüksak filtirasiya qabiliyyatina malik olan boz-qonur, çabalidi torpaqlari üzarindaki landçaft komplekslari öz funksional xüsusiyyatlarini dayiçarak demak olar ki, tamamila suvarilan aqrolandçaftlara çevrilmi§dir.
Respublika ahalisinin sayinin armasi ila alaqadar olaraq, ya§ayi§ mantaqalarinin areali har il geniçlanir. Ganca-Qazax düzanliyinda respublikamizin Ganca va Naftalan çaharlari, Qazax, Agstafa, Tovuz, §amkir, Gôygôl, Samux, Goranboy rayonlari yerlaçir. Burada seliteb landçaft komplekslarinin sayi ildan-ila artir. Bu isa tabii landçaftlarin tôrama texnogen landçaft komplekslari ila avaz olunmasina gatirib çixarmiçdir.
Ganca-Qazax düzanliyinin nisbatan yüksak mahsuldarliga malik quru-çôl, çôl landçaft komplekslarinin az mahsuldar yarimsahra-çoranliq landçaftlari ila avazlana bilar. Buna sabab düzanliyin suvarilan çabalidi torpaqlarinda kaskin §orla§ma proseslarinin ildan-ila artmasidir.
Maili düzanliyin bazi yerlari bedlendlardan ibaratdir. Müasir yargan eroziyasi enli qobularin meylli (15-200) yamaclarini parçalayaraq yararsiz sahalarin çoxalmasina sabab olur [1].
Ganca-Qazax maili düzanliyinin landçaftlarinin tamamila dayiçmasi, arazinin landçaft-ekoloji planlaçdirilmasi tadbirlarinin tatbiqini talab edir.
9D9BÎYYAT
1. G.A.Haciyeva "Kiçik Qafqazin §imal-§arq yamacinin landçaft-zonal rayonlaçdinlmasi" Baki-1965
2. M.9.Suleymanov "Azarbaycanin tabii va antropogen landçaftlannin cografi qanunauygunluqlari" Baki-2005
3. M.A.Museyibov "Azarbaycanin fiziki cografiyasi" Baki-1998
4. Y.0.Qaribov "Azarbaycan Respublikasinin muasir landçaftlannin transformasiyasi va onlarin optimallaçmasi yollari" Baki, 2013
5. Б.А.Будагов "Современние естественние ландшафты Азербайдэжанской ССР" Баку-1988
