Научная статья на тему 'МОТОРЛАРНИ ИШ РЕЖИМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ'

МОТОРЛАРНИ ИШ РЕЖИМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

286
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
энергетика системаси / электр машина / синхрон машина / гидростансия / иссиклик электр стансияси / гидротурбиналар / турбогенераторлар / конденсатор батареялари / асинхрон моторлар / гидро электр стансияси. / Power system / electric machine / synchronous machine / hydrostation / thermal power plant / hydroturbines / turbogenerators / condenser batteries / asynchronous motors / hydro power plants.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абсаид Хуррамович Суллиев, Элмурод Пўлатжон Ўғли Асқаров

Ушбу маколада моторларнинг иш режимларини тадкик килиш, электр стансияларида куввати турлича булган генераторларнинг ишлатилиши, синхрон ва асинхрон электр машиналари, электр стансияларида фойдаланилаѐтган моторларнинг сифати ва ишлаш техникаси хакида суз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Абсаид Хуррамович Суллиев, Элмурод Пўлатжон Ўғли Асқаров

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses the study of the operating modes of motors, the use of generators of different capacities in power plants, synchronous and asynchronous electric machines, the quality and performance of motors used in power plants.

Текст научной работы на тему «МОТОРЛАРНИ ИШ РЕЖИМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-436-441

МОТОРЛАРНИ ИШ РЕЖИМЛАРИНИ ТАДЦЩ ЦИЛИШ

Абсаид Хуррамович Суллиев

Тошкент давлат транспорт университети т.ф.н профессори

Элмурод Пулатжон ^ли Аскаров

Тошкент давлат техника университети магистранти elmurodasqarov0293@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада моторларнинг иш режимларини тадкик килиш, электр стансияларида куввати турлича булган генераторларнинг ишлатилиши, синхрон ва асинхрон электр машиналари, электр стансияларида фойдаланилаётган моторларнинг сифати ва ишлаш техникаси хакида суз юритилади.

Калит сузлар : энергетика системаси, электр машина, синхрон машина, гидростансия, иссиклик электр стансияси, гидротурбиналар, турбогенераторлар, конденсатор батареялари, асинхрон моторлар, гидро электр стансияси.

ABSTRACT

This article discusses the study of the operating modes of motors, the use of generators of different capacities in power plants, synchronous and asynchronous electric machines, the quality and performance of motors used in power plants.

Keywords: Power system, electric machine, synchronous machine, hydrostation, thermal power plant, hydroturbines, turbogenerators, condenser batteries, asynchronous motors, hydro power plants.

ИРИШ

Х,озирги вактда электр энергия тармоFи етиб бормаган жойлар деярли колмаган. Катта ишлаб чикариш корхоналардан тортиб то кичик таъмирлаш устахоналаригача электр энергиясидан кенг фойдаланилади. Замонавий компьютерлашган бир даврда унинг ахдмияти янада ортиб бормокда. Шу билан бирга электр энергияни ишлаб чикаришга жуда куп сарф хдражат булишлигини унитмаслик керак. Мисол учун агар электр энергия ишлаб чикадиган

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-436-441

генераторлар ички ёнув двигателлари ёрдамида харакатга келтирилса 1 кВт соат электр энергия ишлаб чикиш учун 170 гр ёкилFи сарф килади. ЁкилFи такчил вактда иктисодий жихатдан бундай сарф максадга мувофик эмас.

Куп холларда энергетика системаси узокда жойлашган кичик кувватли истеъмолчиларни энергия билан таъминлашда дизель-моторлари, шамол моторлари, буF ва гидротурбиналар оркали айлантириладиган синхрон генераторлардан фойдаланилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Х,озирги кунда халк хужалигининг турли сохалари ва, хатто маиший хизматда хам электр машиналари, аппаратлари ва бошка электржихозлари куп ишлатилмокда. Хусусан, электр энергиясининг асосий кисми-иссиклик гидро ва атом станцияларида урнатилган синхрон генераторларда хосил килинади. Бунда, буF ва гидротурбиналарнинг механик энергияси электр энергиясига айлантирилади. Х,озирги иссиклик электр станцияларида куввати 300,500,800 ва 1200 МВА булган турбогенераторлар, гидростанцияларда эса 200.. .1000 МВА ли гидрогенераторлар ишлатилмокда. Энергетика системасидан узокда жойлашган кичик кувватли истеъмолчиларни электр энергияси билан таъминлашда дизельмоторлари, шамол моторлари, буF ва гидротурбиналар оркали айлантириладиган синхрон генераторлардан фойдаланилади, (бундай махаллий электр станциялари фавкулотда вазиятларда хам кенг ишлатилмокда).

Статик маълумотларга биноан хозирда Республикамизда ишлаб турган куп сонли иссиклик ва гидростанцияларда хосил килинган электр энергияси кувватининг умумий микдори 11 млн кВт дан ортик булиб, бундан 9,8 млн кВт кувват иссиклик, колгани ГЭС ларда ишлаб чикилмокда. 2021 йиллардан бошлаб Республикамизда ишлаб чикарилган электр энергия микдори 67,7 млярд кВт соат булиб, махсулотлар ишлаб чикарадиган машина ва механизмлар турли хилдаги электр моторлари билан харакатга келтирилади. Электр энергиясини механик энергияга айлантирадиган машина электр мотор дейилади. Х,озирда Республикамизда ишлаб чикарилаётган электр энергиясининг тахминан 70% ини электр моторлари истеъмол килмокда. Бу ракам кишлок хужалиги сохасига хам таалуклидир.

Узгарувчан ток генераторлари асосан синхрон ва асинхрон деб аталувчи электр машиналаридан иборат.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-436-441

Электр станцияларида ишлаб чикариладиган уч фазали ток синхрон генераторларда хосил килинади. Синхрон машиналар кyзFалмас статор ва айланувчи ротордан иборат булади. Статор уз навбатида чуян корпус ва унга махкамланган пулат узакдан иборат булиб, бу узак пазларига уч фазали узгарувчан ток чубами жойлаштирилади. Статор узагида уюрма токлардан хосил булувчи кувват исрофини камайтириш максадида уни бир-биридан изоляцияланган пулат туникалардан йиFилади. (1-расм)

*сл

1-расм Синхрон машинасининг статори

Синхрон машинасининг ротори икки типда, яъни аён ва ноаён кутбли килиб тайёрланади. Гидротурбиналар билан паст частотада айлантириладиган кичик ва урта кувватли гидрогенераторлар аён кутбли, буF турбиналари билан юкори тезликда айлантириладиган катта кувватли турбогенераторлар эса, ноаён кутбли килиб чикарилади. Роторнинг узаги одатда, пулатдан ясалиб, унга KyзFатувчи чу^ам урнатилади.

Айланувчи ротордаги бу кyзFатувчи чулFамга чутка ва халкалар воситасида узгармас ток берилиб, асосий магнит окими хосил килинади. Демак узгармас ток билан таъминланган ротор чу^амини бирламчи мотор билан айлантирилса у холда, электромагнит индукция конунига биноан статор чу^амида узгарувчан Э.Ю.К. хосил булади.

Бу Э.Ю.К. синусоида конуни буйича узгариши учун кутбларда хосил булган магнит индукцияси синусоида буйича таксимланиши керак.

Уч фазали синхрон генераторнинг статорига учта чуетам жойлаштирилади. Бу чу^амлар фазада бир-биридан 1200 бурчакка фарк килади, улар юлдуз ёки учбурчакли схемаси билан уланади. Х,ар бир чу^ам генераторнинг фазаси дейилиб, бу фазаларда бир-биридан 1200 га фарк килувчи

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 438 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-436-441

Э.Ю.К.лар хосил булади. Юлдуз ёки учбурчаклик схемаси билан уланган чу^амлардан олинган бу уч фазали Э.Ю.К.лар системасига уч фазали юклама уланса, у холда генераторнинг статор чулFамларидан уч фазали юклама токи утади. Синхрон машинани кузFатиш учун керак булган узгармас токни KузFатгич ёки чала утказгичли туFрилагичлардан олинади.

Генератор билан бирга айлантирилувчи ва уни кУзFатишга мулжалланган узгармас ток генератори кУзFатгич деб аталади. Синхрон генераторлар статори чу^амларнинг боши ва охирлари куйидаги жадвалда курсатилган.

1-жадвал

Синхрон генераторларининг статори Фазалар

чулFамларининг боши ва охирларини чулFамларининг

белгилаш. Фазалар

Боши Охири

Биринчи С1 С4

Иккинчи С2 С5

Учунчи С3 С6

Кувват коэффициенти киймати ахамиятини энг куп таркалган истеъмолчилардан булган асинхрон мотор учун трансформатор танлаш мисолида курсатиш мумкин. Масалан, актив куввати 220 кВт, соБф = 0,85 булган мотор учун танланадиган трансформатор куввати кВА булса,

_ Р _ 200 _

тр ~ coscp ~ 0.85 ~ соБф=0,5 булганда кВА булади. Демак, к,увват коэффициенти камайиши билан мотор учун танланадиган трансформатор ва генератор куввати купайиши

керак. S тр = = 40 0 к В А

Асинхрон моторларни юкори соБф га эга килиш учун даставвал уларни

тула юклама билан ишлатиш лозим. Бунинг учун эса технологик жараённи

такомиллаштириш, кичик юклама билан ишлайдиган моторларни кичик

кувватли, яъни кичик юкламага мос моторлар билан алмаштириш, салт иш

режим вактини иложи борича кискартириш ва мотор таъмирлашини сифатли

утказиш лозим. Узок вакт давомида номиналга нисбатан кичик юклама, яъни

Р(0,3^0,5) Рн билан учбурчаклик схемасида ишлайдиган асинхрон моторни

юлдуз схемасига утказилса хам унинг кувват коэффициенти кескин ортади.

Бунда статорга бериладиган кучланишни хамда магнит оким хосил килувчи Io

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 439 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences

VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021 ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-436-441

токнинг кийматлари 3 марта камаяди. Статор токининг актив кисми эса бирмунча купаяди. Шу сабабли юлдуз схемасига утказилган моторнинг со Бф киймати эгри чизик учбурчаклик схемадаги эгри чизикга нисбатан анча юкори булади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бундай табиий усуллар билан юкори кийматли кувват коэффициентига эга булинса, моторнинг фойдали иш коэффициенти хам юкори булади.

Агар табиий усуллар билан кувват коэффициентини керакли кийматга ошириш имкони булмаса, у холда сунъий усуллардан фойдаланилади.

Сунъий усуллар ичида энг куп таркалгани соБф ни конденсатор билан ошириш хисобланади. Асинхрон мотор урнига синхрон моторни ишлатиб хам соБф ни ошириш мумкин.

Маълумки, статик конденсатордан утадиган сотим токи кучланишдан 90° га узувчи булиб, натижада умумий реактив токни гуё камайтиради (2-расм).

Демак, маълум кийматли с^имда 1с=1^ булса, соБф=1 булади. Бир хил типдаги моторлар кувват коэффициентлари уртача киймати, яъни со Бф ни юкори кийматли соБф2 га эриштириш учун конденсатор батареяларининг куввати куйидагича хисобланади (3- расм):

2-расм. Конденсатор батареялари билан мотор кувват коэффициентини оширишга доир диаграмма.

3-расм. Конденсатор батареялари кувватини хисоблашга доир диаграмма.

Рс

О

P« и —ГГ

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-436-441

Рс=Ра (tg9l-tg92) бунда Рс - конденсатор батареяларининг куввати, кВА; Ра- бир ёки бир неча моторларнинг актив куввати, кВт; Рч1, Рч2 -тегишлича конденсатор улангунга кадар ва улангандан кейинги реактив кувватлар;

Рс,Ра,-трансформатордан берилаётган тула кувватларни конденсатор

улангунга кадар ва улангандан кейинги кийматлари.

Конденсатор батареяларининг сотими куйидагича аникданади:

Рс * 109 ЗС = --МкФ

Ol) U

бунда С - конденсатор батареясининг бир фазасидаги сотими; Рс - конденсатор батареяларининг куввати; U - конденсатор батареялари фазасидаги кучланиш.

ХУЛОСА

Демак, узгармас сотимли конденсатор Рс кувватининг киймати кучланиш квадратига туFри пропорционал булгани учун конденсатор батареяларини юкори кучланиш тамонгига улаш тавсия килинади. Катта кувватли моторларда конденсатор сотимини камайтириш имкони булади. Конденсатор батареялари, одатда ёритиш лампалари ёки актив каршиликлар билан разрядланади.

Асинхрон моторлар иш жараёнида иложи борича номинал кувватидан тула фойдаланиш уни фойдали иш коэффициенти юкори булишини таъминлайди. Бу эса уз навбатида электр энергия сарфи камайишига ва иктисодий самарадорликка олиб келади.

REFERENCES

1. М.М.Кацман Электр машиналар ва трансформаторлар. Тошкент-2000.286 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Ж.С.Салимов, Н.Б.Пирматов Электр машиналари. Тошкент-2011.203б.

3. Петров И.И. Мейстель А.М, Специальные режимы работы асинхронного электропривода. М.: Энергия, 1968. 264 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.