CC BY
0УДК 94(479.24)
ДЕПОРТАЦИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ТЮРКОВ ИЗ АРМЯНСКОЙ ССР В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР, ПРОТЕСТА И НЕПОВИНОВЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ ПРОТИВ
ЭТОЙ ПОЛИТИКЕ (1947-1953 ГГ.)
АSAD QURBANLI
AMEA A. A. Bakixanov adina Tarix va Etnologiya institutunun aparici elmi iççisi, tarix uzra falsafa
doktoru, dosent
Annotasiya: Статья посвящена изучению проблемы депортации в 1947-1950-х годах коренного населения азербайджанских тюрков с их исторических земель в Армянской ССР. Трагедии, выпавшие на долю наших соотечественников, переселившихся в Кура-Аракскую низменность Азербайджана, на основе архивных материалов и посредством неоспоримых фактов подвергнуты обширным исследованиям. Автором на основе архивных материалов раскрыты формы протеста против переселенческой политики переселяемого населения, их неповиновения официальным решениям правительства, а в ряде случаев и сопротивления переселению, и их горькие последствия.
Ключевые слова: депортация, Азербайджан, совет, Армения, неповиновение
Giriç. Azarbaycan Respublikasi prezidenti ilham öliyevin ugurlu siyasati va asgarlarimizin raçadati naticasinda torpaqlarimiz içgaldan azad edildi. Ermani separatizminin lagvi va arazi bütövlüyümüz tamin edildikdan sonra Ermanistandan deportasya olunmuç Azarbaycan türklarinin öz tarixi arazilarimiza qayidacagina ümüdlar artmiçdir. Dövlat baççisinin Qarbi Azarbaycan icma nümayandalari ila görü§ünda "itirilmiç torpaqlarla" bagli buradan saslandirdiyi fikirlar va verdiyi bayanatlar öz yurdlarindan qovulmuç soydaçlarimizin tarixi torpaqlarimiza qayidacagina aminlik yaratmiçdir [11].
ilham öliyevin qarçiya qoydugu bu vacib "Böyük Qayidiç" strategiyasi har bir Azarbaycan vatandaçi tarafindan bayanilir va ragbatla qarçilanmiçdir. Odur ki, bizda bu kontekstdan çixiç edirak sanadlar asainda 1947-1950-ci illarda Ermanistan SSR-dan adalatsiz bir qararla Azarbaycanin Kür-Araz ovaligina ^çûm^ûç soydaçlarimizin hansi çaraitda köçürülmasina nazar salmaga çaliçacagiq.Bu maqaladan maqsad ham da azarbaycanlilarin maruz qaldigi bu zoraki akti beynalxalq alama açib göstarmakla dünya elmi- ictimai fikrinda müayyan tasavvür formalaçdirmaq, bununla bagli tarixi haqiqatlari onlarin diqqatina oldugu kimi çatdirmaqdir.
Deportasiyanin xarakteri, maqsadtari. XX asrin ortalarinda azarbaycanlilarin Ermanistan SSR arazisindaki tarixi torpaqlarindan tamizlanmasinin növbati marhalasi baçladi. II Dünya müharibasinin qurtarmasi, Azarbaycan SSR-nin va azarbaycanlilarin SSRi-nin façizm üzarindaki tarixi qalabasinda böyük rolu [13] bela onlari sovet dövlatinin köçürma siyasatindan xilas eda bilmadi.
SSRi Nazirlar Sovetinin "Kolxozçularin va baçqa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina köçürülmasi haqqinda" 1947-ci il 23 dekabr tarixli qarari aborigen türk (azarbaycanli) ahaliya qarçi ermanilarin etnik tamizlama siyasatina yenidan ravac verdi.
SSRi rahbarliyi tarafindan Ermanistan SSR-dan azarbaycanlilarin köçürülmasi kimi bela bir böyük ^ç^ma tadbirinin hayata keçirilmasi siyasati, müharibadan yenica çixmiç bir ölka üçün, asasan da iqtisadi resurslari mühariba illarinda xeyli zaiflamiç Azarbaycan SSR-nin dövlat büdcasindan bu için yerina yetirilmasi üçün olduqca böyük maddi vasait va kapital talab edirdi.
Ermanistan SSR-da xaricdan köçürülmü§ ermanilari yerlaçdirmak adi altinda Ermanistan SSR-dan azarbaycanli ahalinin 1948-ci ilda ^çm^lmasina qarar verilmasi asl haqiqatda Azarbaycan türklarinin Güney Qafqazdaki etno-siyasi durumunu va mövqeyini zaiflatmak kimi ermanilarin makrli plani olan
"Türksüz Ermanistan" siyasatina hesablanmi§, Azarbaycan SSR-nin sosial-iqtisadi inki§afi qar§isinda alava problemlar yaratmaq kimi avantürüst maqsadlarina xidmat edirdi.
Azarbaycanlilarin kö9ürülmasi ila bagli Markazi hökumatin qabul etdiyi qararlarinin siyasi aspektda §arhi da ermani rasmi va millat9i dairalar tarafindan azarbaycanli ahalinin müxtalif forma va metodlarla kö9ürüldüyünü tasdiq edir.
Macburi kö9ürülma ila bagli arxiv materiallari asasinda azarbaycanlilarin Ermanistandan deportasiyasi prosesinin izlanilmasi göstarir ki, deportasiya prosesi ermanilarin azarbaycanli ahaliya qar§i olan tarixi-etnik dü§man9iliyi zamininda hayata ke9irilir, etnik tamizlama siyasatinin yeni formada davami idi.
Bu illarda azarbaycanlilarin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-a kö9ürülmasi ila paralel olaraq xaricda ya§ayan ermanilarin sovet Ermanistanina kö9ürülüb gatirilmasi da hayata ke9irilirdi.
Azarbaycanli ahalinin 1948-ci il kö9ürülmasina qadar ahalinin 1939-cu il siyahiya alinmasina göra, Ermanistan SSR-da 130,9 min nafar türk (azarbaycanli) ahalinin ya§adigi bildirilir [5,v.211-214].
Kö9ürülma arafasinda ermani müallifin qeyd etdiyina göra Ermanistan SSR-da "özizbayov, Vedi, Qarabaglar, Qukasyan, Basarke9ar, Qafan, Amasiya va s. ba§qa rayonlarda ahalinin böyük aksariyyatini ta§kil edirdi" [14, 59].
Deportasiyanin hayata ke^irilmasi.SSRi-da XX asrin 40-50-ci illarinda azarbaycanlilarin Ermanistan SSR-dan deportasiyasi geni§ vüsat almi§, bu siyasat dövlat saviyyasinda müta§akkil §akilda hayata ke9irilirdi.
SSRÍ Nazirlar Sovetinin "Kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina kö9ürülmasi haqqinda" 23 dekabr 1947-ci il tarixli 4083 sayli qararinda 1948-1950-ci illarda Ermanistan SSR-dan 100 min nafarin, 1948-ci ilda 10 min nafarin, 1949-cu ilda 40 min nafarin, 1950-ci ilda isa 50 min nafarin kö9ürülmasi nazarda tutulurdu [8, v.3].Bu qararda azarbaycanlilarin Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina kö9ürülmasi ila alaqadar tadbirlar haqqinda" 754 sayli ikinci qararini qabul edir[2,v.20].1948-ci il mart ayinin 10-da SSRÍ Nazirlar Sovetinin sadri i.V. Stalinin imzasi ila "Kolxoz9ularin va digar azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-in Kür-Araz ovaligina kö9ürülmasi ila alaqadar tadbirlar haqqinda" qabul etdiyi ikinci qararda azarbaycanlilarin Kür-Araz ovaligina kö9ürülmasi ila bagli konkret tadbirlardan bahs olunur va göstarilirdi ki, bu qarar "SSRi Nazirlar Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli qararina alavadir" [2,v.20]
Ermanistandan kö9ürülan azarbaycanli ahaliya bir sira "güza§tlar" nazarda tutulur, "Kand tassarrüfatinda kö9ürma i§lari üzra güza§tlar haqqinda "SSRi Markazi icraiyya Komitasi va SSRi Xalq Komissarlari Sovetinin 1937-ci il 17 noyabr tarixli qarari Kür-Araz ovaligina kö9ürülan azarbaycanli ahaliya da §amil edilirdi. Maraqlidir ki, bu qarar mahz 1937-ci ilda Sibir, Qazaxistan va Uzaq §arqa kö9ürülanlara aid idi [ 9,v.9].
Kö9ürülacak ahalinin yerla§dirilacayi arazi Azarbaycanin Kür-Araz ovaligi müayyan edildiyindan, onlarin Ermanistan SSR-dan kö9ürülüb yerla§dirilmasinda daha agir yük Azarbaycan SSR hökumatinin üzarina dü§ürdü. Azarbaycan K(b)P MK SSRi NS-nin 10 mart 1948-ci il 754 sayli qararindan irali galan vazifalari tez va operativ hall etmak maqsadila 1948-ci ilin 19-da mart qarari ila Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin iravan §aharinda xüsusi nümayandaliyini a9mi§di [8,v.19-21]
SSRi NS-nin "Kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Ermanistan SSR-dan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina kö9ürülmasi haqqinda" 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararinda deyilirdi: "100 min kolxoz9ularin va ba§qa azarbaycanli ahalinin Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina kö9ürülmasi könüllü asaslar üzra kö9ürülsün" [8, v.81].
Deportasiyaya qar^i ahalinin etirazi.Arxiv sanadindan malum olur ki, bu qararda nazarda tutuldugu kimi kö9ürülma he9 da xo§luqla olmayib va macburi xarakter da§iyib.
Ermanistan SSR Daxili i§lar Naziri general-mayor Xoren Qriqoryanin Azarbaycan K(b)P MK-nin
I katibi M.C.Bagirova ünvanladigi "tamamila maxfidir" qrifli 3 may 1948-ci il tarixli "Ermanistan SSR-nin azarbaycanli ahalisi arasinda Azarbaycan SSR-a kó9ürülmaya dair ahval-ruhiyya haqqinda"ki arayi§da bildirilirdi: "Xarakterik haldir ki, galacak kó9ürülma haqqinda ahaliya xabar verilan kimi va bu tadbirin maqsadlari kolxoz9ularin ümumi yigincaginda a9iqlandigi zaman i§tirak9ilar óz taraflarindan hókumatin bu qararini yekdillikla müsbat qar§ilasalar da, óz aralarinda olan takbatak sóhbatlarinda ahalinin 9oxu bu tadbira qar§i óz etirazlarini bildirirlar" [7, v.21].
Azarbaycanli ahali arasinda aparilan dinlamalar va ictimai rayin óyranilmasi zamani malum olur ki, ahali tarafindan kó9ürülmaya olan münasibat hec da rasmi orqanlarin bildirdiyi kimi bir manali deyildi. Düzdür, Ermanistan SSR Daxili í§lar Naziri X. Qriqoryan azarbaycanli ahali arasinda yaranmi§ manfi ahval ruhiyyani onlar arasinda aparilmi§ "zaif izahat i§lari" ila baglasa da, asl haqiqatda Azarbaycan türklari minillar boyu ya§adiqlari, tarixi-etnik torpaqlarini hec da asanliqla tark etmak istamirdilar.X.Qriqoryan Azarbaycan rahbarina ünvanladigi arayi§da bildirirdi: "Bizim tarafimizdan 9oxlu faktlar alda olunmu§dur ki, azarbaycanlilar ya§ayi§ yerlarindan kó9mak istamirlar. Onlarin óz yaxin adamlarinin qabirlarini yad edarkan, mazar ba§inda ayriliq haqqinda bayati demalari onlarin kó9mak istamadiklarini góstarir..." [7, v.20].
Kó9ürülmaya qar§i yarim-leqal formalarda gizli da olsa, manfi münasibat davam edir, bu Zangibasar, Amasya, Basarke9ar, Sisyan, Vedi, Qarabaglar, Arta§at, Oktomberyan, Noyomberyan, Qafan, Megri va s. Rayonlarda ya§ayan azarbaycanli ahali arasinda da kaskin §akilda nazara 9arpirdi [7,v.21-28].
Kó9ürülma tadbirlari Ermanistanin Zangibasar, Arta§at, Vedi, Qarabaglar, Basarke9ar, Noyomberyan, Mikoyan, Dilican, Kirovakan va s. ba§qa azarbaycanlilar ya§ayan 22 rayonunu ahata edirdi. Ermanistan rahbarlari ilk nóvbada türk ahalini kompakt ya§adigi rayonlardan kó9ürmaya 9ali§irdilar.
Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda iravandaki xüsusi nümayandasi M. Mammadovun Azarbaycan SSR K (b) P MK-nin I-katibi M. Bagirova va Nazirlar Sovetinin sadri Teymur Quliyeva góndardiyi sanad kó9ürma ila bagli bir 9ox haqiqatlarin üza 9ixarilmasinda xüsusi ahamiyyat da§iyir.
ilkin kó9ürma planindan aydin olur ki, ermanilar ilkin olaraq azarbaycanlilarla ermanilarin birga ya§adiqlari qari§iq kandlari, asasan da iri azarbaycanli kandlarini kó9ürmak istayirdilar. Bunlardan biri 245 tasarrüfati olan (1179 nafar) Noyomberyan rayonunun Lambali kandi, 238 tasarrüfati olan (1410 nafar) Zangibasar rayonunun Mehmandar kandlari idi.
Sanaddan aydin olur ki, bela bir bóyük kó9ürülma tadbirlari kó9ürülacak azarbaycanli ahali arasinda haddan 9ox suallar dogurmu§, bu maqsadla Ermanistanin müxtalif rayon va kandlarindan azarbaycanli ahalinin müxtalif tabaqalarindan olan §axslar iravana-Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin nümayandaliyina üz tutur, bir 9ox suallara cavab axtarirlar.
M.Mammadovun Azarbaycan rahbarliyina ünvanlanmi§ ilkin kó9ürma planindan aydin olur ki,ona 9oxlu azarbaycanlilar müraciat edarak bildirmi§lar ki, onlari mümkün qadar tez bir müddatda Azarbaycana kó9ürsünlar. Aydin olur ki, nümayandaliya müraciat edanlarin aksariyyati i§siz insanlardir. Bela ki, Ermanistanin vazifali §axslari ermani-repatriantlari yerla§dirmak adi altinda azarbaycanlilari kütlavi suratda i§dan azad etmi§lar[2,v.20].
9hali iqlim §araiti ila bagli narahatliqlarini gizlatmir, onlarin asasan dagliq va dagatayi rayonlarda yerla§dirilmasini hókümatdan xahi§ edirdilar. M. Mammadovun malumatinda góstarilirdi ki, kó9künlar §amxor (indiki §amkir), Tovuz, Agstafa, Qazax va Ganca atrafinda maskunla§maq istayirdilar[2,v. 2027].
Amasya rayonunun £ivinli, Basarke9ar rayonunun §i§qaya kandlarinin bóyük bir hissasi qati suratda Azarbaycana kó9makdan imtina etmi§, Arta§at rayonunun Axund Bozavand, Dargali kandinin 20 nafarlik azarbaycanli ahalisi isa bildirirdilar ki, bizimla na edirlar etsinlar, hec bir halda biz buradan kó9an deyilik. Qoy bizi ela yerimizdaca óldürsünlar. Qafan rayonunun Siznak kand kolxozunun sadri
Ba§ir Tagiyev isa bütün hamkandlilarinin ^ç^maya olan münasibatini ifada edarak deyirdi: "Dogma kandda ölmak, taza yera ^çmakdan yaxçidir [7,v.25].
Zangibasar rayonunun Zangilar, Xirda Damirçi, Oktomberyan rayonunun Baxçalar kandlarinin bir qrup sakinlari isa ^çm^lmanin sababini ermani repatriantlarinin galiçi ila alaqalandirirdilar. Onlar bu qanaatda idilar ki, onlarin tasarrüfatlarinda ermani-repatriantlar yerlaçdirilacak. Amasya rayon MTC-nin bir qrup traktorçusu isa bu fikra galmiçdilar ki, bu il onlar yaz akinini keyfiyyatsiz keçiraçaklar, çrnnki bu mahsulu ermanilar yigacaq va biza hec na çatmayacaq.
Amasya rayonunun Çivinli, íbi§, Da§körpü, Zangibasar rayonunun §urakand, Zangilar, Kolanli, Agahamzali, Vedi rayonunun Böyük Vedi, Taytan, §irazli kandlarinin bir qrup sakinlari isa öz evlarini sökür, tikinti materiallarini satir va hayatyani meyva agaclarini kasirdilar ki, onlara qismat olmayanlar ermanilara qalmasin.
Kolxoz tasarrüfatlarinda çaliçan azarbaycanli ahali köçürma siyasatina etiraz alamati olaraq tarlalara çixmir, vergi ödamakdan imtina edirdilar. Oktomberyan rayonunun Bagçalar kandinin kolxozçulari Zangibasar rayonunun Zangilar, Kolanli, Agahamzali, Basarkeçar rayonunun Çaxirli, Amasya rayonunun Çivinli kandlarinin kolxozçulari kütlavi süratda i§a çixmaqdan imtina etmiçlar. Onlardan i§a çixmamalarinin sababini soruçduqda onlar cavab verirdilar ki, bir halda ermanilar bizi Ermanistandan ^çw^lar, kim ^ün va na ^ün biz içlamaliyik [7,v.20 ].
Vergi ödamakdan imtina edan Zangibasar rayonunun Saricalar kandinin kolxozçulari isa bunu onunla izah edirdilar ki, onsuz da hamimizi ^ç^acaklar, nahaq yera bizim kolxozçular vergi ödayirlar. Göygümbaz kandinin kolxozçulari isa söhbatda bildirirdilar ki, nahaq yera biz kolxozda içlayirik, bizim bütün amayimiz ermanilara qalacaq. Ümumiyyatla ermanilarla yaçamaq çatindir. Çünki onlar bizi sixiçdirirlar, hatta kolxozlarda bela biza münasib i§ vermirlar [7,v.21].
Dinlamalardan aydin olur ki, azarbaycanli ahalinin aksar hissasi köçürülmanin asas sababini ermanilarin türklara qar§i olan tarixi etnik dü§ma^iliklarinda görürdülar. Bütün bunlar tasadüf deyildi.
Belaki, bu insanlarin ya§li va cavan nasli bu arazida ermanilarin zaman-zaman onlarin ba§ina gatirdiklari qanli facialarin çahidi idilar. 1905-1907-ci illarin ma§aqqatli hadisalarini, 1918-1920-ci illarin qaçqinliq illarini ya§ami§ ahalinin qan yaddaçi ermanilarin töradiklari dahçatli facialari hala da unuda bilmamiçdi.
Azarbaycan türklarinin köçürülmasi haqqinda SSRi Nazirlar Sovetinin malum qararinin kütlavi malumat vasitalari ila ahaliya çatdirilmamasi, qararin onlardan gizli saxlanilmasi azarbaycanli ahalida onlarin köçürülacayi arazi, onun istiqamati ila bagli §übhalarin meydana çixmasinda va bazan §aia xarakteri daçimasinda halledici sözünü deyirdi.
Köçürülacak azarbaycanli ahali köçürülmanin na daracada dahçatli oldugunu bilirdilar. Onlar Krimdan Krim türklarinin, Ahiskadan Ahiska türklarinin hansi §araitda köçürülmalarindan xabardar idilar.
Köçürülacak arazi va onun istiqamati ila bagli §übhalarin yaranmasi onlarda sovet dövlatina olan inamsizliqlarindan irali galirdi. Amasya rayonunun Quzukand, Tapaköy, Zangibasar rayonunun Saricalar kandlarinin türk ahalisi isa bela hesab edirdilar ki, köçürülma hec da könüllü olmayacaq va onlar Axalkalakda oldugu kimi damiryol vaqonlarina doldurulub Qazaxistana aparilacaqlar.
0n casaratli etiraz formasi isa Arpaçay (Axuryan) va Araz boyunca yaçayan azarbaycanli ahalinin müayyan qrupu tarafindan irali sürülürdü. Onlar köçürülma tadbirlarina qoçulmaqdansa Türkiyaya va irana keçmak haqqinda götür-qoy edir, bazilari isa vaxtinda bu ölkadan çixib getmamakda öz taassüflarini gizlatmirdilar.
Sanaddan görünür ki, istar azarbaycanli ahalinin, istarsa da ermani ahalisinin fikir va mülahizalarinda Sovet hökumatinin türk ahalisina olan etimadsizligi da öz aksini tapmiçdi. Zangibasar rayonunun Xirda Damirçi, Rancbar va ba§qa kandin sakinlari bela hesab edirlar ki, onlari ona göra köçürürlar ki, Sovet hökumati azarbaycanlilarin Türkiya ila sarhadda yaçamasina inanmir.
Ermani ahalisi arasinda aparilan dinlamalarda SSRi Nazirlar Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli qarari ermanilar tarafindan sevincla qarçilanir, onlar bunu "tarixi hadisa" kimi qarçilayirdilar. Ermanistan SSR Daxili içlar Naziri general-mayor Xoren Qriqoryanin malumatina göra azarbaycanlilarin köçürülmasi ila bagli Yerevan, Leninakan va elaca da respublikanin baçqa §ahar, rayon va kandlarinin ermani ahalisi tarafindan da müxtalif mülahizalar saslanir ki, bunlar da millatçi xarakter daçiyir [7,v.22].
Ermanistanin ermani ahalisi arasinda da Azarbaycan türklarinin macburi ^çm^lmasini Sovet ittifaqi va Türkiya Respublikasi arasinda ola bilacak mühariba ehtimali ila alaqalandiranlar vardi. Sovet-Türkiya münasibatlarinda yaranmi§ gargin vaziyyat ermanilarda manfi ahval-ruhiyyanin yaranmasinda özünü göstarirdi. Bu ahval-ruhiyya daha çox yerli va xaricdan galmi§ ermani-repatriantlar arasinda kaskin §akilda mü§ahida olunurdu. Yerevan §ahar sakini §ura Arutyunovna Orduyanin ermanilarin qonçularina dediklari bu fakti sübut edir. O, xaricdan galmi§ ermani-repatriaint qonçularina maslahat görürdü: "Siz xaricdd yaçayan vd Sovet Ermdmistamma gdlmdk istayan öz qohumlarima mdktub yazaraq bildirim ki, talasib gdlmdsinhr, tezlikla SSRÍila Türkiya Respublikasi arasinda mühariba olacaq [7, v.22].
Azarbaycan türklarinin Ermanistan SSR-dan köçürülmasinin sabablarinin respublikanin istar azarbaycanli, istarsa da ermani ahalisi tarafindan bu çakilda qiymatlandirilmasi heç da tasadüf deyildi,regionda yaranmi§ harbi garginlikla bagli idi.
Ermanistan rahbarlari Vedi rayonundan Azarbaycan türklarini köçürmak ^ün daha sart üsuldan istifada edirdi.Köçürmanin ilk ilinda planda nazarda tutuldugu kimi rayondan 500 adamin köçürülmasi nazarda tutulsa da, daha çox azarbaycanli ahalini köçürmak maqsadila Ermanistan K(b)P MK-nin xüsusi tapçirigi ila rayonun alaqadar taçkilatlari bir neça kandlardan 628 tasarrüfatin köçürülmasi haqqinda arizalari almiçdi, bu ham da macburi qaydada hayata keçirilirdi [4, v.22].
Halbuki, Ermanistandan 1948-ci il üçün 10 min ahalinin ^ç^rnlmasi SSRi NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararinda nazarda tutulmuçdu.Takca Vedi rayonundan 1948-ci il ^ün 9.915 min ahalinin ^ç^rnlmasi albatta ki, çox böyük bir raqam idi.
Arxivda qorunub saxlanilan sanadlardan biri da Vedi rayonun icraiyya Komitasinin sadri Э. Mammadovun Ermanistan SSR Nazirlar Sovetinin sadr müavini Çarqogluyana maktublaridir. Bu maktublar Vedida, Qarabaglarda azarbaycanli ahalinin neca va hansi §araitda köçürülmasina aydinliq gatirir.
Vedi rayonu icraiyya Komitasinin sadri Э. Mammadovun 1949-cu il noyabr ayinin 3-da Çarqogluyana vurdugu teleqramdan aydin olur ki, rayonun Kölcigin, Mangük, örmik, Qaraqoyun, Sünbül kandlarinin ahalisi evlarini, mal-qaralarini satmiç va onlar arasinda daha çox gündalik arzaq, çôrak ehtiyatlari tükanmi§ adamlar var [4, v.22].
Bütün bunlar kôçkrnnlar arasinda naraziliga sabab olur, azarbaycanli ahali kôçrnrma qanunlarina mahal qoymadan özba§ina ya§ayi§ yerini tark edirdilar. Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda Kôçrnrma idarasinin malumatina göra, 1949-cu ilda Ermanistan SSR-dan özba§ina olaraq 4.396 nafar (856 aila) Azarbaycan SSR-a ^çrnb galmiçdi [9, v.22].
Oç^Ulma tadbirlarina qar§i etiraz edan azarbaycanli ahali onlarin ^ç^rnlmasi ila bagli Sovet hökumatina, Azarbaycan rahbarliyina teleqramlar vurur, teleqramlarda onlarin naraziligi açiq-a§kar ifada olunurdu. Markazi hökumata vurulan teleqramlar Ermanistanin poçt idaralarinda ciddi nazarata götürülür, onun matni yoxlandiqdan sonra teleqramlarin vurulmasina icaza verilirdi.
Mingaçevira köçürülmasi nazarda tutulan Megri rayonunun Nüvadi kandinin ahalisi öz yerlarini tark etmirdilar.Vaxti ila Azarbaycanin Cabrayil qazasinin tarkibinda olan va 1929-cu ilda adalatsiz §akilda Ermanistana verilan bu kandin ahalisi tarafindan i.V.Stalina göndarilmi§ teleqramda deyilirdi ki,onlari öz yerlarindan köçürmakdansa, kandinin avvalki sarhadlarinin barpa olunmasi va yenidan Zangilanin inzibati bölgüsüna daxil edilmasi xahi§ edilirdi [2, 24].
Lambali ahalisinin itaatsizliyi. Köçürülma tadbirlarina qoçulmayan va bütün ahalisi ila birlikda bu siyasi tadbira etiraz edan Noyanberyan rayonunun Lambali kandinin ahalisi hala 1948-ci ilda
kôçûmlmasi nazarda tutulan kandlarin siyahisinda idi. Lambali kandinin azarbaycanli ahalisinin II Dünya müharibasindan sonraki illarda tarixi torpaqlarinda deportasiyaya qar§i göstardiyi müqavimatin da öyranilmasi vacib olan asl nümunadir.
Ermanistan SSR Nazirlar Soveti 29 sentyabr 1948-ci il tarixinda Lambali va qon§u Karkila kandinda subtropik sovxoz yaradilmasi haqqinda xüsusi qarar qabul etmi§ va bununla alaqadar hamin kandin sakinlari sarancama asasan Azarbaycan SSR-nin Kür-Araz ovaligina kôçûrûlmali, onlara maxsus malikana va torpaqlar ermanilara verilmali idi [2, v.152].
Ermanistan SSR Nazirlar Sovetinin sadr müavini A.Piruzyanin Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetinin sadri T.Quliyeva 18 oktyabr 1948-ci il tarixinda maktubunda atrafli bahs olunur [2,v.52]. Kandin kôçûrûlmasi Ermanistan Kand Tasarrüfati Nazirinin müavini A.Qriqoryana tapçirilsa da, ahali Azarbaycanin Salyan rayonuna kôçmakdan imtina edir, açiqdan-açiga hökumatin qararina itaatsizlik nümayi§ etdirirdilar.
Azarbaycan SSR Nazirlar Soveti yaninda Köçürma idarasinin raisi A.Gözalov Azarbaycan SSR Nazirlar Soveininin sadri Teymur Quliyeva 26 oktyabr 1948-ci il tarixli maktubunda bildirirdi ki, 245 tasarrüfatdan (1192 nafar) ibarat olan Lambali ahalisi Azarbaycanin Salyan arazisina kôçmak istamirlar [2, v.148].
Azarbacan SSR Nazirlar Soveinin sadri T.i.Quliyev Ermanisan SSR Nazirlar Sovetinin sadr müavini A.S.Piruzyanin adina ünvanladigi 20 oktyabr 1948-ci il tarixli maktubunda yazirdi ki, 1948-ci ilin köçürülma planina müvafiq olaraq Azarbaycan SSR-in Salyan raoynuna kôçmak istamadiklari barada Azarbaycan K(b)P MK-na, Markazi orqanlarina §ikayatlarin daxil olmasi ila alaqadar göstarilan kolxozun köçürülmasi masalasini açiq saxlamaga macburuq [2,v.148].
öslinda, bu i.Stalinin köçürma qararina itaatsizlik sovet sisteminda Lambalilarin ölkada an ciddi siyasi çixiçi idi. Lambali kand sakini Seyidov ölinin 1948-ci ilin 26 oktyabrinda Gürcüstandan Azarbaycan K(b)P MK-nin I katibi M.Ç.Bagirovun adina göndardiyi maktubunda Lambali camaatinin köçürma qanununa itaatsizliyi öz aksini tapmi§dir.Maktubda göstarilirdi ki, Ermanistanda Azarbaycan türklarinin köçürülmasi könüllülük prinsipina asaslanmali olduguna baxmayaraq bu zoraki yolla aparilir va hamin metod eynila Lambali kandinda da tatbiq edilir, azarbaycanli ahali milli ayriseçkiliya va diskriminasiyaya maruz qalir [2, v.151].
Malum olur ki, Lambali ahalisini ^ç^maya razi sala bilmayan rayon rahbarlari kolxozun ümumi yigincaginda saxta protokol tartib etmi§, yigincaqda 150 adam içtirak etdiyi halda 450 nafarin içtiraki qeyd olunmuçdur [2, v.151].
Oç^Ulacak azarbaycanli ahali i.V.Stalina, Azarbaycan K(b)P MK va Azarbaycan SSR Nazirlar Sovetina, Ermanistan hakimiyyat orqanlarindan §ikayat maktublari göndarirdilar. Bu tarixi adalatsizliyi qabul etmayib haray çakan kand sakinlari "Stalin Konstitusiyasi asasinda" özlarinin tapdalanmi§ hüquqlarinin tamin olunmasini talab edirdilar. Lambali kand sakini Cavahir Nazarova SSRi Nazirlar Sovetinin sadri i.V.Stalina ünvanlanmi§ 11 aprel 1948-ci il tarixli maktubunda deyilirdi: "Bizim Vatanimizin atasi va rahbari kimi Siza müraciat ediram: "...Manimyaçadigm kand 130 ildir mövcuddur vd biz uzun illardir tamiz va aziyyatli amayimizla evlar tihmi§ va xoçbaxt hayat qurmuçuq, ...Budur, manim ümidlarim bo§a çixdi.7 aprel 1948-ci ilda bizim bütün kandimiz, azarbaycanlilar Azarbaycan SSR arazisina kôçmalidir.Heç bir sakin, o cümladan man kôçmak istamirik. Man bilmiram ki, bu sarancam naya asaslanir, yalniz ba§a dü§üram ki, bu SSRi qanunlarina, konstitusiyamiza ziddir [3,v.45-46].
Kand sakini Seyidov ölinin 1948-ci il 12 aprel tarixinda SSRi Nazirlar Sovetinin sadri i.V.Stalina ünvanlanmi§ 11 aprel 1948-ci il tarixli maktubunda ürak agrisi ila yazirdi: "...Bu kôçûrma bizim Konstitusiyaya va bütün qanunlarla açiq §akilda ziddiyyat taçkil edir. dgar kolxozda içlamayimizi amr edarlarsa, biz içlacayik, agar sovxozda va yaxud harda olursa-olsun içlamayimizi deyacaklarsa, biz buna haziriq, amma kôçmayak. Kôçma bizim щün amlakimizin va insanlarimizin yarisinin itirilmasi demakdir" [3,v.47].
öhalini ^ç^maya macbur etmak maqsadila Lambali kolxozunun sadri B.insanova rayon partiya komitasinda tazyiqlar göstarilmasina baxmayaraq kand camaatina arxalanan B.insanov onlarin taklifini radd etmiçdi. S. Karapetyanin göstari§i va milislarin (polis) kömayi ila lambalilar maçinlara doldurulur, Gürcüstanin azarbaycanlilar yaçayan kandlarina köçürülür. Gürcüstan hakimiyyat orqanlari isa öz növbasinda ahalini vaqonlara doldurub onlari iravana göndarir.
C.Valibayov va B.insanov lambalilarin bu vaziyyati ila bagli Ermanistan K(b)P MK-da olmu§, bundan sonra hökumat Lambalilarin Basarkeçarin Zod, Agkilsa kandlarinda yerlaçdirilmasina icaza vermiçdi [12, 178].
Azarbaycanli ahali bu kandlarda yeralti qazmalar tikarak uzun müddat burada yaçamali olsa da, dogma yurdlarina qayitmaq ugrunda mübarizani bir an bela dayandirmirlar.Lambalilarin bu talabi i.V.Stalinin ölümündan sonra reallaçir.Kand sakinlari G.M.Malenkova göndardiklari ardi-arasi kasilmayan ariza va teleqramlarda allarindan alinmi§ evlarinin geri qaytarilmasini talab edirlar [9, 35].
Belalikla, Lambali ahalisinin haqli talablarinin Ermanistan rahbarliyi tarafindan yerina yetirilmasi ila naticalanir. SSRi Kand Tasarrüfati Nazirliyi Ba§ Oç^ma idarasinin yaratdigi xüsusi komissiya Lambalida olur va aparilan yoxlamalar va a§kar olunmu§ faktlar barada Ermanistan K(b)P MK-nin I katibi S.Tovmasyana malumat verilir.1950-ci illarin ortalarinda Ermanistan K(b)P MK "Lambalida evlarin keçmi§ sahiblarina qaytarilmasi va onlarin sovxozda i§a qabul edilmasi barada" qarar qabul edir[1,v.84-92].
Sakinlar kandlarina qayidarkan, onlarin evlarina sahib çixmi§ ermanilarla münaqi§a ba§ vermiß, iki azarbaycanli qadin ermanilar tarafindan öldürülmü§dü [12, 183].
Azarbaycan SSR Kand Tasarrüfati Nazirinin müavini M.Poladovun Ermanistan SSR-da olarkan hazirladigi 15 aprel 1954-cü il tarixli arayiçda göstarilirdi ki, Lambali ahalisinin evlari bura köçürülan ermani ailalari arasinda paylanmi§, azarbaycanlilarin qabiristanligi dagidilaraq mazar daçlarindan yeni binalarin tikintisinda istifada olunmuçdur [1,v.84-99].
Ermanistanin kommunist rahbarlari va hüquq mühafiza orqanlari azarbaycanli ahalinin köçürülmasini süratlandirmak maqsadila partiya, sovet rahbarlarina tazyiq edir, onlari ahali ila birlikda ^çmaya macbur edirdilar. Oç^n ahali kütlavi suratda Kür-Araz ovaligindaki Ucar, Zardab, Saatli, Sabirabad, Kürdamir, Tartar va b.rayonlara köçürülürdü. Azarbaycanli ahalinin ^ç^maya qar§i leqal va qeyri-leqal çixiçlarina va göstardiklari müqavimata baxmayaraq 100 mindan artiq soydaçimiz Ermanistandan Azarbaycanin Kür-Araz ovaligina köçürüldü.
Azarbaycan türklarinin köçürülmasi haqqinda SSRi NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qarari SSRi va Ermanistan SSR rahbarlarinin türk ahalisina qarçi hayata keçirdiklari cinayatkar siyasi akt idi.
SSRi NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qararinda köçürülmanin "könüllülük" prinsiplari asasinda aparilmasi qeyd olunsa da, köçürülma macburiyyat prinsipi ila hayata keçirilirdi.Macburi ^ç^rnlmaya 400-dan artiq azarbaycanli kandi maruz qaldi.
Natica. Yekun olaraq açagidaki ümumila§dirilmi§ naticalar çixarilmiçdir. 1)Azarbaycanli ahalinin deportasiyaya qar§i müqavimati va itaatsizliyi, eyni zamanda totalitar rejim dövründa ^ç^maya qar§i etiraz formalari totalitar rejimda ahalinin an böyük siyasi hadisasi kimi qiymatlandirilmalidir. 2) Deportasiya prosesi ahalinin köçürülmanin könüllü olduguna istinad edilmakla tarixi torpaqlarini tark etmakdan boyun qaçirilmasi; 3) etiraz formasi kimi ictimai tasarrüfatlarda çaliçmaqdan imtina etmasi; 4) §axsi amlakin dagidilmasi va mahv edilmasi; 5) köçürülmanin "könüllülük" prinsiplari asasinda deyil, macburi köçürülmasi; 6) köçürülmaya müqavimatin taçkili va onun baçinda azarbaycanli partiya-tassarrüfat rahbarlarinin durmasi; ) ^ç^nlarin Kür-Araz ovaliginda deyil, dagatayi rayonlarda maskunlaçmaq cahdlari; 8) ahalinin ^ç^ma qanunlari ila deyil kütlavi köçmasila mü§aiyyat olmuçdur.
9D9BÎYYAT
1. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Arxivi , f 411,siy 36,i§ 277
2. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Arxivi, f 411. siy 9, i§ 580
3. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Arxivi , f 411,siy.9,i§ 601
4. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Arxivi , f.411, siy. 9,i§ 734
5. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Arxivi ,f 411, siy 28, i§ 163
6. Azarbaycan Respublikasi Prezidenti i§lar idarasi ictimaiSiyasi Sanadlar Arxivi , f.1,siy. 222,i§ 48
7. Azarbaycan Respublikasi Prezidenti i§lar idarasi ictimaiSiyasi Sanadlar Arxivi,, f.1,siy. 221,i§ 5
8. Azarbaycan Respublikasi Prezidenti i§lar idarasi ictimai Siyasi Sanadlar Arxivi , f.1,siy.206,i§.29
9. Paçayev A.Köçürülma. Baki: Ganclik, 1995, 40 s.
10. Rahimoglu H.Silinmaz adlar,sagalmaz yaralar. - Baki: Azarnaçr, 1995 260 s.
11. Respublika qaz., 25 dekabr 2023, № 2»83 (7465)
12. Musayev T. XX asrda xalqimizin baçina gatirilmi§ müsibatlar. Baki: Agridag, 1999
13. Madatov Q.ö. Azarbaycan SSR 1941-1945-ci illar müharibasinda. Baki: Turxan,2018,275s.
14. isaakyan Q. Ermanistan SSR (qisa tarixi oçerk). Baki: Azarnaçr, 1960, 146 s.
