CC BY
0EL-KAVÄNiNÜ'L-KÜLLIYYE LI-ZABTI'L-LÜGATI'T-TÜRKIYYE'NIN SÖZ
VARLIGINA KATKILAR Ragip Muhammed
Dr. Ögr. Üyesi, Ege Üniversitesi, TDAE, Türk Dili ve Leh9eleri ABD ORCID: 0000-0001-5306-820X https://doi.org/10.5281/zenodo.11099071
Özet. Memluk Devleti döneminde (1250-1517) Misir ve Suriye 'de yazilan Türkge eserlere "Memluk Kipgak Türkgesi" eserleri olarak bilinmektedir. Bu eserlerden 15. yüzyilda Araplara Türkge ögretmek amaciyla hazirlanmi§ olan El-Kaväninü'l-Külliyye li-Zabti 'l-Lugati 't-Türkiyye 'dir. Eserin asil metninin kenarlarina ha§iye mahiyetinde bazi sözcük ve agiklamalar eklenmi§tir. Bu yazida daha önce dikkate alinmayan söz konusu sözcük ve agiklamalar üzerinde durulmu§tur. Söz konusu sözcüklerin incelenerek konusuna uygun bir §ekilde smflandirilmi§ ve eserin söz varligina kazandirilmi§tir.
Anahtar Kelimeler: Memluk Kipgak Türkgesi, katkilar, El-Kaväninü'l-Külliyye li-Zabti 'l-Lugati 't-Türkiyye, söz varligi.
Abstract. The Turkic works written in Egypt and Syria during the Mamluk State period (1250-1517) are known as "Mamlük Kipchak Turkish" works. One of these works is El-Kaväninü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugati't-Türkiyye, which was prepared to teach Turkic language to Arabs in the 15th century. Some words and explanations have been added to the margins of the main text of the work. This paper focuses on these words and explanations, which have not been taken into consideration before. The words in question were analyzed and classified in accordance with the subject and added to the vocabulary of the work.
Keywords: Mamluk Kipchak Turkish, contributions, El-Kaväninü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugati't-Türkiyye, vocabulary.
Аннотация. Турецкие произведения, написанные в Египте и Сирии в период государства Мамлюков (1250-1517 гг.), известны как "мамлюкские кипчакские турецкие" произведения. Одна из таких работ - "Аль-Каванин аль-куллия ли-дабт аль-лугат ат-туршя", которая была подготовлена для обучения турецкому языку арабов в XV веке. Некоторые слова и пояснения были добавлены на полях оригинального текста работы. Данная статья посвящена этим словам и пояснениям, которые ранее не рассматривались ни одним исследователем. Выявленные слова были проанализированы, классифицированы в соответствии с темой и добавлены в словарь произведения.
Ключевые слова: мамлюкские кипчакские турецкие, Дополнения, Аль-Каванин аль-куллия ли-дабт аль-лугат ат-туркия.
Annotatsiya. Mamluklar davlati davrida (1250-1517) Misr va Suriyada yozilgan turkiy asarlar "Mamluk qipchoq turkchasi" asari sifatida tanilgan. Bu asarlardan biri 15-asrda arablarga turk tilini o'rgatish uchun tayyorlangan "El-Kavaninü'l-Külliyye li-Zabti 'l-Lugati't-Türiyye"dir. Asarning asosiy matni hoshiyalariga ba'zi so'zlar va tushuntirishlar izoh tarzida qo'shilgan. Ushbu maqola ilgari e'tiborga olinmagan so'zlar va tushuntirishlarga qaratilgan. Ko'rib chiqilayotgan so'zlar tekshirilib, mavzuga ko'ra tasniflandi va asarning lug'at tarkibiga qo'shildi.
Kalit so'zlar: Mamluk qipchoq turkchasi, hissalar, El-Kavaninü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugati't-Türkiyye, lug'at.
Giri§
Memlük Devleti döneminde (1250-1517) Misir ve Suriye sahasinda kaleme alinan eserler genellikle "Memlük Kip9ak Türk9esi" eserleri olarak adlandirilmaktadir. Türk9e, Memlük Devleti'nde yönetici ve ordu sinifinda büyük bir ilgi ve önem kazanmi§tir. Üstelik yöneticilerin 9ogu sadece Türk9e konu§maktaydi. Öbür tarafta büyük bir kismi Ärap9a konu§an halkin Türk9e ögrenmesini kolayla§tirmak amaciyla 9e§itli Türk9e gramer ve sözlük i9erikli eserler hazirlanmi§tir. Kitabü'l- idrak li-Lisäni 'l-Etrak, Kitäb-i Mecmu-i Tercümän-i Türki ve Acemi ve Mugali, Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi'l-Lügati't-Türkiyye, Kitabu Bulgatü'l-Mü§täk fi Lugati't-Türk ve 'l-Kifgäh, El-Kaväninü'l-Külliyye li-Zabti 'l-Lügati 't-Türkiyye, Ed-Dürretü'l-Mudiyye fi 'l-Lugati 't-Türkiyye bu dönemin dil özelliklerini günümüze yansitan eserlerdir (Kaymaz 2016: 323; Muhammed 2021: 22).
Yukaridaki eserlerden El-Kaväninü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lügati't-Türkiyye'nin Memlük Kip9ak Türk9esi sahasinda Äraplara Türk9eyi ögretmek amaciyla Ärap filolojisi metoduyla 15. yüzyilda Kahire'de yazildigi dü§ünülmektedir. Eserin müellifi belli degildir ve kendisi Türk olmadigini, yalniz Türklerle 9ok dü§üp kalktigini ve israr üzerine bu eseri telif ettigini söylemi§tir. Eser sadece gramerden müte§ekkil olmasiyla diger Memlük Kip9ak Türk9esi sahasindaki sözlük ve gramer i9erikli kitaplardan ayrilmaktadir. Eserin tek nüshasi Süleymaniye Kütüphanesi §ehit Äli Pa§a Bölümü'nde 2659 numarada kayitlidir. Nesih hattiyla yazilan ve 84 yapraktan meydana gelen eserin her sayfasinda 13 satir bulunmaktadir. Türk9e örnekler kirmizi mürekkeple, Ärap9a a9iklamalar siyah mürekkeple yazilmi§tir. Türk9e sözcükler harekeli, Ärap9a sözcükler ise harekesizdir. Müellif, eserin mukaddime ile birlikte ü9 bölüm ve sonu9 bölümünden olu§tugunu söylemektedir (Karamanlioglu 1994: 24; Toparli vd. 1999: III; Ercilasun 2004, s. 389). Üzerinde bugüne kadar az sayida 9ali§ma yapilan bu eser, 1999'da Toparli vd. tarafindan tam metin halinde yayimlanmi§tir. Bu 9ali§mada eser Türk9eye tercüme edilmi§tir. Eserin tipkibasimindan önce "Örnekler Dizini" ile "Gramer Terimleri Dizini" verilmi§tir.
Eserin orijinal nüshasi incelendiginde, bazi sayfalarin kenarlarina ha§iye mahiyetinde Türk9e sözcük ve a9iklamalarin eklendigi fark edilmi§tir. Bu sözcük ve a9iklamalarin kimisi kirmizi kimisi de siyah mürekkeple yazilmi§tir. Toparli vd. 9ali§masinda bu sözcük ve a9iklamalar dikkate alinmami§tir. Bu yüzden bu eksikligin giderilmesi hasil olmu§tur. Bildirimizde eserin Ärap harfli metni esas alinarak söz konusu sözcük ve a9iklamalar üzerinde durulacaktir. Tespit edilen sözcükler, asil metindeki sözcüklerle ili§kili olmasindan dolayi bir arada degerlendirilerek sunulmu§tur. Sözcükler konuya uygun olarak ü9 ayri ba§lik altinda i§lenmi§tir; 1. Äsil metindeki sözcüklerin e§ anlamlilari 2. Äsil metindeki anlamdan farkli anlamlar kazanan sözcükler 3. Äsil metinde bulunup sadece imla düzetmeleri yapilan sözcükler. inceleme yapilirken önce sözcüklerin transkripsiyonu ve Ärap harfli yazili§i, ge9tigi varak numarasi parantez i9erisinde verilerek gösterilmi§; daha sonra kendi a9iklamamiza ge9ilmi§tir. Äyrica sözcükler alfabetik siraya konulmu§tur.
A. Asil metindeki sözcüklerin e$ anlamlilari:
Bu ba§lik altinda degerlendirilen Türk9e sözcüklerin asil metinde bulunan sözcüklerin e§ anlamlisi olarak sayfa kenarlarina eklenmi§ olup onlarla ilgili yazar tarafindan herhangi bir a9iklama yapilmami§tir. Eklenen sözcüklerin 9ogu asil metinde yer almamaktadir. Tespit edilen sözcükler:
• anahtar jt^l (66b): Änahtar, a9acak. Äsil metinde kilit ? 'anahtar, a9acak' yaninda gösterilmi§tir. Rumca kökenli anahtar sözcügü, Fars9a kökenli kilit in e§ anlamlisi olarak yazilmi§tir. Bu iki sözcük aslinda ayni anlamdadir.
• di§i (67a): Kadin, di§i. Asil metinde ge9en ibgi ve avrat sözcüklerinin yanina eklenmi§tir. Sözcük asil metinde ti§i (69b) bi9iminde de ge9mektedir.
• döndür J^i (80a): £evir, döndür, ters 9evir!. Asil metindeki aktar jaál fiilinin e§ anlamlisi olarak gösterilmi§tir.
• hastadur ji (67b): Hasta, rahatsiz. Sözcük asil metindeki sagsizdur Ji j-sözcügünün e§ anlamlisidir.
• ilduz j^] veyilduz j^J (65b): Yildiz. Asil metinde yilduz 'yildiz' sözcügünün farkli bir varyantidir.
• ketmese (25a): Gitmese. Asil metindeki kitse fiilinin olumsuzu olarak ifade edilmi§tir.
• kilitle (79a): Kilitle!, kilidi kapat!. Asil metinde bekle ^ 'kilitle!' anlamina gelen fiilinin e§ anlamlisidir.
• kizlen <¿j§ (80a): Gizlen, saklan!. Asil metinde ge9en ya§ir fiilinin e§ anlamlisidir. Asil metnin ba§ka bir yerinde kizlen- ¿j§ (80a) fiili mevcuttur. Kip9ak9a unsur olarak kabul edilenya§ir- fiilinin yanina Oguzca unsur olan kizlen- fiili eklenmi§tir.
• korudi sij (10b): Himaye etti, korudu. Sözcügün asil metinde e§ anlamlisi veya Arap9a kar§iligi bulunmamaktadir.
• könder (79b): Gönder, yolla!. Asil metindeki yiber jj sözcügünün e§ anlamlisi olarak kullanilmi§tir.
• köy ¿ß (66b): Köy. Asil metinde kent, köy ve kasaba anlamina gelen sadece kent sözcügü ge9mektedir. köy ise metinde ge9en Arap9a el-karye ^jjSil sözcügünün kar§iligi olarak
yazilmi§tir.
• küney (66a): Güne§ i§igi. Asil metinde kuya§ sözcügünün e§ anlamlisidir.
• rahat ol Jjl (79b): Dinlen!, rahata kavu§!. Asil metinde tillen ¿^I fiilinin yanina ilave edilmi§tir.
• say (80a): Say, hesapla!. Asil metinde yer alan sagi§la fiilinin e§ anlamlisi olarak eklenmi§tir. Asil metinde say (72b) bi9imindedir.
• §ikäyet eyle ^Ll (79b): §ikayet et!. Asil metindeki §ak fiilinin e§ anlamlisidir. Toparli (1999: 89) §ak fiilini gak- olarak okuyarak 'aci 9ek' anlamini vermi§tir. Ancak sözcügün Arap9a kar§iligi göz önünde bulundurunca '§ikäyet et' anlaminda oldugu anla§ilmaktadir. gak- Eski ve Orta Türk9e eserlerinde 'dü§manliga te§vik etmek, iftira atmak, kötülemek, if§a etmek' gibi anlamlara gelmektedir (Ercilasun & Akkoyunlu 2015: 238; Boeschoten 2022: 109).
• üfür já' (80a): Ufle, üfür!. Asil metinde bulunan ür Ji fiilinin e§ anlamlisidir.
• yorul ¿Jjj (79b): Yorul, yorgun ol!. Asil metindeki tal ¿Ji> fiilinin e§ anlamlisi olarak kullanilmi§tir.
• zaif ki^idür ji > (67b): Gü9süz erkek, zayif erkek. Asil metinde ge9en kü§ünsizdür Ji j- sözcügünün e§ anlamlisidir.
B. Iki farkli anlama gelen sözcükler:
Bu ba§lik altinda iki sözcük gösterilecektir. Bunlar ayni sözcükler ancak eserdeki leh9e farkindan dolayi (Kip9ak9a-Oguzca) iki farkli anlamda belirtilmi§tir.
• i§ik (66b): Asil metinde i§ik 'kapi' anlaminda kullanilirken ha§iyede 'kapi e§igi' olarak anlamlandirilmi§tir.
• kilit (66b): Kapatma aleti, kilit. Asil metinde 'anahtar' anlamina gelen kilit sözcügü haçiyede 'kapatma aleti, kilit' anlaminda gösterilmi§tir.
C. Asil metinde bulunup sadece imla düzetmeleri yapilan sözcükler:
Bu baçlik altinda ele alinan sözcükler asil metinde bulunmakta, ancak bazi imal özellikleri
degiçtirilerek sayfalarina kenarlarina haçiye çeklinde ilave edilmi§tir. Burada ilk olarak asil metindeki sözcükler, daha sonra haçiyeye eklenen sözcükler verilmiçtir. Tespit edilen sözcükler:
• abak sakallidur ji ¿l > akbak sakallidur ji ¿?ai (67b): Sakali bembeyazdir.
• ad t>al / at > ad i / at <Ы (65b): isim, ad.
• ah§a ^ > akça (66a): Akçe, para.
• altun jj^í > altun (66a): Altin.
• alma aga§i 1—l > alma agaçi (66b): Elma agaci.
• ant i§ jjjjl > andi§ Cfii (79b): Ant iç!, yemin et!.
• ay §ikdi ф > ay çikdi ^^ ф (66a): Ay dogdu, ay çikti.
• balçik ; > balçik ¿й (66a): Balçik.
• beygamber > peygamber j?-*^ ( 65b): Peygamber, yalvaç.
• bulut Д > bulut (65b): Bulut.
• izde öij! > isde ^ (80a): iste!, talep et!, dile!.
• kabi > kabu jjlâ (66b): Kapi.
• ketmesmen ¿a t>1—$ > ketmez men j1—! (5 a): Gitmem.
• kiska > kisa (67a): Kisa, kisa boylu olan kiçidir.
• kölkey > kölke (66a): Gölge, saye.
• kurgaçin j—¿ ja > kur§in ja (66a): Kurçun madeni.
• kü§li ki§idür ji $ > kûçli ki§idür ji (67b): Güçlü, kuvvetli kiçidir.
• miyik ¿a > biyik ¿3; (68a): Biyik.
• miyiklidur ji J^a > biyiklidur ji (67b): Biyiklidir.
• siçan ^ > siçan ¿Ц^ (4b): Siçan.
• §i§ek ^ > çiçek (66b): Çiçek.
• çiçeklendi ^^ ^ > çiçeklendi ^^ ^^ (66b): Çiçeklendi, çiçek verdi.
• tagri > teqri (65b): Tanri, ilah.
• tamaña eylegeysin ¿^ > temä§ä eylegeysin (43a): Seyredeceksin.
• tekenek > dekenek (66b): Diken.
• temir hazuk > temir kazuk jj^j— (65b): Demirkazik, Kutup yildizi.
• teqiz jS^J > deqiz j^ (66a): Deniz, derya.
• tuvar jlj^ > duvar jlji (66b): Duvar, cidar.
• orta -^jl > orta 42jjl (67a): Orta boylu olan kiçidir.
• sakalina ak tü§ti jl Uil^, > dü§ti (67b): Yaçlandi, ihtiyarlamaya baçladi.
• toltur > doldur j'' (79a): Doldur!. Ayrica ^ d harfinin altina -> d harfi koyulmuçtur. Ona göre bu sözcük doldur çeklinde de okunabilmektedir.
• tö§e jjj > tö§et (79a): Dö§e!, dö§ekleri yere ser!.
• yadikar >yadigär jf^y (65b):Yildiz adi, Süreyya.
• yelik ^ > yiyelik Да (Sa): Yiyelim.
• yildirim f >yildirim f (65b): Yildirim.
Sonuç:
Bu yazida Memlûk Kipçak Tûrkçesini yansitan ve daha çok Kipçakça unsurlar ihtiva eden El-Kavänmü'l-Külliye Li-Zabti 'l-Lügati 't-Turkiyye 'deki asil metnin kenarlarinda (ha§iyesinde) yazilan sözcük ve açiklamalar üzerinde durulmuçtur. incelememizin sonucu olarak asil metinde bulunmayip haçiyede yer alan 15 sözcük, asil metinde olup haçiyede farkli anlamlara gelen 2 sözcük ve haçiyede bazi imla düzeltmelerine ugrayan 35 sözcük tespit edilmi§tir. Eserin asil metninde Kipçakça unsurlar daha çok kullanilirken haçiyeye eklenen sözcüklerin ise Oguzca unsurlardan oluçtugu görülmektedir. Bizce bu haçiyeler eserin yazari veya daha sonra müstensih tarafindan ilave edilmi§ olabilmektedir. Çünkü hem ha§iye hem de asil metin ayni elle yazildigi anlaçilmaktadir. Buna göre asil metinde olmayip sadece haçiyede tespit edilen sözcükler eserin söz varligina eklenmeli ve haçiyede farkli anlamlarda ifade edilen sözcükler de asil metindeki anlamlariyla birlikte gösterilmelidir. Böylelikle bu yazida gerek El-Kavänmü'l-Külliye Li-Zabti 'l-Lügati 't-Turkiyye gerekse Memlûk Kipçak TCrkçesinin söz varligina katki saglanmasina çali§ilmi§tir.
REFERENCES
1. Boeschoten, H. (2022). A Dictionary of Early Middle Turkic, Boston: Brill.
2. Ercilasun, A. B. (2004). Baçlangiçtan Yirminci Yüzyila Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçag Yayinlari.
3. Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2015). Kâçgarli Mahmud -Dîvânu Lugâti't-Tûrk (Giriç-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
4. Karamanlioglu, A. F. (1994). Kipçak Tûrkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
5. Kaymaz, Z. (2016). "Kitâbu'l idrak li-lisâni'l-Etrâk Hakkinda Bazi Notlar", Türklük Biliminde Bir Ömür Prof. Dr. Tofiq Haciyev, (Ed.: Prof. Dr. Bilgehan Atsiz Gökdag, Yrd. Doç. Dr. Nazim Muradov), s. 323-328, Ankara: Akçag Yayinlari.
6. Muhammed, R. (2021). Memlûk Tûrkçesinde ekler ve içlevleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
7. Toparli, R., Çögenli, M.S., & Yanik, N.H. (1999). El-Kavänmü'l-Külliye Li-Zabti 'l-Lügati 't-Turkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
8. Toparli, R., Vural, H., & Karaatli, R. (2007). Kipçak Trnkçesi Sözlügü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
