Научная статья на тему 'Future development of electric power industry in Uzbekistan'

Future development of electric power industry in Uzbekistan Текст научной статьи по специальности «Электротехника, электронная техника, информационные технологии»

CC BY
213
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
САНОАТ / ИССИқЛИК ЭЛЕКТР МАРКАЗЛАРИ / ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИ ИШЛАБ ЧИқАРИШ / ЭЛЕКТРОЭНЕРГИЯ / ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКА / ELECTRIC POWER / ИССИқЛИК ЭНЕРГЕТИКАСИ / ГИДРОЭНЕРГЕТИКА / HYDROPOWER / МИНТАқА / НОАНЪАНАВИЙ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ / ПРОМЫШЛЕННОСТЬ / INDUSTRY / ТЕПЛОВАЯ МОЩНОСТЬ / THERMAL POWER / ТЕПЛОВЫЕ ЦЕНТРЫ ЭЛЕКТРИЧЕСТВА / THERMAL POWER CENTERS / ПРОИЗВОДСТВО ЭНЕРГИИ / ENERGY PRODUCTION / РЕГИОН / REGION / АЛЬТЕРНАТИВНЫЕ ИСТОЧНИКИ ЭНЕРГИИ / ALTERNATIVE SOURCES OF ENERGY

Аннотация научной статьи по электротехнике, электронной технике, информационным технологиям, автор научной работы — Жураев Шерзод Султанбоевич, Кодиров Рахимжон Болтабоевич

Мақолада Ўзбекистон электр энергетика саноати, унинг шаклланиши ва тараққиёти, таркибий тузилиши, мустақиллик йилларида унинг ўсиш суръатлари, минтақаларда электр энергияси ишлаб чиқариш ва ноанъанавий энергия манбаларидан фойдаланиш бўйича фикрлар баён этилган.В статье выражено мнение об электроэнергетической промышленности Узбекистана, ее становлении и развитии, структуре, ее росте в годы независимости, производстве электроэнергии в регионах и использовании нетрадиционных источников энергии.In this article, expressed on the electric power industry of Uzbekistan, its formation and development, the structure, its growth in the years of independence, the production of electricity in the regions and on the use of alternative energy sources.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по электротехнике, электронной технике, информационным технологиям , автор научной работы — Жураев Шерзод Султанбоевич, Кодиров Рахимжон Болтабоевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Future development of electric power industry in Uzbekistan»

ЖУРАЕВ Шерзод Султанбоевич,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон миллий университети тадк,ик,отчиси, Узбекистон Фанлар академияси бирлашган касаба уюшмаси кумитаси раиси; КОДИРОВ Рахимжон Болтабоевич, Андижон давлат университети, география фанлари номзоди, доцент

УЗБЕКИСТОНДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКА САНОАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСЩБОЛЛАРИ

УУТ: 338 (575.1)

ЖУРАЕВ Ш.С., ЦОДИРОВ Р.Б. УЗБЕКИСТОНДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКА САНОАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИЦБОЛЛАРИ

Мак,олада Узбекистон электр энергетика саноати, унинг шаклланиши ва тарак,к,иёти, тар-кибий тузилиши, мустак,иллик йилларида унинг усиш суръатлари, минтак,аларда электр энергияси ишлаб чик,ариш ва ноанъанавий энергия манбаларидан фойдаланиш буйича фикрлар баён этилган.

Таянч иборалар: саноат, электр энергетика, иссик,лик энергетикаси, иссик,лик электр марказлари, гидроэнергетика, электр энергияси ишлаб чикариш, минтак,а, ноанъанавий энергия манбалари.

ЖУРАЕВ Ш.С., КОДИРОВ Р.Б. БУДУЩЕЕ РАЗВИТИЯ ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье выражено мнение об электроэнергетической промышленности Узбекистана, ее становлении и развитии, структуре, ее росте в годы независимости, производстве электроэнергии в регионах и использовании нетрадиционных источников энергии.

Ключевые слова: промышленность, электроэнергия, тепловая мощность, тепловые центры электричества, гидроэнергетика, производство энергии, регион, альтернативные источники энергии.

JURAEV SH.S., QODIROV R.В. FUTURE DEVELOPMENT OF ELECTRIC POWER INDUSTRY IN UZBEKISTAN

In this article, expressed on the electric power industry of Uzbekistan, its formation and development, the structure, its growth in the years of independence, the production of electricity in the regions and on the use of alternative energy sources.

Keywords: industry, electric power, thermal power, thermal power centers, hydropower, energy production, the region, alternative sources of energy.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

Электр энергия ишлаб чицариш электр энергетика саноа-тининг энг тарацций этган, ицтисодиётнинг барча тар-моцлари ва ацоли кундалик турмуш тарзи учун зарур булган тармоти цисобланади.

Электр энергетика саноати иктисодиётнинг негизи ва техника тараккиётининг мустах,кам пойдеворидир. Шунинг учун иктисодий ривожланган ва янги саноатлашган мамла-катларда углеводород хом ашёсининг жах,он микёсидаги захиралари камайиб бораётган шароитда иктисодиётнинг баркарор ривож-ланиши ва ракобатбардошлигини ошириш-нинг энг мух,им омили сифатида мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш жадал суръатлар билан олиб борилмокда.

Электр энергетика саноати электр энер-гиясини ишлаб чикариш ва уни истеъмолчи-ларга узатиш тармокларидан ташкил топган. У мамлакатлар ёки минтакалар микёсида саноатни жойлаштиришга катта таъсир кур-сатади. Бу таъсир икки йуналишда содир булади. Биринчи йуналиш - электр энергияни катта масофага узатиш. Бу эса мамлакатнинг барча х,удудларида саноатни ривожланти-ришга имкон беради. Иккинчи йуналиш - куп ва арзон электр энергияси х,осил килувчи х,удудларда энергияни куп талаб килувчи саноат тармокларини жойлаштириш. Айрим саноат тармоклари электр энергияни куп талаб килади. Бундай саноат тармокларига титан, алюминий, магний, синтетик тола, синтетик каучук, синтетик аммиак ишлаб чикариш киради. Масалан, бир тонна титан ишлаб чикариш учун 60 минг кВт/соат, магний учун 26 минг кВт/соат, алюминий ишлаб чикариш учун эса 20 минг кВт/соат электр энергия талаб этилади. Ишлаб чикарилган мах,сулот таннархининг асосий кисмини энергетика харажатлари ташкил килса, бундай ишлаб чикариш куп энергия талаб килувчи ишлаб чикариш деб аталади. Электр энергиясини камрок талаб килувчи тармокларга кора металлургия (электр металлургиядан таш-кари), сода ва котоз ишлаб чикариш, маши-

насозлик, мебель ва тукимачилик саноати киради1.

Электр энергетика саноатини жойлашти-ришда куйидаги омиллар х,исобга олинади:

а) ёкилFи ва гидроэнергетика ресурс-лари;

б) ишлаб чикариш ва электр энергияни узатишнинг техник тараккиёти;

в) истеъмолчининг х,удудий жойлашуви. Ушбу тармокнинг асосий хусусияти шундан иборатки, электр энергия ишлаб чикариш уни истеъмол килиш билан бир вактга туFри келиши шарт. Чунки электр энергияни саклаб булмайди.

Мамлакат иктисодиёти ёки минтака хужа-лиги учун ишлаб чикарилган энергия таннархининг паст булиши катта ах,амиятга эга. Электр энергиянинг таннархи электр стан-цияларда ишлатиладиган ёкилFини казиб олиш ва ташиб келишга кетадиган харажатга бOFЛ и к.

Узбекистон ривожланган энергетика тизи-мига эга. Узбекистонда электр кувватидан фойдаланиш асосан ХХ аср бошларига тутри келди.

1930-йиллар бошида Чирчик-Бузсув ГЭС-лар каскади барпо этилди. Узбекистондаги биринчи гидроэлектрстанцияси - Бузсув ГЭС 1926 йилда ишга туширилган. Чирчик-Бузсув каскадида гидроэнергетика курилиши тез суръатлар билан давом эттирилиб, 1926 йил-дан 1940 йилга кадар мазкур каскаднинг гидроэлектр станцияларида 67 минг кВт генератор кувватлари ишга тушурилди.

Иккинчи жах,он урушидан кейинги йил-ларда Узбекистон энергетика тизимида кувватларни ошириш гидроэлектр станция-лар курилиши х,исобига амалга оширилди. 1950 йилда Узбекистон умумий энергетика

1 Жураев Ш.С. Узбекистонда саноатни баркарор ривожлантиришнинг минтакавий хусусиятлари. - Т.: «Фан», 2016. -146-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

1-расм. Узбекистонда электр энергия ишлаб чик,ариш, миллиард кВт/с х,исобида

70 -

30

20

10

0 -

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2012 2013 2014 2015

балансида ишлаб чикарилган электр энер-гиянинг 64,3 фоизи ГЭСлар х,иссасига т^ри келди. Ушбу даврда республика халк хужа-лигининг энергия таъминоти Чирчик ва Сир-дарё дарёларининг гидроэнергетика кувва-тига боFлик х,олда шакллантирилди.

ХХ аср иккинчи ярмига келиб Узбекистонда жуда бой табиий газ захираларининг топи-лиши электр энергия ишлаб чикаришни кескин ошириш имкониятини яратди. 1960-1970-йилларда табиий газ негизида ишлай-диган Тошкент, Навоий, Тахиатош, Сирдарё ГРЭСлари, Ангрен кумир кони негизида ишлайдиган Ангрен ГРЭСининг ишга туши-рилиши натижасида энергетика кувватлари умумий балансида иссиклик электр станция-лари (ИЭС)нинг х,иссаси 80 фоизга етди. Электр станциялари курилиши билан бир вактда электр тармоклари, электр узатиш линиялари ва йирик саноат марказлари х,амда саноат районларида кичик станциялар барпо этиш давом эттирилди.

Республика электр энергетикаси гидроэнергетика ва иссиклик энергетикасидан таш-кил топган.

Гидроэнергетика. Мамлакат энергетика тизимида жами 27 та ГЭС булиб, уларда

1 Узбекистон саноати. Статистик туплам. - Т., 2016. -144-б.

урнатилган кувватлар 1420 МВт ни ташкил этади. Уларда 2015 йилда 6,8 миллиард кВт/соат электр энергия ишлаб чикарилди.

Узбекистон гидроэнергетика саноатининг тараккиёти Чирчик, Амударё, Зарафшон, К,ашк,адарё, Пском, Корадарё, Шах,рихон сой дарёлари ва Тупаланг, Туямуйин, Чорвок, Андижон, Хисарак, Ох,ангарон сув омборлари билан чамбарчас боFлик.

Иссиклик энергетикаси. 1960-йилларда республикада электр энергияси х,осил килишни купайтириш, асосан, табиий газ асо-сида ишлайдиган йирик ИЭСларни ишга тушириш йуналишида олиб борилди. Йирик ИЭСлар курилиши натижасида Узбекистон энергетика тизимининг урнатилган кувватлари 11,3 минг МВт га етди. Курилиши давом этаётган Янги Ангрен, Толимаржон ва Фар-Fона минтакаси учун жуда ах,амиятли Туракуртон ГРЭСлари истикболли лойих,алар х,исобланади.

Узбекистонда 2000 йилда жами 46,9 миллиард кВт/соат электр энергия ишлаб чика-рилган булса, бу курсаткич 2015 йилда 57,7 миллиард кВт/соатга етказилди. Бу давр ичида унинг усиш суръатлари 123,0 фоизни ташкил этди.

Мамлакат энергетика тизими умумий урнатилган куввати 11,5 млн. кВт булган 37 та

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

2-расм. Электр станцияларида электр энергия ^осил к,илиш, фоиз х,исобида

2010 йил 2015 йил

ИЭС ■ГЭС

иссиклик ва гидравлик электр станциясида йилига 60 миллиард кВт/соатга якин электр энергияси ишлаб чикариш имконияти мав-жуд. Узбекистон энергетика тизимининг барча кучланишлардаги электр тармок-ларининг умумий узунлиги карийб 228 минг км ни ташкил этади. Хозир республика энергетика тизимида 50,6 минг киши ишлайди. Бу саноат тармокларидаги барча ишчи-хизмат-чиларнинг 7,3 фоизига тенг, демакдир. Так-кослаш учун айтиш мумкинки, уларнинг сони ва салмо™ 2012 йилда 46,5 минг кишига ёки 6,9 фоизга тенг булган.

Мазкур тармокда 2010 йилда 2795,4 миллиард сумлик мах,сулот ишлаб чикарилган булса, 2015 йилга келиб бу курсаткич 7211,2 миллиард сумни ташкил этди ёки 2010 йилга нисбатан 4415,8 миллиард сум ёки 2,6 баро-бар куп мах,сулот ишлаб чикарилди. Электр энергетика саноатида иссиклик электр стан-цияларининг мавкеи юкори булиб, х,осил килинадиган энергиянинг асосий кисмини ИЭСлар беради. Улар орасида Сирдарё, Тош-кент, Навоий, Янги Ангрен ва Толимаржон ГРЭСлари энг йирикларидир. 2015 йилда 55,7 миллиард кВт/соат электр энергия ишлаб чикарилган булса, унинг 50,9 миллиард кВт/соати ёки 88,2 фоизи иссиклик электр станцияла-рига туFри келди.

Республиканинг барча минтакаларда электр энергия х,осил килинади (биргина Жиззах вилояти бундан мустасно). Шундай булишига карамай, электр энергиянинг асосий кисми Тошкент ва Сирдарё вилоятларида

ИЭС ■ГЭС

ишлаб чикарилади. Жумладан, 2015 йилда Тошкент вилоятида республика буйича энг куп, яъни 20049,7 млн кВт/соат электр энергияси х,осил килинди1. Бу бутун республикада ишлаб чикарилган электр энергиянинг 1/3 кисмидан ортикроFи, демакдир. Тошкент вилоятида катта кувватга эга булган Янги Ангрен, Ангрен, Тошкент ГРЭСларидан таш-кари, Чирчик-Бузсув тизимида барпо этилган 19 та ГЭСлар каскади х,ам узига хос урин тутади.

Республикада электр энергияси ишлаб чикаришда Тошкент вилоятидан кейинги уринни Сирдарё вилояти эгаллайди. Мазкур вилоятга мамлакат электр энергиясининг 29,0 фоизи туFри келади. 2015 йилда вилоятда 16718,4 млн. кВт/соат электр энергияси х,осил килинди2. Унинг асосини вилоятдаги энг йирик саноат корхонаси - Сирдарё ГРЭСи ташкил этади.

Республика микёсида Навоий (8864,0 млн. кВт/соат), К,ашкадарё (6310,9 млн. кВт/соат) вилоятларида х,ам куп электр энергия ишлаб чикарилади. Уларнинг х,иссаси мос равишда 15,4 фоиз ва 10,9 фоизни ташкил этади.

Уз урнида Бухоро (4,9 миллиард кВт/соат), Наманган (0,1 миллиард кВт/соат), Самарканд (3,7 миллиард кВт/соат) вилоятларида жуда х,ам кам электр энергия ишлаб чикарилади. Шунинг учун х,ам бу вилоятларнинг респуб-ликадаги улуши 0,1 фоизга х,ам етмайди3.

1 Узбекистон саноати. Статистик туплам. - Т., 2016. -144-б.

2 Уша жойда.

3 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

3-расм. Минтакалар буйича электр энергияси ишлаб чикариш, млн. кВт/соат1

2015 йил

0,51'°1,9 6

^оракалпогистон Республикаси ^ашкадарё вилояти

■ Сурхондарё вилояти

■ Тошкент вилояти

■ Хоразм вилояти

Бугунги кунда Ер шарида углеводород энергия манбалари тобора камайиб бор-мок,да. Бунинг натижасида энергия так,чиллиги юзага келиш хавфи кучаймокда. Бу хавфни бартараф этиш ноанъанавий энергия манба-лардан фойдаланишни такозо этмокда.

Республика шароитида ноанънавий электр манбалари х,исобланган куёш ва шамол электр станциялари, кичик гидроэлектрстан-циялар куриш максадга мувофик. Негаки, мамлакатимиз агроиклимий ресурсларга бой. Республикада табиий газ ва кумир захира-лари шундай казишда давом этса, 40-50 йилга етиши мумкин. Шунинг учун ноанъанвий энергия манбаларидан, биринчи навбатда куёш энергиясидан фойдаланиш энг истик-болли йулдир. Негаки, республикага бир йилда келаётган куёш энергияси микдори 30 миллиард тонна кумир энергиясига тенг.

Юкоридагилардан келиб чиккан х,олда Узбекистонда х,ам ноъанавий энергия манбаларидан фойдаланиш, айникса, Куёш энергиясидан фойдаланиш борасида кулай имко-ниятларга эга. Негаки, серкуёш улкамизда

1 Узбекистон саноати. Статистик туплам. - Т., 2016. -144-б.

29

Андижон вилояти Навоий вилояти Сирдарё вилояти • Фаргона вилояти ■ Тошкент шах;ри

йилнинг к,арийб 300 куни куёшли булади. Куёш энергиясидан фойдаланиш иктисодий-техник ва экологик жих,атдан энг самарали йул х,исобланади.

Бу борада Узбекистон Республикаси Пре-зиденти томонидан 2013 йил 1 мартда кабул килинган «Мукобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тутрисида»ги фармони ушбу сох,анинг янада ривожланишга кенг имконият яратади. «Навоий» эркин индустриал-иктисодий зона-сида Хитой Халк Республикасининг «Suntech Power Co.» компанияси билан замонавий тех-нологияларга асосланган 100 МВт кувватли фотоэлектрик панеллар ишлаб чик,ариш йулга куйилди. Самарканд вилоятида 100 МВт кувватга эга куёш фотоэлектрик станциясини барпо этиш ноанъанавий электр манбаларидан фойдаланиш буйича дастлабки йирик лойих,алардан бирига айланди.

Маълумки, республикамиз х,удудининг 70 фоиздан ортитини текисликлар, асосан Кизилкум, Мирзачул, Оролбуйи Коракуми, Карши, Марказий Фартона, Сурхон-Шеробод чуллари эгаллайди. Улар улкамизда куёш ва шамол энергиясидан фойдаланиш учун истик,-болли шароитлар яратади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

Узбекистан х,удудида Кукон, Бекобод, афFOн, TOF-водий каби мах,аллий шамоллар купрок эсади. Кучли шамоллар республика-мизда тоF оралик ботикларидан текисликка чикиш жойларида кузатилади. ФарFOна водийсидан «Хужанд дарвозаси» оркали Мирзачул томон «Бекобод» шамоли эсади. У йилига урта х,исобда 52 кун кузатилади. «Кукон» шамоли йилига урта х,исобда 53 кун эсади. «Бекобод» шамолининг тезлиги ёзда секундига 15-25 метрга, кишда эса секундига 30-40 метргача етади. Хужанд дарвозасининг х,ар иккала томонида йилига урта х,исобда 40-60 кун кучли шамол эсади.

Узбекистонда баркарор иктисодий-ижти-моий ривожланиш ва ах,олининг эх,тиёжи ортиб бориши электр энергетика саноатига х,ам уз таъсирини курсатади. Электр энергетика саноатини янада ривожлантириш учун куйидаги ишлар килиниши зарур.

ЁкилFи ресурслари тугайдиган ресурслар турига киради. Шунинг учун уларнинг урнини янги энергия манбалари эгаллайди. Улар одатда ноанъанавий энергия манбалари (куёш, шамол ва ернинг ички энергияси, биоёкилFи) деб ном олган булиб, улардан

ривожланган мамлакатларда кенг фойдала-нилмокда.

Узбекистон дунёда улкан имкониятларга эга булган мамлакатлар сирасига киради. Мамлакатимизда табиий-иклимий ресурс-лардан фойдаланиш ва унга булган кизикиш ортиб бормокда. Шунинг учун фойдаланил-маётган энергия манбалари, биринчи нав-батда, куёш энергиясининг истикболи юкори. Мамлакатимизда куёшли кунлар давомий-лиги 300 кундан ортик. Гелиостанцияларни республиканинг деярли барча минтак,аларида, айникса, ФарFOна водийси, Самарканд, Бухоро, Навоий, Тошкент вилоятларида барпо этиш юкори самара беради.

Электр энергиянинг асосий кисми Тошкент минтакасида ишлаб чикарилади ва истеъмол килинади. Афсуски, талаб юкори булган ФарFOна ва Самарканд минтакаларида жуда кам электр энергия х,осил килинади. Шунинг учун бу минтакаларда катта кувватга эга булган ИЭСлар куриш, дарёларга кичик ГЭС-лар барпо этиш маълум даражада эх,тиёжни кондириш учун хизмат килиши мумкин.

Кам энергия талаб киладиган замонавий ишлаб чикариш технологияларини жорий этиш ва оммалаштириш зарур.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги «Мук,обил энергия манбаларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-4512-сон фар-мони. // Узбекистон Республикаси конун х,ужжатлари туплами, 2013 й., 10-сон, 124-модда.

2. Баратов П. Узбекистон табиий географияси. - Т.: «Укитувчи», 1996.

3. Тухлиев Н. Узбекистон миллий иктисодиёти. -Т.: «Узбекистон», 2012.

4. Жураев Ш.С. Узбекистонда саноатни баркарор ривожлантиришнинг минтакавий хусусиятлари. - Т.: «Фан», 2016. -146-б.

5. Узбекистон саноати. Статистик туплам. - Т., 2016. -144-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.