Научная статья на тему 'ЭЛЕКР ТОКИДАН ТЕЖАМЛИ ФОЙДАЛАНАМИЗ'

ЭЛЕКР ТОКИДАН ТЕЖАМЛИ ФОЙДАЛАНАМИЗ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
204
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Мирзахмад Азизович Фаттахов, Муборак Хайруллаевна Нурматова, Ахмаджон Рахматович Шукуров, Муборак Хайруллаевна Нурматова, Ойбек Садуллоевич Рузиев

В этой статье рассматриваются вопроси экономии электрической энергии за счет использования энергия сберегаемых электрических ламп. Для этой цели нами дано объяснение история развития электроэнергии, выработку электрической энергии. Виды электрических станций. Передача электрической энергии. Дано история развития электрической энергии в Узбекистане. Дано оценка эффективности возобновляемы

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Мирзахмад Азизович Фаттахов, Муборак Хайруллаевна Нурматова, Ахмаджон Рахматович Шукуров, Муборак Хайруллаевна Нурматова, Ойбек Садуллоевич Рузиев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКР ТОКИДАН ТЕЖАМЛИ ФОЙДАЛАНАМИЗ»

УДК 372.851

ЭЛЕКР ТОКИДАН ТЕЖАМЛИ ФОЙДАЛАНАМИЗ

МИРЗАХМАД АЗИЗОВИЧ ФАТТАХОВ

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат института "Физика ва электротехника"

кафедра доценти,

МУБОРАК ХАЙРУЛЛАЕВНА НУРМАТОВА

Тошкент шахри 122 мактаб бошлангич синф укитувчиси

ОЙБЕК САДУЛЛОЕВИЧ РУЗИЕВ

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат института "Физика ва электротехника"

кафедра ассистенти,

АХМАДЖОН РАХМАТОВИЧ ШУКУРОВ

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институтининг академик лицейи бош

укитувчиси

Аннотация. В этой статье рассматриваются вопроси экономии электрической энергии за счет использования энергия сберегаемых электрических ламп. Для этой цели нами дано объяснение история развития электроэнергии, выработку электрической энергии. Виды электрических станций. Передача электрической энергии. Дано история развития электрической энергии в Узбекистане. Дано оценка эффективности возобновляемых источников энергии. Показано выроботка электрической энергии в Узбекистане и в мире.

Таянч суз ва иборалар:

Энергия, электроэнергетика, генератор, гидрогенератор, турбогенератор, электростанция, электр линиялари, электр узатиш, электр энергиясини ишлаб чикариш, мукобил энергия, анъанавий энергетика, куёш энергияси, шамол энергияси,

1. Х,озирги вактда хаётимизни, турмушимизни электр энергиясиз тасаввур килиш жуда кийин. Электр энергияси ханоданларимизда, маиший асбоб-усканаларимизда, саноатда, кишлок хужалигида, транспорда ва бошка сохаларда жуда кенг кулланилади.

2. Электр энергиясидан фойдаланишда энергияини иктисод килиш масаласи асосий масалалардан бири булиб турибди. Бундай холатда укувчиларга ва талабаларга электр энергиясини иктисод килиш хакида тушунтириш ишлари олиб борилса максадга мувофик булади. ^уйидаги саволлар билан укувчиларга мурожат килинса, уларда электр энергияси тугрисида тушунчалар хосил булади. Электр токининг инсон хаётидаги урнини кандай тасаввур киласиз? Биз нима учун электр энергиясини тежаб истемол киламиз? Элекр токи кандай ишлаб чикилади, кандай узатилади, кандай ишлатилади? Шу каби саволлар билан укувчи ва талабаларга мурожат килинса ва саволларга жавоб берилса, уларда электр энергиясига булган муносабат, хамда тежамкорлик хисси уйгонади.

3. Хонадон ва мактабларни, куча ва хиёбонларни ёритиб турувчи курилмалар электр чирокларидир. Электр чирокларининг хар хил турлари мавжуд. Улардан бири совук лампалардир. Турмушда, ишлаб чикаришда, маиший хизматда совук лампалар-инерт газли лампалар хам ишлатилади. Инерт газли лампаларда электр энергияининг катта кисми ёруглик энергиясига айланади. Бундай чирокларда электр энергия камрок сарфланади, узок вакт ишлаб турса хам улар кизиб кетмайди. Шунинг учун кечаси билан ёниб турадиган чироклар корхоналарда, дуконларда ва кучаларда инерт газли лампалардан фойдаланилади. Хозирги вактда электр энергияини чугланма чирокларга нисбатан 5 марта кам ишлатадиган симоб бугили чироклар ва 10 марта кам ишлатидиган нурдиодли чироклардан фойдаланилади.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Олимларимиз био чирокларни ишлаб чикариш устида иш олиб боришаяпти. Бундай чироклар ясси когозга ухшаган булиб, кундузи ^уёш энергиясини узига йигиб олиб, коронги вактларда узидан шу энергияни чикаради [1].

4. Юкоридаги саволларга жавоб топишда электр курилмаларини ривожланиш тарихи тугрисидаги маълумотлар билан таништириш керак булади. 1831 йилда М.Фарадей тамонидан электромагнит индукция конуни яратилгандан сунг электр машиналари ва трансформаторлар яратила бошланди. Биринчи узгармас ток генератори ака-ука Пиксиллар томонидан 1832 йилда яратилган, биринчи узгармас ток мотори эса В.С. Якоби томонидан 1834 йилда ясалган. Бу дастлабки генератор ва моторларда магнит майдон узгармас магнитлар билан хосил килинган булса, 1860 йилларга келиб эса электрмагнитлар билан хосил килинди. Электр машинанинг мотор ва генератор сифатида ишлаш имкони тугрисида академик Ленцнинг 1833 йилда айтган фикри 1838 йилда исботланди. Темир йул транспортини электрлаштириш натижасида электр моторлар ва генераторларга булган талаб жуда хам ортиб кетди. Утган асрнинг 80-йилларида электр энергиясини узок масофаларга узатиш масаласи уртага ташланди 1882 йилда узгармас ток электр энергиясини узатиш биринчи тажрибадан утказилди. Аммо юкори кучланишли узгармас ток энергиясини коллекторли электр машинадан олиш куп нокулайликларга эга. Бу эса электротехник олимларнинг узгарувчан тока кизикишларини яна хам ортирди [2,3].

5. Узгарувчан токдан амалий электротехникада рус олими П.Н. Яблочковнинг жуда катта хиссаси бор. Бу олим узи яратган электр лампаларга кенг равишда узгарувчан ток ишлатди. 1876 йилда П.Н.Яблочков биринчи булиб трансформаторни кашф этди ва ундан узи яратган электр лампаларни узгарувчан ток билан таъминлашда фойдаланди. Яблочков яратган трансформаторининг пулат узаги очик булган, замонавий яъни пулат узаги берк булган трансформаторлар эса 1944 йилда ишлатилган. Узгарувчан ток моторлари ишлаш принципининг асоси булмиш айланувчан магнит майдон ходисаси тугрисида италиялик физик Г.Феррарис билан бир вактда серб олими Н.Тесла хам айланувчи магнит майдони ходисасини кашф этиб, унинг асосида икки фазали асинхрон моторни яратган. Аммо узгарувчан ток машиналари ва трансформаторларнинг кенг микиёсда ривожланиши ва ишлатилишида М.О.Доливо-Добровольскийнинг хизмати жуда хам улкан. М.О.Доливо-Добровольский 1889 йилда уч фазали ток системасини, чулгамларни учбурчак ва юлдуз схемалари билан улашни, уч фазали асинхрон мотор ва уч фазали трансформаторни биринчи булиб кашф этган. 1891 йилда эса, М.О.Доливо-Добровольский биринчи булиб уч фазали трансформатор билан 15000 В кучланишли уч фазали узгарувчан токни 175 км масофага узатиш линиясини курдириб, бу курулмани Франкфурт-на Майне шахрида утказилган электротехника кургазмасида намойиш килди. М.О.Доливо-Добровольский тажрибасидан сунг, катта кувватли узгарувчан токни узок масофаларга коникарли фойдали иш коэффициенти билан узатиш имконияти борлиги тасдикланди. Шу пайтдан бошлаб саноат ва транспортни электрлаштириш жадал суръатлар билан ривожланиб кетди. Натижада электр станцияларининг куввати орта борди, катта кувватли генератор ва трансформаторлар яратила бошланди [4].

6. Хозирги Узбекистон жойлашган худудларда, биринчи марта 1905 йилда Тошкент шахрида Бузсу каналида иккита гидро электро станция (ГЭС) курилган. Уларда бири, шу вактларда пайдо булган трамвайларни электрлаштиришда, иккинчиси эса Тошкент шахри кучаларини ёритишда фойдаланилган. 1930 йиларда Бузсу каналида 40 га якин ГЭС лар курилган(бугунги кунларда шулардан уч-турттаси хали хам ишлаб турибди). Кейинрок Узбекистон худудида катта-катта ГЭС лар курилган(Фарход ГЭС, Сирдарё ГЭС, Чорвок ГЭС ва бошкалар). 1950 йиллардан кейин углеводородларда ишлайдиган, исиклик электр станциялари (ИЭС) курилган. Аннавий электр генераторларининг ишлаш принципи электромагнит индукция конунига асосланган.

2013 йилда ишлаб чикилган "Мукобил энергия манбаларини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида Узбекистон Республикасида ^уёш ва шамол

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

энергиясидан фойдаланишни ривожлантириш ва куёш ва шамол электр станцияларини куриш кузда тутилган. Республикамизда куёшли кунларининг 300 кундан ошиклиги ва унинг бирлик юзага тушадиган ёруглик микдорини 1000 Вт дан куплиги х,исобга олсак, куёш энергиясидан фойдаланиш, энергиянинг бошка манбаларини тежашда чексиз имкониятлар мавжудлигини курсатмокда. Шамол энергиясини электр энергиясига айлантириб берадиган курилмалар шамол генераторлари дейилади. Шамол генераторлари шамол тегирмонлардан намуна олиб килингандир. Шамол генраторлари асосан шамол доимо эсиб турадиган жойларга, масалан денгиз буйларига, баланд жойларга урнатилади. Шамол генераторларининг ишлаш принципи электромагнит индукция конунига асосланган. Шу кунларда Узбекистонда иккита ^уёш гератори ишлаб турибди, ^оракалпогистон худудида эса шамол генератори ишга тушуриш мулжалланган. 2030 йилларга келиб, кайта тикланувчи энергия манбаларидан файдаланиш умумий энергия ишлаб чикаришнинг 30% ташкил килиш кузда тутилган. 2028 йиларда атом электр станцияси (АЭС) куриш режалаштирилган.

Шу жойда Узбекистонда ва жах,онда электр энергияси ишлаб чикаришнинг микдори тугрисида маълумот берилса макадга мувофик булади Узбекистоннинг электрноэнергетика курсаткичлари

Электростанцияларнинг умумий куввати - 15 млн кВт;

Ишлаб чикарилган йиллик электр энергия - 50 млрд кВт соат;

Катта кувватли электростанцияларнинг сони - 39 дан купрок.

Республикада ишлаб чикариладиган электр энергиянинг 85 % кисми иссиклик электр станциялари хисобига тугри келади.

Республикмизанинг энг катта электростанциялари

Иссиклик электр станциялар: Сирдарё - 3 ГВт, Янги Ангрен - 2,1 ГВт, Тошкент - 1,86 ГВт, Навоий 1,25 ГВт, Толимаржон - 0,8 ГВт.

Гидро электр станциялар: Чорвок - 620 МВт, Фарход -500 МВт, Хожикент - 165 МВт, Газалкент 120 МВт.

Узбекистонда ишлаб чикарилаётган электр энергия микдори бутун Марказий Осиёда (Узбекистон, Тожикистон, ^иргизистон, Туркманистон, ^озогистон) ишлаб чикарилаётган энергиянинг 50% ини ташкил килади.

Электр энергиянинг халк хужалиги тармоклари буйича таксимоти:

40 % - саноатга; 30% кишлок хужалигига; 20% ахолига; 10% транспортга.

Жахон электр энергетикаси хакида маълумотлар

1. Ер юзидаги барча электр станцияларнинг умумий куввати тахминан 3 000 ГВт,

2. Бир йилда Ер юзи станцияларининг ишлаб

чикарадиган электр энергия 23 536 млрд. кВт соат

3. Электр энергияси ишлаб чикаришнинг усули:

Иссиклик электр станциялари (ИЭС) - 63 %, 1880 ГВт Гидро электр станциялар (ГЭС) - 24 % , 715 ГВт

Атом электр станциялар (АЭС) -13 %, 380 ГВт

Шундай маълумотларга эга булган укувчиларда электр энергиясини тежаш -кимматбах,о углеводородларни иктисод килиш ва экологик мухитни яхшилаш эканлигин билиб олишади.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Атом электр станцияси (АЭС) гидро электро станция (ГЭС)

Исиклик электр станциялари (ИЭС), Электромагнит индукция

Электр энергиясини ишлаб чикариш ва уни истеъмолчига узатиш

АДАБИЁТЛАР:

1. Z.Sangirova, E.Nazaraliyeva, M.Hojiyeva, Z.Tillayeva, M.Boymurodova, Tabiatshunoslik fanidan mavzular bo'yicha metodik tаvsiyalаr (4-sinf), Toshkent-2022.

2. Giorgio Rizzoni "Principles and Applications of Electrical Engineering" McGraw-Hil educationр. USA Boston 2012. Chapter 1-2, p. 1-16 бетлар.

3. Charles A. Gross Fundamentals of Electrical Engineering

4. 2012 by Taylor & Francis Group, New York 3-21 бетлар.

5. А.С. Каримов ва бошкалар "Электротехника ва электроника асослари". Тошкент. Укитувчи 1995 й. 1- боб, 6-21 бетлар

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.