Научная статья на тему 'ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ВА УНИНГ ЗАРУРИЯТИ'

ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ВА УНИНГ ЗАРУРИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
23
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Саноат-4” / электрон тижорат / нарсалар интернети / катта маълумотлар / ахборот-коммуникация технологиялари. / «Индустрия-4» / электронная коммерция / интернет вещей / большие данные / информационно-коммуникационные технологии.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Раҳимова Севара Гайратовна

Ушбу илмий мақолада электрон тижоратнинг ривожланиш тенденциялари ҳамда “Саноат-4” даврида тараққиётининг ўзига хос жиҳатлари тадқиқ этилган. Шунингдек, Ўзбекистонда электрон тижорат тараққиётининг замонавий ҳолати ва электрон тижоратнинг тараққиёти учун давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирларнинг мазмун-моҳияти келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭЛЕКТРОННАЯ ТОРГОВЛЯ И ЕЕ НЕОБХОДИМОСТЬ

В данной научной статье рассматриваются тенденции развития электронной коммерции и особенности ее развития в период «Индустрии-4». Также представлено современное состояние развития электронной коммерции в Узбекистане и суть мер, предпринимаемых государством для развития электронной коммерции.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ВА УНИНГ ЗАРУРИЯТИ»

ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ВА УНИНГ ЗАРУРИЯТИ

Рахимова Севара Гайратовна

Мууаммад ал -Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети, "Почта алоцаси технологияси " кафедраси ассистенти

Аннотация. Ушбу илмий маколада электрон тижоратнинг ривожланиш тенденциялари хамда "Саноат-4" даврида тараккиётининг узига хос жихатлари тадкик этилган. Шунингдек, Узбекистонда электрон тижорат тараккиётининг замонавий холати ва электрон тижоратнинг тараккиёти учун давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирларнинг мазмун-мохияти келтирилган.

Калит сузлар: "Саноат-4", электрон тижорат, нарсалар интернети, катта маълумотлар, ахборот-коммуникация технологиялари.

Аннотация. В данной научной статье рассматриваются тенденции развития электронной коммерции и особенности ее развития в период «Индустрии-4». Также представлено современное состояние развития электронной коммерции в Узбекистане и суть мер, предпринимаемых государством для развития электронной коммерции.

Ключевые слова: «Индустрия-4», электронная коммерция, интернет вещей, большие данные, информационно-коммуникационные технологии.

Abstract. This scientific article examines the development trends of ecommerce and the specific aspects of its development in the "Industry-4" period. Also, the modern state of e-commerce development in Uzbekistan and the essence of measures taken by the state for the development of e-commerce are presented.

Keywords: "Industry-4 ", e-commerce, Internet of things, big data, information and communication technologies.

Кириш

Дунёда ракамли иктисодиёт усишининг суръатлари йилига деярли 20 фоизни ташкил этмокда. Тараккий этган давлатларда ракамли иктисодиётнинг ялпи ички махсулотдаги улуши 7 фоизга етган. Улар хозирнинг узида ракамли иктисодиётнинг жорий килинишидан жуда катта наф куришмокда. Хусусан, Америка Кушма Штатлари йилига 400 миллиард А^Ш долларидан купрок ракамли хизматларни экспорт килмокда. Мазкур давлат ялпи ички махсулотининг 5 фоизидан купроги бевосита интернет ва ахборот-телекоммуникация технологиялари билан боглик сохаларга тугри келади. 2025 йилгача АКШ саноатни ракамлаштиришдан кушимча 20 трлн. доллар даромад

олиши кутилмокда. Бундай иктисодий самарадорлик, айникса истеъмол товарлари ишлаб чикариш (10,3 трлн. доллар), автомобиль саноати (3,8 трлн. доллар) ва логистикада (3,9 трлн. доллар) юкори булиши таъкидланмокда [1].

Турли тадкикотлар натижалари буйича ракамли иктисодиётнинг дунё иктисодиётидаги салмоги 4,5 фоиздан 15,5 фоизгачани ташкил этади. Жахон ахборот-коммуникация технологиялари секторида яратилаётган кушилган кийматнинг деярли 40 фоизи ва блокчейн технологиялари билан боглик патентларнинг 75 фоизи Америка Кушма Штатлари ва Хитой Халк Республикаси хиссасига тугри келади.

Мамлакатимиз Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг 2020 йил 13 февраль куни ахборот технологияларини ривожлантиришга багишланган тадбирда келтирган статистик маълумотларига мувофик АКЩда ракамли иктисодиётнинг ялпи ички махсулотдаги улуши 10,9 фоиз, Хитойда 10 фоиз, Х,индистонда 5,5 фоизни ташкил этади. Узбекистонда бу курсаткич 2 фоиздан хам ошмайди [2].

Ракамлаштиришнинг ахамияти ва таъсирини канчалик ортиб бораётганлигини бахолаш учун сунгги ун йилликдаги бир нечта йирик технологик компаниялар ва ракамли платформаларнинг жахон бозоридаги капиталларининг улушини куриш кифоя. Хусусан, БМТнинг савдо ва ривожланиш конференцияси маълумотларида кайд этилганидек, бу курсаткич 2009 йилда 16 фоизни ташкил этган булса, 2018 йилнинг охирига келиб 56 фоизга етган [3].

Дунё хамжамиятида руй бераётган бундай жадал узгаришлар ва ракобатнинг кескинлашуви жараёнида инновациялар ва ракамли технологияларни кенг жорий этмасдан туриб, якин ва узок келажакда мамлакатимиз иктисодиётини баркарор ривожлантириш, унинг ракобатдошлигини таъминлай олмаслигимиз айни хакикат булиб, бу эса, уз навбатида, илмий ва амалий харакатларни кучайтиришни талаб этади.

Мавзунинг урганилганлик даражаси

Бугунги кунда инсоният олами янги ракамли иктисодиётнинг бусакасида турибти, шуни таъкидлаш лозим, электрон тижорат уни асосий узагини ташкил килади.

Электрон тижорат тушунчасига ягона таъриф бериш кийин. Холодкова К. "Россиянинг электрон тижорат бозорининг тахлили" маколасида электрон тижоратга куйидагича таъриф беради: "Интернетда тижорат фаолияти ёки ахборот технологияларига асосланган бизнес жараёнлар" [4].

Муаллиф томонидан келтириб утилган таъриф киска маъзмунга эга булиб, унда тижорат сузи билан бизнес сузининг маъноси бирхиллаштирилиб юборилган. Маълумки, бизнес категорияси тижорат категориясига нисбатан

анча кенг маънони англатади. Электрон тижоратни эса электрон бизнеснинг бир бугини сифатида куришимиз тугри булади.

Гиан Чен "Онлайн чакана савдо стратегияларини урганиш: АКШ ва Хитойнинг етакчи компанияларининг тажрибаси" маколасида "Электрон тижорат Интернет оркали моддий ва номоддий товарлар ва хизматларни сотиб олиш / сотиш буйича битимлар туплами сифатида белгиланиши мумкин. Бу онлайн чакана савдо, харидлар, онлайн аукционлар ва онлайн туловларни уз ичига олади" деган фикрни олдинга сурган [5]. Муаллиф электрон тижорат факат интернет мухитида булиши мумкинлини курсатиб утган. Аммо ахборот технологияларга асосланган интернет тизимидан автоном ишлайдиган махсус электрон тизимлар мавжудлигини биламиз. Масалан, банкларга Банклараро клиринг маркази ёки Х,исоб-китоб маркази оркали молиявий хизмат курсатилишини келтиришимиз мумкин.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Савдо ва Тараккиёт буйича конференцияси электрон тижоратни ракамли маълумотлар, шу жумладан матнлар, товушлар ва визуал маълумотларга ишлов бериш ва узатишга асосланган тижорат фаолияти билан боглик битимлар туплами сифатида белгилайди [6]. Ушбу таърифда электрон тижоратни маълумотларга асосланган битимлар туплами сифатида каралмокда ва бу холат юридик жихатдан тугри курсатилган булсада, лекин услубий жихатдан тула ифодалаб берилмаган.

Юкорида электрон тижоратга келтириб утилган таърифлар унинг назарий асосини бир кисмини ташкил килишини ва бу борада куп мушохада ва мухокама килиш мумкинлини инобатга олган холда Узбекистон Республикасининг "Электрон тижорат тугрисида" ги Конунда электрон тижоратга келтириб утилган юридик таърифга тухтаб утамиз [9]. У лонда ва киска шаклда булиб, электрон тижоратни мохиятини етарли даражада очиб берган десак муболага булмайди. Ушбу конуннинг 3 моддасига мувофик, ахборот тизимларидан фойдаланган холда тузиладиган шартномага мувофик амалга ошириладиган товарлар (ишлар, хизматлар) олди-сотдиси электрон тижоратдир" деб юридик таъриф берилган.

Тадкикот методологияси

Тадкикотнинг назарий ва услубий асосини махаллий ва хорижий олимларнинг классик ва замонавий илмий ишлари ташкил этади. Тадкикотни олиб боришда электрон тижоратнинг технологик жараёнларини тахлил килишда тизимли ёндошувга асосланган.

Тахлил ва натижалар

Саноат 4.0 - бу барча жараёнлар реал вактда ва узгарувчан ташки шароитларни хисобга олган холда бошкариладиган тулик автоматлаштирилган

ишлаб чикариш объектлари. Кибер-физик тизимлар жисмоний дунё объектларининг виртуал нусхаларини яратади, жисмоний жараёнларни бошкаради ва марказлаштирилмаган карорларни кабул килади. Улар битта тармокка кушилишлари, реал вактда узаро алокада булишлари, узларини созлашлари ва узларини урганишлари мумкин. Интернет технологиялари мухим рол уйнайди, ходимлар ва машиналар уртасидаги алокани таъминлайди. Корхоналар ишлаб чикариш харажатларини оптималлаштириб, индивидуал буюртмачининг талабларига мувофик махсулотларни яратадилар.

Мутахассислар туртта асосий амалга ошириш натижасида инкилобий узгаришлар кутилаётган технологияларни келтириб утадилар.

Нарсалар интернети (Internet of Things, IoT). Ушбу технологияда Интернет нафакат одамлар уртасида, балки хар хил "нарсалар" уртасида маълумот алмашиш учун ишлатилади, яъни машиналар, курилмалар, датчиклар ва бошкалар. Бир томондан, датчиклар билан жихозланган нарсалар маълумотлар алмашиниши ва уларни инсон аралашувисиз кайта ишлаши мумкин. Бошка томондан, инсон бу жараёнда фаол иштирок этиши мумкин, масалан, "аклли уй" хакида гап кетганда.

IoT нинг хилма-хиллиги саноат нарсаларнинг Интернетидир (нарсаларнинг саноат интернети, IIoT). Хдммаси ускунанинг асосий таркибий кисмлари турли хил сенсорлар, актуаторлар ва бошкаргичлар билан жихозланганлигидан бошланади; тупланган маълумотлар кайта ишланиб, корхонанинг тегишли хизматларига юборилади, бу эса ходимларга тезкор асосли ва мувозанатли карорларни кабул килишга имкон беради. Аммо максимал вазифа корхонани автоматлаштиришнинг бундай даражасига эришишдир, бунда барча сохаларда имкон кадар машиналар одамлар иштирокисиз ишлайди. Бундай холда, ходимларнинг роли машиналарнинг ишлашини кузатиш ва факат фавкулодда вазиятларга жавоб бериш учун камаяди.

Ракамли экотизимлар. Булар турли хил физикавий объектлардан, дастурий таъминот тизимларидан ва бошкарувчидан ташкил топган тизимлар булиб, улар бу борликни бир бутун сифатида ифодалашга имкон беради. Бундай экотизимдаги жисмоний ва хисоблаш ресурслари бир-бири билан чамбарчас боглик, физик жараёнларни назорат килиш ва бошкариш IIoT технологиялари ёрдамида амалга оширилади. Анъанавий мухандислик моделлари компютер моделлари билан уйгунликда мавжуд булади [5].

Катта маълумотни тахлил килиш (Маълумотларга асосланган карор) ёки шунчаки Катта маълумотлар. Жисмоний дунёни "ракамлаштириш" натижасида тупланган жуда катта микдордаги маълумотларни булутли хисоблаш ва сунъий интеллект технологияларидан фойдаланган холда компютерлар (келажакда, эхтимол квант) самарали равишда кайта ишлашлари мумкин. Натижада, муайян

жараённи, вазиятни бошкарадиган одам идрок этиш, тахлил килиш ва карор кабул килиш учун энг кулай булган кайта ишланган маълумотларни олиши керак.

Мижозлар ва шериклар фойдаланиши учун очик булган комплекс ахборот тизимлари (ракамли платформалар). Бу бизнес жараёнларини бошкариш, нарсалар Интернетини жисмоний иш жараёнларига кушиш, ускуналар холатини тахлил килиш ва башорат килиш учун ракамли платформалар ва тизимлар булиши мумкин [7].

Электрон тижорат туфайли ташкилотлар эндиликда янги савдо бозорларига чикмокдалар, истеъмолчилар эхтиёжлари тугрисида зарур маълумотларни олишмокда, талабнинг турли хил узгаришларига тезда жавоб бериш, молиявий ва вактинчалик ресурсларни камайтириш хамда ракобатбардошликни оширишмокда. Куплаб компаниялар электрон тижорат имкониятларидан фойдаланиб, уз мижозларига кушимча хизмат курсатиб келмокда. XXI асрда Интернет тизими дунёнинг глобал ахборотларни бир жойга йигиш имконини яратиб бермокда, бу сотувчи ва олувчи субъектлар учун жуда самаралидир.

Электрон тижорат турли хил курилиш принциплари ва махсус бошкарув хусусиятлари билан мутлако янги ташкилотларни талаб килади. Бундан ташкари, электрон тижорат куплаб ташки омиллар таъсири остида ривожланади.

Сунгги йилларда ахборот технологияларидан фойдаланиш кескин усишга олиб келди. Иктисодиётнинг хар бир секторини электрон бизнес оламига жалб килиш фаол ривожланмокда. Алоканинг янги шакллари ва логистика, ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш кенг таркалмокда. Уларни амалга оширишнинг асосий окибатлари ташки ва ички фойдаланиш истикболларини кенгайтиришни уз ичига олади.

Электрон тижоратни миллий иктисодиётда кенгайиши жамиятни замон билан хамнафас булишини ва халкаро бозорларга эркин кириб боришини, ички ва ташки товар айланмасининг хажмини ошишини таъминлайди.

Узбекистонда электрон тижорат сохасини ривожлантириш амалиётини тахлил этадиган булсак куришимиз мумкин хозирда давлат томонидан кенг микъёсида фаол ишлар олиб борилиб, бу сохани ривожлантириш буйича барча зарурий асосларини яратиб куймокда. Масалан, норматив базасини такомиллаштириш борасидаги ишларни курадиган булсак "Электрон тижорат тугрисида"ги Узбекистон Республика Конуни 2015 йили 22 майда тула кайта тахрирдан узтказилиб, кайта кабул килинди. Ушбу конунга мувофик норматив базада мавжуд булган бушликлар, шунингдек электрон тижорат тизимини талабдорларнинг сонини ошириш учун унинг моддаларини аник, тушунарли ва фойдаланишга осон булишини таъминловчи механизмлари яратилиб берилди.

Масалан, ахборот воситачилари кимлар булиши мумкинлиги аник белгилаб берилди. Бундан ташкари, Узбекистон Республикаси Президентининг "Электрон тижоратни жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карори кабул килинди ва унга мувофик электрон тижорат иштирокчиларининг миллий реестрини яратилди. Ушбу реестрга киритилган юридик шахслар ва хусусий тадбиркорлар 2 фоиз ставка буйича ягона солик туловини амалга оширилиши белгилаб куйилди.

Хрзирги кунга келиб, электрон тижорат иштирокчиларининг миллий реестрида 35та тадбиркор субъектлари руйхатдан утган, бу курсаткич умумий тадбиркорларнинг сонига нисбатан анча паст булиб, бу сохани янада фаолрок ривожлантириш зарурлигини англатади. Шу уринда айтиб утиш жоиз, ривожланиш качон юз беради, качонки холатга объектив бахо бериш имкони булса. Узбекистонда Электрон тижорат сохасини бахолаш учун курсаткичлар тизимини яратишимиз ва ахборот базаларни шакллантиришимизни такозо этади.

Узбекистон Республикаси "Электрон тижорат тугрисида"ги Конун [9] нинг кабул килинганлиги хам, мамлакатда электрон тижорат субъектларини, электрон тижорат операцияларини, ракамли махсулотлар буйича шартномаларни расмийлаштиришнинг узига хос хусусиятларини, электрон тижорат сохасида туловларни амалга ошириш усулларини хукукий тартибга солиш имконини берди.

Мамлакатимизда сунгги 5 йилда электрон тижорат сохасида ялпи ишлаб чикариш хажми 48 баробарга ошиб, 1,1 трлн. сумни ташкил килмокда. Лекин, "Электрон тижорат тугрисида"ги 2015 йилда кабул килинган амалдаги Конун ишлаб чикилган даврда бу имкониятлар етарли даражада ривожланмаган эди.

Колаверса, жахон буйлаб коронавируснинг кенг таркалиши дунё ахолисининг электрон тижоратга булган талабини янада оширди. Натижада онлайн савдо килиш тизими йил сайин усиб бормокда. Биргина 2020 йилда электрон тижорат савдо хажми Хитойда 24,9 фоизга, Жанубий Кореяда 25,9 фоизга, АКЩда 14 фоизга ва Сингапурда 11,7 фоизга ошган. Узбекистонда эса электрон тижорат хажми 80 фоизга усган [10].

Хулоса ва таклифлар

Шундай килиб, Республикамизда электрон тижоратни ривожлантириш имкониятлари йилдан-йилга усиб бораётганлигини алохида таъкидлаб утиш лозим. Унинг ривожланиши миллий ишлаб чикарувчиларимизга янги бозорлар очиш, янги мижозлар топиш имкониятларини яратади. Электрон тижоратни ривожлантириш буйича танланган ва амалдаги йулдан тугри бориш, келажакда Республикамиз иктисодиётини жахон бозорининг етакчи вакилларидан бирига айлантиради. Республикамизда электрон тижорат буйича мавжуд муаммоларни

хал килишнинг тугри йули танланганлиги халк фаровонлигида, жамиятимизнинг тараккий топишида, иктисодий ривожланишимизда уз аксини топади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Хашимов Пазлиддин Зукурович, Фахриддинова Заринабону Фахриддин Кизи УЗБЕКИСТОНДА РАКАМЛИ ЩТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИКБОЛЛАРИ // Экономика и финансы (Узбекистан). 2020. №3 (135). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/zbekistonda-ra-amli-i-tisodiyotni-rivozhlantirish-isti-bollari

2. https : //qalampir.uz/uz/news/mirziyeev-akhborot-tekhnolo giyalarini-rivozhlantirish-yuzasidan-yigilish-utkazdi-14214

3. Яхшиева М.Т., Юсупов Р.А., Хамидов Р.Т. "Узбекистонда ракамли иктисодиётни ривожлантириш - давлат сиёсати даражасида", Иктисодиётда инновациялар 3-сон, Тошкент-2020 йил. 9-б.

4. Холодкова К.С. Анализ рынка электронной коммерции в России // Современные научнные исследования и инновации. 2013. №10

5. Chen, Jian. Exploring online retailing stratagies:Case studies of leading firms in the US and China. Massachusetts Institute of Technology, 2012.

6. UNCTAD. Information Economy Report 2015// Unlocking the Potential of E-commerce for Developing Countries. — UNCTAD/IER/2015: UN, 2015.

7. Сорокина А. И. Обзор литературы по теме «Электронная коммерция»: определение понятия, проблемы и перспективы развития // Молодой ученый. — 2016. — №11. — С. 1013-1015. — URL https://moluch.ru/archive/115/30832/ (дата обращения: 11.02.2020).

8. Рахимова Х.У. Электронная коммерция в Узбекистане: состояние, проблемы и пути развития. Монография. - Т.: Молия, 2017. 112 с.

9. Узбекистон Республикасининг "Электрон тижорат тугрисида"ги Конуни, 29.09.2022 йилдаги УРК-792-сон. www.lex.uz

10. "Электрон тижорат тугрисида"ги конун сохадаги имкониятларни кенгайтиради, Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси хузуридаги Конунчилик муаммолари ва парламент тадкикотлари институти, 13.09.2022 йил https://lpri.uz/023823/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.