CC BY
17УДК 82
"М6ЛМ6ЛYМД6ГY" ЭМОЦИОНАЛДУУЛУКТУ ЖАРАТУУЧУ ТИЛДИК КАРАЖАТТАР
Т.К. Сыдыкова1
Аннотация
Макалада кыргыз элинин ак тацдай текме акыны Барпы Алыкуловдун "МвлмвЛYм" деген ыры азыркы мезгилде элге кецири тарап, элдин CYЙген ырларынын бирине айланууда. Мунун себеби эмнеде деген суроонун тегерегинде иликтвв ишин ЖYргYЗYYГв аракет кылдым. Анын сыры эмоционалдуулук маселесинде экени билинди. Мына ушул эмоционалдуулукту жаратуучу тилдик каражаттардын кызматына назар таштадык.
Негизги свздвр: Мвлмвл, эмоционалдуулук, тилдик каражат, фоностилистика, аллитерация, муун, ыргак, автопортрет.
Кыргыз элинин ак тацдай твкмв акыны Барпы Алыкуловдун поэтикалык лабораториясына анализ жасоо менен, анын чыгармасынын негизги езгечелYГYH TYЗгвн тилин биле алабыз. Тили дегенде анын таасирдYYЛYГYHДв, окурмандын сезимине уйгу-туйгу жаратышы. Бул илимде эмоционалдуулук деп аталат.
Адабият, жалпы эле кврквм внвр окурманды, угарманды, керYYЧYHY кош квцYЛ калтырышы MYMKYH эмес, ал адамда андай же мындай, оц же терс сезимди ойготот. Кврквм чыгарма так мына ошол адамдын сезYY-туйгусун козгоп, кан-жанын кызыткан себептYY, окуп же угуп жатканда езYбYЗДY унутуп коюп, китепте, сахнада же экранда вTYП жаткан окуяларга аралашып ЖYргвндвй сезебиз, алардын каармандары ыйласа ыйлап, KYЛCв KYЛвбYЗ. ДYЙнеде квп адамдар бир жолу окуган китеби же бир жолу квргвн спектакли турмуштагы басып втквн жолун кайра кароого мажбур кылганын, вMYPYHYH аягына чейин эсинде калганын KYбвлвшквн. Адабияттын мына ушундай таасирдYYЛYГY эмоциялуулук [3, 276-277-б.].
Твкмв акындын ашыктык лирикасынын алдыцкы сабында турган «МвлмвЛYM» аттуу ырындагы эмоционалдуулукту жаратуучу, пайда кылуучу тилдик каражаттар ар TYPДYY, квп кырдуу, ийкемдYY жана да универсалдуу.
Барпы - баарынан мурда, ашыктыктын акыны. Анын бул жааттагы ырларын уккан же окуган киши Махабат айылын кайрадан дагы бир жолу аралап, анын CYЙYY аттуу ГYЛзарынан кайрадан дагы бир жолу ырахат алып, емYPДYH ошол эстен кеткис кырчын курагына кайрадан кайтып баруу бактысын башынан кечирери шексиз. Мына ушундай касиети YЧYH Барпыдай акындын артында калган эстетикалык MYЛKYHв ачык да, тымызын да таазим этYY урпактардан-урпактарга улана берчY TYГвнбвс жврвлгвгв айланышына ^мен жок [2, 221-222-б.].
Акындын мындай касиеттеринин взв^ чыгарманын лингвистикалык-фонологиялык табиятында жана улуттук поэтикалык динамика менен логикалык ыраатуулугунда, эмоционалдуулугунда, чечмелей турган болсок:
1. Чыгарманын аты менен баш каармандын аты - бул анын мазмунунун, жаралып жашашынын, вMYP CYPYШYHYH уланышы. «МвлмвЛYMДYH» курамы редупликация (<мвл=мвл) жана -ым деген жакчыл таандык MYЧвCYHвн туруп, жакшы кврYY, жактыруу, эркелетYY, вЗYHв тартуу, менин эц кымбат кишим деген маанини билдирет. Демек, чыгарманын атында автордук супермодуляция менен жагымдуу лиризм жатат.
2. Ырааттуулук менен ийкемдYYЛYKTYH шайкеш же жанаша болушу. Бул жагынан акындын чыгармасы 7-8-муундан турат, жалпы квлвMY - 122 сап.
1Сыдыкова Толгонай Кочконбаевна - кандидат филологических наук, доцент, Кыргызский государственный университет имени Ишеналы Арабаева, Кыргызстан
Мында уйкаштыктын TYрлeрY колдонулган жана аллитерация менен ассонанстын биосинтези абалында трансляцияланып кыналган. Алсак: «Беттин кeркY нур менен, Белдин кeркY кур менен, Биз CYЙгeн сулуу - МeлмeлYM, Белгилуу болсун ыр менен»[1, 70-б.].
Келтирилген тeрт сап жалан [б] тыбышынан башталып, аллитерация кeрYHYШYH TYЗДY, 1,2,3-саптар: «нур менен, кур менен, ыр менен» деген фоностилистикалык каражаттар аркылуу куплеттик микроконструкцияны жаратып, мындагы тыбыштык окшошуулар дабыш кооздугун, ыргактуулугун, уккулуктуулугун жаратты. Ушул эле саптары эки эле тыбыштан же [т жана л], [н жана к] тыбыштарынан айырмаланып (беттин кeркY нур менен; белдин ^р^ кур менен), ырдын кийинки саптарына каламбур-кардиограмма болуп турат. Дагы бир мисал:
«Чыныга куйган бал болсон, Чымындай ага малынсам. Чыга албай жатып ошондо, Чын eзYнe багынсам. Чыгарып койсон боор ооруп, Чырагын болуп жагылсам» [1,71-б.].
Келтирилген саптарда - аллитерация [ч] тыбышы аркылуу ишке ашып, тыбыштардын YHдeштYK мыйзамы менен жаралды. Саптар аягында «малынсам, багынсам, жагылсам» деген этиштик каражаттар менен жалгашты. Демек, ырдын агглютинациясы бир нече багытта болду. Натыйжада, чыгарманын кeркeмдYYЛYГY кубулжума абалга жетип, угумдуулугу менен жеткиликтYYЛYГY жаралды. Ошондой эле келтирилген саптардын экинчи тамгасы же муун TYЗYYЧY eзeгY-чордону жалан [ы] - тыбышы болуп, YЧYHЧY же жабык муундун 3 тыбышы уян [н, м, р] жана жумшак [г] YHCYЗДeн куралган. Ырдын уккулуктуулугун, таасирдYYЛYГYH, ийкемдYYЛYГYH жаратууда YHДYY тыбыштар менен бирдикте YHCYЗ тыбыштардын да кызматы зор экенин айтып кетYYгe болот. 9з кезегинде мындай фоностилистикалык абал автордун eздYK кeркeм дареметинин кыртышын кeрсeтeт, акындын ыр жаратуудагы лирикалык чеберчилигинен баян берет.
3. Чыгармадагы тексттин поэтикалык эмоционалдуу кудуреттYY KYЧY -салыштыруулар. 9з кезегинде салыштыруулар автордун ДYЙнe таануусу менен кабылдоосунун курамынын суммасынан жаралган. Мисалы,
«Эки илабин кызыл ГYЛ, Ачылгандай МeлмeлYM. Бир карасан, ЖYрeккe от, Чагылгандай МeлмeлYM» [1, 70-б.].
Мында кишинин эки илеби - эн кeрYHYKTYY дене MYчeсY кызыл ГYЛгe салыштырылып, кыз баланын кeркYнe кeрк кошкон элементи экендиги, жалын болуп, жанып тургандыгы жeнYHдe айтылып, тексттин кeркeмдYYЛYГY ажарланып турат. Бул куплеттин 3-4-саптарындагы: «бир караган ЖYрeккe от чагылгандай» болуп туюлуп, ушул куплеттин 1-2-саптарындагы «эки илебин кызыл ^л» деген салыштыруудагы ойлорду KYчeтYП, толуктап жана коштоп, ойдун окурманга жеткиликтYY, ошондой эле CYЙKYMДYY болушун шарттап турат.
4. Тeкмe акындарга MYнeздYY болгон кeрYHYШ - элдин купулуна толгон жана элге илхам жараткан кeтeрYHKY маанайдагы салттуу, эмоционалдуу контексттин болушу. Мисалы:
«КYЙДYM, Мeлмeл, аппагым, Ааламда сендей таппадым. Ойлоп-ойлоп KYHY-TYH, МeлмeлYM деп какшадым» [1, 71-б.]. «КeйнeгYHДeн кeнчeгYH, Куп жарашып чeнтeгYH. Кeп уланды KYЙГYЗгeн, Кeйнeккe eзYH CYЙГYЗгeн»[1, 72-б.].
Келтирилген мисалдарда (кенчек - аялдар бYЧYЛYГYнe таккан тегерек металл (4, 65-б.) жаш перизаттын CYЙKYMДYY автопортретинин, ай жамалдуу ЖYЗYHYH кeрYHYШY чагылдырылган. Иликтeeгe алынып жаткан ырда, мындай CYрeттeeлeр, фоностилистикалык каражаттар жыш жолугуп, каармандын жылдыздуу ЖYЗYH ого бетер ажарлантуу YЧYH кызмат кылып, автордун акындык чеберчилигинин бир ыгынан, бeтeнчeлYГYнeн кабарлап турат. Бул жерде элдик менен автордук ^р^м тил каражаттары eтe эле тыгыз айкалышып, чырмалышып, жашап жатат.
5. Ырга автордун катышуусу жана eзYMДYK сентиментализм. Ырга автор-дун каарман иретинде берилиши тексттин манызын реалдуулук менен жакын-даштырып, чындык менен окуянын ажырагыз бYTYMДYK экендигин ырасталат. Демек, мында стихиялуу сентиментализм жатат. Мисалы:
"Угар белен YHYMДY?
Алар белен тилимди?
Сооротоор белен баладай.
Санааркап ЖYргeн дилимди?"[1, 71-б.].
"Берейин десем малым жок,
Мал табууга алым жок.
Кедейликтин дартынан,
Тышым жалын, ичим чок" [1, 72-б.].
Келтирилген куплеттердин биринчиси - анлаутта (башында) - ар (угар, алар, -санаар), - ор (сооротор) деген форманттар; инлаутта (ортосунда) «белен» деген лексема аркылуу; ауслаутта (аягында) «YHYMДY, тилимди, дилимди» деген сeздeр менен чырмалышып, автордун eзYMДYK менталитети берилип, ойдун эмоционалдуу-экспрессивдYY болушун шарттады.
Экинчи куплете уйкаштыктын эпицентри берейин десем малым жок деген коммуникациядан башталып, кийинки саптарда «алым жок, ичим чок» деген сeз айкаштары аркылуу уйкаша уланат. Уйкаштык - бул ыр саптарынын ыргактык TYЗYЛYШYHYH белгилYY бир жеринде туруучу эки сeздYH YHдeштYГY [6, 406-б.]. 7-8-муундан куралган акындын ырындагы мен eзгeчe лингвистикалык анафора-эпифоралык кeрYHYШтe ишке ашкан, мына ушул жагынан алып караганда да автордун ыр жаратуудагы чечендик-чеберчилиги бeтeнчe реализацияланган.
6. Акындын ыр саптарында eзY жашаган аймактагы сeздeр же фонологиялык, лексика-семантикалык, синтаксистик каражаттар колдонулган Алар коммуникативдYY статуста ырдын маанисине синирилип, поэтикалык-кeркeмдYK кызмат кылган. Мисалы:
"Ышкыдар болдум, МeлмeлYM,
Коркосунбу убалдан?
Сени кошпой Барпы акын.
Чыга алабы кумардан!" [1, 70-б.].
Келтирилген куплетте регионалдык жана индивидуалдык аспектиден ^щл бура турган лингвистикалык YЧ кeрYHYШ, жагдай бар: 1) ышкыдар -кыргыз адабий тилинин нормасына салып, жакындатып айтканда - чын ашык болдум, eтe CYЙYП калдым - фонетика-морфологиялык, лексика-семантикалык кeрYHYш; 2) коркосунбу убалдан? - CYЙгeн жарды сыйлоого, анын ички сезимин баалоого KYЧYH жетеби? - фразеологиялык, eтмe маанидеги сeз айкашы; 3) Сени кошпой Барпы акын/Чыга алабы кумардан! - бул эмоционалдык текстте автордук риторикалык суроо жана лирикалык чегинYY. Демек, бул жерде ойду CYЙгeн кишиге, ошону менен бирге окурманга оргуштата жеткирYY максаты коюлган. Мындай чынжырланган саптар, куплеттер аталган ырда бир топ.
7. Акындык поэтикалык новаторлуктун берилиши, чагылышы. Барпы акындын лирикалык ырлары бeтeнчe кeтeрYHKY маанайда, жоктон барды жара-тууга ылайыкталып, eзгeчe чыгармачылыктан жаралган. Мисалы:
"Сенин ышкын баланын,
Тилегиндей, МeлмeлYM.
^лзар кылчы ЖYрeктYH,
Какшып жаткан чeлдeрYн" [1, 70-б.].
Мындагы «Сенин ышкыц баланын, тилегиндей» деген салыштырууда МвлмвЛYMДYH дилинде эч кандай жамандыктын жоктугу, жаш балдар адамдар-га кандай жагымдуу жагдай тартууласа, ошондой жылдыздуу экендиги контек-сттик уюшулма мацыз менен айтылды. Ал эми «^лзар кылчы ЖYрвктYн/Какшып жаткан чвлдврYH» деген ыр саптары метафора менен мето-нимиянын кошундусунан туруп, ойдун взвк жолу «^лзар менен челдер» деген антонимиядан куралган.
Жыйынтыктап айтканда, Барпы акындын "МвлмвЛYMY" ашыктык ырлардын кеч башында турган ыр. Бул ыр жогорудагыдай кудурет KYЧY менен бYГYHKY ^нде экинчи вMYP CYPYYДв, башкача айтканда, чыгармачыл инсан Токтосун Тыныбековдун, Малик Аликеевдин жана азыркы жаштардан Мирбек Атабековдун аткаруусунда элдин жактыруусуна ээ болгон, кецири тараган жана да тароодо. 2015-жылы Мирбек Атабековдун аткаруусундагы "МвлмвЛYм" "Жылдын мыкты ыры" деген наамга татыктуу болду. Ошондон улам Барпы Алыкуловдун аты аталган ыры эл арасында - кыргыз музыкалык маданиятында, KYHДвЛYK турмушта бат-бат уктурулуп турган ырлардан. "Кер болгон менен, ыр жактан, КездYYHY артка калтырчу. "МвлмвЛYMДY" андай айта албайт Жыйылып келсе жалпы ырчы [5, 105-106-б.].
Адабияттар:
1. Барпы: (Чыгармалар: 2-том) / Б. Апилов - TYЗген, К.Даутов - жооптуу редактору жана баш свЗYH жазган. -Б.: «Полиграф-ресурс», 2008.- 384 б.
2. Барпы: (Изилдввлвр, эскерYYлер, арноолор) / Б.Шамшиев - TYЗген, К.Даутов -жооптуу редактору жана баш сезYH жазган. - Бишкек, 1994. -221-222-б.
3. Борбугулов М. Адабият теориясы. - Б.: «Кыргызстан - Сорос» фонду, 1996. -276-277-б.
4. Кыргыз тилинин свздYГY. 1-белYM. -Бишкек, 2011. -65-б.
5. Сарногоев Б. Ашуудан берген отчетум. - Фрунзе, 1989, 105-106-б.
6. Томашевский Б.В. Стилистика и стихосложнение. -Л.,1959. -406-б.
© Т.К. Сыдыкова, 2016
УДК 82
ЭМОЦИОНАЛЬНО-НАРОДНЫЕ СРЕДСТВА, КОТОРЫЕ ОТРАЖАЮТСЯ И ПЕРЕДАЮТСЯ В ПРОИЗВЕДЕНИИ БАРПЫ АЛЫКУЛОВА "МЁЛМЁЛЮМ"
Т.К. Сыдыкова
Аннотация. В статье анализируется произведение одного из известных поэтов-импровизаторов Барпы Алыкулова "Мёлмёлюм", которое с помощью кыргызских лингвистических средств отражает эмоционально-педагогические направления.
Ключевые слова: эмоциональность, лингвистические средства, фоностилистика, Мёлмёл, слог, ритмика, автопортрет.
© Т.К. Сыдыкова, 2016
UDC 82
EMOTIONAL FOLK REMEDIES, WHICH ARE REFLECTED AND TRANSMITTED IN THE WORKS BARPY ALYKULOV "MOLMOLUM"
T.K. Sydykova
Abstract. The article analyzes the work of one of the famous poets-improvisers Barpy Alykulov "Melmelyum", which with the help of Kyrgyz language means reflects the emotional and pedagogical direction.
Keywords: emotional, linguistic means, fonostilistika, Molmolum, syllable, rhythm, self-portrait.
© T.K. Sydykova, 2016
