CC BY
8УДК 81.367:512.154
ЭПОСТОРГО МYН6ЗДYY ТИЛДИК 6ЗГ6Ч6Л'УКТвР ЖвНYНДв
Т.Ж. Исакова1, Ж. Элчиев2
Аннотация
Макалада кенже эпостордо кезигYYЧY кеп, етме маанилYY сез жана сез айкаштарынын колдонулуу бетенчелYKтерYне илимий анализ ЖYргYЗYлет.
ТYйYндYY свздвр: кеп маанилYYЛYK, етме маанилYYЛYK, уйкаштык, тилдик бирдиктер, сездYK, керкем баяндоо, эпос, кыскаруу, кыстартуу, образ.
Кеп, етме маанилерде колдонулган сез жана сез айкаштарынын элдик кенже эпостордо колдонулуу бетенчелYKтерYH изилдееде фактылык материалдар катары «Кожожаш»[3], «Эр ТештYK [5]», «Жоодарбешим» [1], «Эр Табылды» [6], «Кедейкан» [2] жана башка кенже эпостор пайдаланылды. Аталган эпостордон турмуштук эпосторго салыштырмалуу баатырдык эпостордо кеп жана етме маанилерде колдонулган сездердYH бир топ арбын экендиги байкалат. Мындай сез жана сез айкаштарынын ойду образдуу, элестYY берYYЧY каражат гана эмес, уйкаштыкты жаратууда да чоц рол ойноочу тилдик бирдик экендиги айкын керYнет. Мындан бир нече, же етме маанини туюнтуп колдонулган мындай сез, же сез айкашынын бир, же TYЗ маанилYY сездерге салыштырмалуу езY менен логикалык ырааттуулукту TYзе алган экинчи бир сез менен тыбыштык, муундук жактан жакындыкта (окшоштукта) болуу MYMKYHЧYЛYГYHYH кецири экендигин ацдоого болот. Маселен, Боз мойноктун четинде, Казылган калыц ор келет. Жер жарылып мол келет» [5] деген саптардагы етме мааниде берилген «ор» сезY менен тыбыштык жана муундук жакындыкта турган бир маанилYY «мол» сан елчем тактоочу катарлаш орун абалында бир этиш менен айкаша келип, образдуулукту да, уйкаштыкты да жаратты. Ошондой эле етме маанилYY сездер ез ара да уйкаштыкты пайда кылып, ездерY гана эмес, багыньщкы абалда катышкан атоочтук TYрмек формасындагы айкаштарды да етме мааниге еткерген учурлар кезигет. Мисалы; «Казып койгон ору бар, кайнатып койгон шору бар» деген саптардагы «ору», «шору» деген сездер баштапкы маанилеринде колдонулбай, ездерY менен биргеликте «Казып койгон», «Кайнатып койгон» деген атоочтуктарды да етме маанилYYЛYKTYH таасирине кабылткан.
Эпостордун мазмундук езгечелYKтерYне ылайык кеп маанилYY сездердYH лексикалык TYрлерY да арбын, же сейрек кезигет, тактап айтканда, баатырдык эпостордо кара KYЧTYK, зордук-зомбулуктук, азап-тозоктук маанилерди камтыган «кол», «ор», «шор», «кор» деген енДYY етме маанилYY сездер арбын, же кеп кайталанып колдонулса, турмуштук эпосторго мындай керYHYШтер, дээрлик, MYнездYY эмес. Алардын баатырдык эпостордо, езгече, анын мифологиялык TYрлерYHде ете арбын колдонулгандыгы байкалат Маселен, «Эр Твштук» [5] эпосунан алынган темен^ YЗYHДYлерде катышкан сездердYH, дээрлик, бардыгы етме маанилеринде колдонулган:Арылбаган эц жаман, Шорго кирди Эр ТвштYK. Жалыны вчуп койбогон, Корго кирди Эр ТвштYK. Тушту кемпир оруна, ТвштYк кетти зымырап, Барса келбес жолуна. Кап-таган экен калыц кол, Калыц колго кол салсак. Кайнайт экен биздин шор.
Эпосторго MYнездYY болгон мындай тилдик бетенчелYKтерде берилген образдуу CYреттеелердY ез децгээлинде башка тилдерге которуу TYГYЛ, жетки-ликтYY кабылдай алуу да езYHче татаалдыкты жаратат. Чынында, байыртадан
1Исакова Таалайкан - преподаватель, кафедра государственного языка медицинского колледжа, Ошский государственный университет, Кыргызская Республика.
2Элчиев Жаанбай - доктор филологических наук, доцент, зав.кафедрой кыргызского языкознания, Ошский государственный университет, Кыргызская Республика.
келаткан баба тилибиздин YЛГYCY болуп сакталып калган элдик жомоктордун, уламыш-дастандардын тилиндеги мындай татаалдыкты, образдуулукту, кврквмдYYЛYKTY сез менен атайын алектенген адистер, жогорку муундун вKYЛдврY эле ацдай албаса, учурдагы ортоцку жана k^yy муундун вKYЛдврYHYH тиши втпвст^^ анык. Ал эми мындай кичине тилдик «татаалдыкты» эц алгач (эскирген свздвргв караганда да) втмв мааниде колдонулган свз жана свз ай-каштары пайда кылат. Андыктан андай тилдик бирдиктердин YCTYнен изилдвв иштерин ЖYргYЗYY, втмв мааниде келген сездердYH жана фразеологизмдердин контексттик туюнтмаларын иштеп чыгуу вцдYY иш аракеттердин ЖYргYЗYЛYП турушу талап кылынат. Мындай тилдик бирдиктер эпостордо кээде кайтала-нып берилсе, айрым учурда бири-бирин толуктайт, же кайсы бир свз менен ай-каша келип, такыр башка маанини билдирип калат. Маселен, жогорку экинчи YЗYHДYДегY «кол» квп маанилYY свЗY вз алдынча зат атооч катары келип, «душ-мандын жоокери» деген мааниде да, татаал этиштин тутумунда келип, «согушсак» деген мааниде да колдонулду. Андагы « каптаган» деген атоочтук « ар тараптан курчап елтYPYП кирген» деген мааниде, «калыц» деген сын атооч алгачкы маанисинде эмес, «квп» деген тактоочтук мааниде берилген.
Эпостордун тилинде кээде бир эле квп маанилYY свз бир нече сапта ар башка маанилик езгечелYKтерде берилет. Мындай абалды, масален, «сал» квп маанилYY этишинин «Эр ТештYK» [5] эпосунда колдонулган:
1). Аса байлап ошондо,Чалкуйрук суутуп салды эле. | «Кара Жолтой» ка-зандын, Бир бвйрвгYH жара тээп. Салган экен Чалкуйрук^Тац свгYЛYп калган-да,Чаар бээ тууп салганы. 2) Кырк кулактуу казанга,Чал куйрукту салды эми.Отко салса ^йбвгвн, Сууга салса батпаган.Омуртка деген сввктYH, Бери жаккы чети деп, Конокбай найза салды эле.
Алынган мисалдардан анык байкалып тургандай, «сал» этиши нагыз жана кемекчY этиштик кызматтарда колдонулуп, вз алдынча да, кайсыл бир свз менен биргеликте да берилди. 1-топтогу мисалдарда чакчыл этиштер атооч свздвр менен биргеликте берилип, кемекчY этиштик кызматта келсе, 2-топтогуларында нагыз этиштик кызматын сактап, 1-мисалында «алып чыгууга, кармашууга жвнвттY» деген, 2-синде «таштаса», «ыргытса» деген, ал эми 3-CYHде «сайды» деген маанилеринде колдонулду.
Ошондой эле бир сездYH TYЗ маанисинде да, втмв мааниде да колдонулган учурлары атооч свздвргв да MYнездYY. Маселен, «Алтын баштуу ак аркар, касие-ти ашынып» деген саптагы «алтын баштуу» деген айкаштын эки сезY тец TYЗ маанилеринде колдонулса, « Азап тартып канча жыл, Алтын башыц кор болот» деген мисалдагы ошол эле свздврдYH эквв тец втмв маанилеринде берилген. Ал эми «Алтын жаак сыр жебе, Сени кудай урганбы» дегендеги «жебе» сезYне аныктагыч болуп TYШKвн «алтын жаак» айкалышынын курамындагы свздвр да баштапкы маанилеринде колдонулган эмес. Мындагы «алтын» зат атоочунун сын атоочтук кызматта келип, «алтын жалатылган», «алтын менен сырдалган» деген маанилери ошол эле сапта кыстырылып берилген «сыр» сезYHYH тааси-ринде айкындалып турат. Эгерде «алтын жаак жебе» эмес, «кара жаак жебе » деп берилсе, «кара» сезY «сырдалбаган», «жасалгаланбаган» деген TYШYHYKTY билдирет. Аны «Кара жаак кайкы тил, Кайраным Током келген бейм» дегендей негизде кароого такыр MYMKYH эмес. Бир свздYH мындай квп кырдуу маанилер-де берилиши эпостук чыгармалардын тилдик взгвчвЛYKTврYHYH негизин TYзет.
Эпостордун тилдик бвтвнчвЛYKTврYHYH дагы бир кврYHYШY катары уйкаштыкты уюштуруу максатында айрым тыбыштарды, же MYчелердY, же свздврдY TYШYPYП берYY, кээде, тескерисинче, MYчелердY кыстырып берYY ык-маларын кврсвTYYГв болот. Маселен, КвЗYMв жылуу кврYHГвн, 9зYбYЗДYH эл-сицби? деген саптагы «элсицби?» деген свздвн чыгыш жвндвмвHYH MYЧвCY TYШYPYЛCв (туурасы -«элденсицби?»), Ким экенин билYYгв, Жоодар свздY салды эле деген мисалда «сездY салды эле» деген татаал этишке табыш жендеменYH MYЧвCY кыстырылган (туурасы- «свз салды»). Мындай кыстаруу ыкмасына караганда, кыскартуу ыкмасы квбYрввк колдонулуп, алардын, негизинен, темен^дей взгвчвЛYKTврдв ишке ашкандыгы кврYHвт:
1) СездYH бир тыбышы, же мечесY TYШYPYЛYП берилген.
М: Бupu(ндe) алтын, бupввндв, КYMYштвн кылган мунар(а)бар [l]. Ала-пайын таба албай, Алдынан утур(лап) бара албай [l]. Карыя атам кармаган, Кан(дуу) арыктан акканда [2]. Мойнумду жула койгудай, Мен эле сeнuн кар-гац(мын) бы? [l] ж.б.
Бул мисалдардан айкын кeрYHYП тургандай, айрым тыбыштардын, ce3 жасоочу, ce3 eзгeртYYЧY MYчeлeрдYH TYШYPYЛYП берилиши аркылуу уйкаштык-тын жаралгандыгы eзYHчe бир стилдик ыкма катары кызмат eтeгeн. Ошондой эле сейрек TYPдe болсо да, ce3 жасоочу MYчeнYH синоними менен «зордоп» ал-маштырган учурлар кезигет. М: Карыптарга кайрыкер, (кайрымдуу) Бечарага боорукер [2].
2). Уйкаштыкы жаратуу максатында сeздeрдYH тыбыштык жактан бузу-луп, кыскартылып берилген учурлары eзгeчe «Жодарбешим» [l] эпосунун О.Урмамбетовдун айтуусундагы вариантында бир топ арбын кезигет. Бирок анын кайсыл сeз экендиги контекстке ылайык дароо эле айкын болуп турат. М: Мунун мындай жоругун, Жанында кошу бuлчY экен.1 Башына тYШвт neндeнuн, Нечен тYpкYH жамат деп.1 Караандары булардын, Бupuнuкu двбвдвй, Бupu ки-чи жвнвквй. I Тецтуштан бетер, ой, жашар, Кеп сурайсынуялбайж.б.
Алынган мисалдардагы «кошу» - «кошууну», «жамат»- «жамандык», «ки-чи»-«кичине», «жашар» - «жаш бала» деген тез жана шз тизмектеринин экинчи варианттары катары келип, контекстке ылайык eз маанилерин сактоо менен уйкаштыкты камсыздашкан.
3). Кошмок сeздeрдYH бир компоненти TYШYPYЛYП жана шз жасоонун син-таксистик ыгы аркылуу жасалган мындай татаал сeздeр морфологиялык ыкма-да жасалган жeнeкeй сeздYK вариантына eткeрYЛYП берилген, же кайталанып бeрилYYгe тийиш болгон бeлYKчeнYH бири TYШYPYЛгeн, жандоочтор казак, eзбeк тилдерине MYнeздYY абалда кыскартылып, алдындагы сeз менен биргеликте берилген учурлар кезигет. М:Ар дары берсе жакпаса, Арганы бизге таппаса [l]. Улугум Азим eлсeчY, Ушул экee калсачы [2], Жети атанды кулдантып, Же мойнуца чынжыр салдымбы? Башынды кесип байланып, Канжыгалап барайын [l] ж.б.
Мындагы алгачкы эки мисалда «ар кандай», «ар TYPДYY» жана «eлбeй калсачы, «rapYY калсачы» деген кошмок сeздeрдYH, болгондо да, негизги бeлYKтeрY TYШYPYЛYП берилсе, кийинки мисалдарда «кул кылып», «канжыгага байланып» деген татаал сeздeр жeнeкeй сeздYK варианттарына eткeрYЛYП, чеберчилик менен колдонулган. Ал эми «Бир кудайдын буйругу, Мени да, сени жалгаган» деген мисалда «сени» ат атоочунан кийин кeлYYгe тийиш болгон «да» бeлYKчeсY TYШYPYЛYY менен эпостук жалпы текстке MYнeздYY болгон уйкаштык сакталган болсо, «Бири кичик, бири чон, Далайгача кармашты» деген мисалда «далайга» деген барыш жeндeмe формасындагы тактоочтон кийин кeлYYЧY «чейин» жандоочу «ча» TYPYHДe кыскартылып, алдындагы сeз менен биргеликте берилген.
Сейрегирээк болсо да, тез жасоочу, форма жасоочу, шз eзгeртYYЧY MYчeлeрдYH атооч, этиш сeздeргe «ашыкча» жалганып, же кыстырылып бeрилYY менен уйкаштыкты камсыздоочу тилдик каражат катары кызмат eтeгeндYГYH кeрeбYЗ. Мындай KepYH^ эпос тилине, же поэтикалык стилге MYнeздYY болуп, кыскартуу жана кыстаруу ыкмалары eзYHчe бир образдуулуктун берилишин да камсыздайт.
М: ^м квpYnтYP мындайды. Жанагы œ3Y чындайбы? Жалган эмес чын болсо, ДYHYйвгв жыргайлы [2]. взYцдвй баатыр болуучу, Ал дагы жuгuт кeзuндe [l]. Деп ошeнтun акылды, Кылкара айтып басылды [l] ж.б.
Келтирилген 1-мисалдын 2-сабын TYЗгeн суроолуу CYЙлeм уйкаштыкты, кeркeмдYKTY жаратуу максатында эмес, боексуз TYЗ мааниде колдонулса, «Жанагы сeзY чынбы?» деп берилиш керек эле. Бул CYЙлeмдYH баяндоочуна сын атооч жасоочу -дай MYчeсYHYH кыстырылып берилиши аркылуу eзYнeн мурда жана кийин келген «мындайды», «жыргайлы» деген сeздeргe уйкашып, ошону менен бирге эле eзYHчe бир кылдат туюнтулган образдуулук, боектуулук келип чыккан. Экинчи мисалдагы «баатыр болчу» деген баяндоочтун тутумундагы адат eTKeH чактагы «болчу» KeMe^Y этиши уйкаштык жаратуудагы муундук зарылдыкка ылайык «болуучу» TYPYHДe, же атоочтук формасында берилген, б.а,
кыймыл атоочтун -уу myhocy кыстарылган. Бирок ал сез (баатыр болуучу) тексттик мазмунга ылайык атоочтук катары эмес, адат еткен чактагы татаал этиш катары кабылданат. Ал эми YЧYHЧY YЗYHДYДе катышкан «акыл айт» татаал этишинин курамындагы «айт» етме этиш болгондуктан e3Y синтаксистик катышта турган «акыл» зат атоочунун табыш жендемеде турушун талап кылат. Бирок мындай татаал этиштердин, же сез тизмектеринин (кеп айт, сез айт, кабар ал, кез сал, жардам бер, жомок айт, жацылмач айт) тутумундагы зат атоочтордун атооч жендеме формасында (табыш жeндeмeнYH MYчeсY TYШYPYЛYп) берилиши кыргыз тилинде стилдик норма катары калыпташып кеткен. Жогорку мисалда бул норма кылдат чеберчиликте, аталган сeздYH маанисине доо кетирилбей «бузулган».
Ошентип, эчен кылымдар бою оозеки TYPдe жашап келген элдик эпостор ез тулкусуна кыргыз тилинин байлыгын сицирип, анын кеп куруудагы, ойду образдуу керкем берууде^ ийкемдYYЛYГYH сактап да, eркYHдeтYП да келген. Эпостордун тилдик курамына кеп, етме маанилерде колдонулган сездер менен сез айкаштары жана аналитикалык формалар MYнeздYY болуп, алардын тексттик мазмунга ылайык белгилYY бир чекте айырмаланган семантикалык бeтeнчeлYKтeрдe колдонулган учурлары арбын кезигет. Бул eцдYY тилдик кeрYHYШтeр атайын максаттагы илимий изилдeeлeрдYH обьектиси боло алат жана илимий практикалык жактан изилдееге зарылдыкты жаратат.
Пайдаланылган адабияттар:
1. Жоодарбешим: «Эл адабияты» сериясы, 3-том. -Бишкек,1997.
2. Кедейкан, Олжобай менен Кишимжан: «Эл адабияты» сериясы, 3-том. - Биш-кек,1997.
3. Кожожаш: «Эл адабияты» сериясы, 1-том. -Бишкек,1996.
4. Кыргыз тилинин сeздYГY: 1-2 бeлYK. - Бишкек, «AVRASYA PRESS», 2011.
5. Эр ТeштYк: «Эл адабияты» сериясы, 2-том. -Бишкек,1996.
6. Эр Табылды: кыргыз эл эпосу. - Фрунзе: «Кыргызстан», 1981.
Т.Ж. Исакова, Ж. Элчиев, 2016
УДК81.367:512.154
О ЯЗЫКОВЫХ ОСОБЕННОСТЯХ, ХАРАКТЕРНЫХ ДЛЯ ЭПОСОВ
Т.Ж. Исакова, Ж. Элчиев
Аннотация: В статье в научном плане проанализированы особенности использования многозначных слов и словосочетаний и слов с переносным значением, часто встречаюеихся в малых эпосах.
Ключевые слова: многозначность, переносное значение, рифмовка, языковые единицы, словарь, художественное изложение, эпос, сокращение, вставка, образ.
Т.Ж. Исакова, Ж. Элчиев, 2016
UDC 81.367:512.154
ON THE LINGUISTIC CHARACTERISTICS THAT ARE TYPICAL OF EPOS
T.J. Isakova, J. Elchiev
Abstract. The article scientifically analyzed features of the use of ambiguous words and phrases and words with figurative meaning, often in small kyrgyz epics.
Keywords: ambiguity, figurative meaning, rhyme, language units, Dictionary, artistic presentation, epic, cut, paste, image.
© T.J. Isakova, J. Elchiev, 2016
