CC BY
29Cilt: 3, Sayi: 2, 2020
Vol: 3, Issue: 2, 2020
Sayfa - Page: 206-222
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
TEHLÎKEDEKÎ / GÎZLÎ DÎL DOMANÎ SÖZCÜK LÎSTESÎ ÛZERÎNE BÎR ÇALIÇMA
A STUDY ON WORD LIST OF ENDANGERED / SECRET DOMANI LANGUAGE
Orhan VAROL*
MAKALE BÎLGÎSÎ ÖZET
Geliç: 17.09.2020 s/Kabul: 07.12.2020 Roman dillerinden bin olan Domani ya da Domca, gizli dil i^levine sahiptir ve az sayida konu^ani kaldigi için Dogu Anadolu'nun tehlikedeki dillerindendir. 2017 ve 2019 yillari arasinda Van ve Agri-Dogubayazit'ta ya^ayan Dom konu^ucularla yüz yüze görü^meler saglanarak tipolojik bakimdan Domaniye benzeyen Kurmanci araci dil olarak kullanilip elde edilen sözlü verilerle bir Domani-Tûrkçe sözcük listesi olu^turuldu. Kurmanci ve Tûrkçe etkisi altindaki Domani, az sayidaki çekirdek sôzlûkçesini korurken dilin ait oldugu toplumun kültürel özelliklerini ve gizli dil kullanimina dair dilsel ögeleri içinde barindirmasiyla toplumdilbilimsel bakimdan dikkat çekmektedir. Dilsel etkile^im ve farklila^mada dilin konu^ucularinin toplumsal konumlarimn belirleyici oldugu, Domani söz varligina ait birimlerin i^levsel ve kullanimsal özelliklerine bagli olarak anla^ilmaktadir. Domani sözcükleri: köken dil Domani kaynakli olan, çeçitli soneklerle yeniden biçimlendirilerek Domcalaçtirilan ve baskin etkileçim dillerine ait olmak üzere ^ farkli görünüme sahiptir. Dom toplumunun, baskin dillerin kullanicisi olan toplumlarla ayni ya§am alanini payla^malari ve bu toplumlara sosyal ve ekonomik bakimdan uyum saglama çabalarinin bir sonucu olarak Domani, gizli dil olarak kullanim i^levini de yakin bir gelecekte yitirebilir.
Anahtar Kelimeler: Domca/Domani, Romanca, Domani sözcükleri, Gizli dil, Tehlikedeki dil.
Araçttrma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
^ Received: 17.09.2020 s/Accepted: 07.12.2020 Domani is one of the secret Romani languages and it is an endangered language of East Anatolia due to its small number of speakers. Face-to-face interviews were made with Dom speakers living in Van and Agri-Dogubayazit between 2017 and 2019. A Domani-Turkish word list was created with the narratives of Dom speakers, using Kurmanji as an intermediary language, which is typologically similar to Domani. Domani, under the influence of Kurmanji and Turkish, preserves a small number of its core lexicon and is striking in sociolinguistic terms, as it contains the cultural characteristics of the society to which the language belongs and linguistic elements related to the use of secret language. It can be understood that the social position of the speakers of the language is determinant in language contact and change, depending on the functional and pragmatic characteristics of the units of the Domani vocabulary. The words have three different appearances: sourced Domani root language, re-formed with various suffixes and Domanified, and belonging to dominant contact languages. As a result of the Dom community's sharing the same living space with the societies that are users of dominant languages and efforts of Doms to adapt to these societies in social and economic terms, Domani may also loses its function as a secret language in the near future.
Keywords: Dom language/Domani, Romani, Domani words, Secret language, Endangered language.
Research Article
* Dr. Ogr. Uyesi, Vail Ytiztmcti Yil Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Dil Biliini Bolimiii, E-mail: orlian_van(S)liotiiiail.com.
ORCID https://orcid.org/ 0000-0001-8662-484X.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gosterebilirsiniz /To cite this article (APA):
Varol, Orhan (2020). "Tehlikedeki / Gizli Dil Domani Sozcuk Listesi Uzerine Bir Qah^ma". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kultur Ara^tirmalan Dergisi (UDEKAD), 3 (2): 206-223. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.796473.
Extended Abstract
Domani is one of the endangered/secret Romani languages and has speakers in the Eastern Anatolia Region of Turkey. This language is in danger of extinction since the number of the Domani speakers is decreasing and it can be defined as a secret language because Domani enables its speakers to communicate among themselves in a way that other community members cannot understand. The Dom People are multilingual since they acquire Kurmanji Kurdish as the first model code and Turkish as the second model code which are dominant languages in their language contact areas. However, in terms of language competence of Domani, which is their mother tongue, adults display recessive multilingualism and children display receptive multilingualism. In the process of language contact and the acquisition of multilingualism, the units and patterns belonging to the dominant languages in question are placed in the Domani vocabulary. This process takes place depending on the substratum and superstratum language relationships, the words in the Domani vocabulary lose their functionality and areas of usage. In addition to that, Domani has begun to lose its function of use as a secret language as its speakers adapt to dominant societies in terms of social and economic aspects. Therefore, it is aimed to create a list of Domani words with their Turkish equivalents as the words have distinctive features regarding the linguistic and sociolinguistic views of Domani and Domani speakers. In order to obtain information about the vocabulary of this endangered language, verbal narratives were obtained from seven Domani speakers of Dom ethnicity from Van and Dogubayazit districts of Agn between 2017 and 2019. In order to obtain data, Kurmanji Kurdish, which is typologically closer to Domani and in which the Doms are more competent, was used as the intermediary language. By asking the equivalents of Domari words spoken in Arab geography in Domani or by separating the words from the functional units among the Domani utterances, Domani-Turkish word list was created. Some linguistic and sociolinguistic evaluations were made based on the list of around four hundred words. From a sociolinguistic point of view, it can be said that the "secret language use" of the language can be found within the words related to the socio-economic aspect of life; for the words "foreign" and "rich", perev, which is thought to be of "money" origin, is found in the vocabulary of the language. Domani includes the words guje for "soldief' and glor for "police" as the names needed in the use of secret language vocabulary when a crime is committed. One of the professions that Dom specializes in is playing the instruments at weddings or similar events. In Domani kutne "drum", givras "clarion", vivi "wedding", qerev, §ol "money, tip" is found as the content words in the professional life of the Dom. The words that should be included in the core lexicon are mostly lost due to their equivalents in Kurmanji, but some words that relate to the secret use of language, provide confidentiality, give information that language contact and change are determined according to the social and economic levels of the interacting people. When Domani and Domari language in the Arab geography are compared, it is seen that they have a limited number of words with the same structural and semantic content. It is understood that the functional units that make up the Domani words, such as the Arabic influence on Domari, are mostly transmitted from Kurmanji Kurdish. In addition to Turkish and Kurmanji, new words are added to the Domani vocabulary from languages that have interacted in the past, and some words in the origin languages of the Dom are also in the word list. Minis "man", garde "good, beautiful", galbiguvin "speaking" is included in Domani vocabulary as noun, adjective and verb structures. The words belonging to different languages found in Domani are seen mostly with the suffixes -xete, -gev, and-o/e. Although it is thought that these suffixes are used depending on the secret language function, they vaguely exhibit the meaning of "binding", "naming" and "being". Based on these features, it is understood that there are three types of word formation strategies in Domani. The first of these is the adaptation of the words of the origin language to the renewed sound inventory depending on the interaction of Domani with Kurmanci. Second, the Domanization of words originating from languages such as Turkish, Kurmanji Kurdish, Arabic and Persian, are conducted with Domani suffixes. The third is that the words belonging to the dominant interaction languages are included in the vocabulary without obvious change in form and meaning.
Giri§
Az sayida konu§ucusu olan ve yakin bir gelecekte son konu§ucusunu da yitirerek yok olma riski ta§iyan diller teh/ikedeki di/ olarak nitelenmektedir. Bir toplumun, farkli sosyo-ekonomik gudulenmeler ya da guvenlik ve korunma gibi gerek9elere bagli olarak diger toplum
bireylerinin anlayamayacagi bi^mde, kendi aralarinda ileti§im kurmalarini saglayan dil ise gizli dil olarak tanimlanabilir. Günümüzde bu iki dilsel durumu, Dogu Anadolu'da Dom etnik kökene mensup konu§uculari olan Domani dili yansitmaktadir1. Domlar, milattan sonra 6. yüzyilda Hindistan'dan iran'a oradan da Anadolu, Kafkasya, Arap cografyasi, Avrupa ve bir9ok farkli ülkeye gö9 ederek kendilerine uygun bir ya§am alani bulmaya 9ali§an Roman toplumunun bir üyesidirler. Gittikleri bölgelerdeki baskin dil/ler ile olan etkile§imden dolayi Roman toplumlarin dilleri zamanla köken özelliklerinden uzakla§arak karma leh9eler haline gelmekteydi (Matras 1995, 2002, 2009; Herin 2015, 2016). Domlar, ileti§im kurduklarinda edindikleri ikinci ya da ü9üncü bir üst katman dili genellikle tercih etmektedirler. Dogu Anadolu'da ayni ya§am alanini payla§tiklari toplumlarin dilleri olan Kurmanci Kürt9esi birinci, Türk9e ise ikinci model kod/dil ve ayni zamanda toplumsal üst katman diller olarak Domlar i9in gerekli ileti§imsel i§levleri yerine getirmektedir. Bu nedenle Domlar, aile büyüklerinin aktif olarak kullandiklari köken/ata2 dillerinden uzakla§maktadirlar (Varol 2019: 61). Ata dilden uzakla§ma ayni zamanda bu dil araciligiyla kazanilan toplumsal degerlerden de uzakla§ma anlamina gelmektedir. i§levselligini yitirerek yakin gelecekte yok olacagi öngörülen tehlikedeki bir dilin sözcüksel dokümantasyonunun yapilmasi -arkeolojik bir kurtarma kazisi gibi- önemli ve acil bir görev niteliginde görülmelidir. Sözcükler, bir dilin söz varligini barindirmak ve ileti§im sinirlarini belirlemek yaninda o dilin konu§ucularinin tarihsel ve kültürel özelliklerinin anla§ilmasi i9in de temel kaynaklardan biri olarak degerlendirilmektedir (Evans 2010: 205-207). Etnik soykirim gibi nedenler olmadigi zamanlarda dil kaybi birden bire ger9ekle§mez. Qe§itli dilsel etkile§im a§amalari sonucunda, dil yapisindaki kayiplar ve yeni birtakim dilsel olu§umlara bagli olarak (Heine-Kuteva 2005; Johanson 2008; RehbeinHerkenrath vd. 20093) tehlikedeki dil varligini sürdürür. Yogun ve uzun süren etkile§im dil kaybini hizlandirirken etkile§im dü§ük yogunlukta ve daha kisa bir zaman dilimi i9inde ger9ekle§tiyse etkilenen/alici dil yapisinin ya§amsal süresi daha uzun olur (Thomason 2001: 66). Etkile§im, öncelikle baskin dil i9inde bulunan ve etkilenen dilin söylem alani i9inde anlamsal bakimdan ihtiya9 duyulan, güncel ve i§levsel olan 9e§itli i9erik sözcükleri ve sözcük öbeklerinin aktarimi ile ba§lar. Bunlar gündelik hayatta kullanilan 9e§itli somut nesne adlari, kurumsal terimler, niteleme sifatlari ya da deyimler olabilmektedir. Baskin dile ait dilsel birim ve ifadelerin alici dildeki kullanim sikligi da aktarimin ger9ekle§me hizini belirleyici olur (Özcan-Tarcan 2020: 75). Sesbirimsel benze§meler ve dilbilgisel örüntülerdeki yakinla§malar ile süre9 devam eder. Genellikle dil kaybinin en son a§amasinda, etkilenen dile ait 9ekirdek sözlük9e (Türk9edeki anne, baba, el, yagmur sözcükleri gibi) de kullanilmaz olur ve ata dilden tamamen vazge9ilir. £ünkü i§levselligini yitiren hi9bir dil insan belleginde barinma gücü bulamaz. Tehlikedeki bir dilin, ingilizce, Türk9e, Fars9a gibi devlet dillerinde oldugu gibi farkli dilsel kaynaklarina bakilarak sözcüklerinin yapisal, i§levsel ve anlamsal özelliklerini belirleyip incelemek zordur. Genellikle yazili belgeleri bulunmamaktadir ve tüm veriler sözlü anlatilar ile
1 2017-2019 yillan arasinda, Dom dili (Domca/Domani) hakkindaki verilerin büyük kisminin elde edilmesi i9in bilgilerinden ve baglantilarindan faydalandigimiz Mirsevdin Bey, 2019 yilinda ne yazik ki vefat ederek ebediyete gö9tü. "Biz dilimizle variz" diyerek bu 9ali§maya saglami§ oldugu katkilarindan dolayi kendisine te§ekkür ederek onu anmak isterim.
2 Anadil tanimi, edinilen birinci dil olarak alanyazinda yer edindiginden dolayi az sayida konu§ucusu kalan tehlikedeki bir dilin ata dil ya da köken dil olarak ele alinmasi anlam bulanikligini giderebilir.
3 Dilsel etkile§im ve dilbilgisel farklila§malari ele alan bu 9ali§malardan Johanson'un "kopyalama" ve Heine-Kuteva'nin "replikasyon" modelleme ve yakla§imlari, yapi-anlam-i§lev kategorilerini ele almasiyla birbirine benzemektedir. Rehbein ise "i§levsel kullanimbilim" yakla§imiyla dilsel etkile§im ve dilbilgisel farklila§malari a9iklamaya 9ali§maktadir.
elde edilmektedir. Domaninin, birinci model dil konumundaki Kurmanci Kürt9esinden önemli oranda etkilendigi anla§ilmaktadir. Adillar, bagla9lar, ilge9ler, uyum ekleri, yapim ekleri ve sesbirimleri Kurmanci Kürt9esinden aktarilmi§ görülmektedir. Bu benze§meye neden olan etkile§im, Domlarin gö9 güzergahinda olan iran'da ba§layarak Dogu Anadolu'da devam etmi§ oldugu anla§ilmaktadir. Ayrica her iki dilin de Hint-Avrupa dil ailesine mensup olmasi tipolojik yakinliktan dolayi benze§me sürecini hizlandirmi§tir. Yine de sözcüksel bi9imlenme i9inde Domaniye özgü bazi i§levsel yapilari da görmek mümkündür. Ayrica resmi dilin sosyal ekonomik ve özellikle egitim hayatina nüfuz etmesinden dolayi Türk9e de ikinci bir model kod olarak Domlarin 9ok dilli söz varliklarina dahil edilmi§tir. Sonradan edinilen dillerin baskinlik seviyeleri arttik9a alici dil yapisindaki sözcüksel eksilmeler de artmaktadir. Bu nedenle Türkiye ve Kibris'taki Roman dilleri ve gizli kullanima sahip olan diller hakkinda yapilan alanyazin 9ali§malarinda genellikle o dillere ait birer sözcük listesi de olu§turulmu§tur (Gülseren 2001; Sevin9li 2012; Yildirim 2012; Öztürk 2015).
Bu 9ali§mada, Domani sözvarligi i9inde bulunan sözcükler, özellikle kökende bu dile ait olma ya da Domcala§tirilmi§ birimler olarak sözlü anlati metinleri i9inde belirlenerek bir sözlük9e olu§turuldu. Domani ile ileti§im kuran konu§ucular, Kurmanci Kürt9esi ve Türk9eye ait sözcükleri de dogal olarak kod degi§tirme di§inda kod kari§tirma yöntemiyle söylemlerine dahil etmektedirler. Sözcük listesine bu türden birimlerin sadece birka9i yogun kullanimlarina bagli olarak eklendi. Listenin olu§turulmasindaki temel ama9, tehlikede olan bir dilin i9erik sözcüklerine ve dolayisiyla bu dilin ileti§im evrenine ula§abilmektir. Ayni zamanda Domani konu§ucusu olan toplumun farkli ya§am ko§ullari ve gizli dil kullanimi ile bu ko§ullara uyum süre9leri de yine veriler araciligiyla a9iklanmaya 9ali§ilmaktadir.
1. Veriler
Veriler, Van ve Agri Dogubayazit'ta ya§ayan Domlardan 2017-2019 yillari arasinda elde edildi. Elimizde tam bir sayisal veri bulunmasa da Van'da binden fazla haneye sahip on bin civarinda, Dogubayazit'ta ise on, on be§ civari hanede yüz elli kadar Dom etnik kökene sahip insanin ya§adigi belirtilmektedir. Bu insanlar i9in Domani i§levselligini yitirmeye devam eden dil konumunda bulundugundan, nüfusa göre Domcayi dili bilen sayisi olduk9a azdir. Buna ragmen Van ve Dogubayazit'taki konu§ucularla yirmiden fazla görü§me saglanarak on saat civarinda olan kirk ses dosyasi elde edildi. Verilerin elde edilebilmesi i9in öncelikle tüm konu§uculara, kullanim alanlarini yitirmeye ba§lamasindan dolayi dillerinin yakin bir gelecekte yok olabilecegini ve bu nedenle kendileriyle dil 9ali§masi i9in görü§meler yapildigi belirtilip gerekli izinler alinarak kayitlar olu§turuldu. Ses dosyalarindaki kayitlar, biri kadin be§i erkek olan alti yeti§kin ve bir erkek 9ocuktan olu§an toplam yedi Dom konu§ucuya aittir. £ocuk olan Domca algilayici 9ok dillilik (Thije 2018) özellikleri sergilerken alti yeti§kin Domca gerileyici 9ok dillidir (Wei 2007: 6,7; Varol 2019: 63). Dil kullanim alani ve dilsel girdi yetersizliginden dolayi aile büyüklerinin Domca konu§malarini 9ocugun anlamasi fakat kendisine sorular soruldugunda ya da diyaloga katilmasi gerektiginde kendini daha iyi ifade edebildigi dilde bu eylemi ger9ekle§tirmesi 9ocukta Domca algilayici gok dillilik göstergesidir. Domaninin, sosyal ve ekonomik anlamda i§levselligini ve kullanim alanlarini yitirmesi ve sadece kisitli olarak gizli kullanim i§levini barindirmasi ile dilin sözvarliginda eksilmeler olu§masi, yeti§kinlerde
gerileyici gok dillilik belirtisidir. Verileri sagladigimiz Domani konu§uculari arasinda karde§, e§, 9ocuk ve kuzen olmak gibi yakin akrabalik baglari bulunmaktadir.
2. Yöntem
Tehlikede olan bir dilin sözcük listesinin olu§turulabilmesi i9in ü9 farkli yöntem bulunmaktadir (Mosel 2004). Bunlardan ilki, genel-ge9er dilleri (Domlar i9in Kurmanci Kürt9esi) ile bir sözcük listesi hazirlayarak bu sözcüklerin kar§iliklarinin kendi dillerinde neler oldugunu sormak §eklindedir. ikincisi, metinle§tirilen tehlikedeki dil (Domani) derlemi i9inden sözcüklerin belirlenerek listesinin olu§turulmasidir. Ü9üncüsü ise dilin dogal ortaminda bazi teknikler geli§tirerek 9eviri ihtiyaci duyulmadan dile dair bilgilerin anla§ilarak sözcük anlamlarinin elde edilmesidir. £ali§ma i9in ü9 teknik de belirli oranlarda kullanildi. Domaninin sözcelerden olu§an söylem derlemi i9in EXMARaLDA4 programi kullanilmaktadir. Bu 9ali§manin sözcük listesinin olu§turulmasinda ise Matras (2012: 431-444)'teki Domari i9in düzenlenen sözcük listesi, sözlük9e olu§turma di§inda, kar§ila§tirma yapabilme amaciyla da örnek alinmaktadir5. Matras (2012), Domari söz varliginda bulunan Arap9a, Kürt9e ve Türk9e gibi etkile§im dillerinden kaynakli sözcükleri geni§ kapsamli olarak kitabinin sonundaki sözcük listesinde belirtirken bu 9ali§ma sonundaki listede daha 9ok Domani sözcükleri yer almaktadir6. Karma dil yapilanmasi sergileyen Domani sözcüklerinin sesbirim degeri ta§iyan harf gösterimi i9in (Varol 2019: 63)'te belirtildigi gibi Türk9e ve Kurmanciden faydalanilmi§tir. italik olarak belirtilen Domani sözcüklerinin kar§isinda Türk9e kar§iliklari bulunmaktadir. Sözcük önü ya da ardina gelen i§levsel birimlerin ayrimini yapmak i9in kisa 9izgiler (-) kullanilarak bi9imbirimsel bir ayra9lama yapildi. Böylece sonraki 9ali§malarda Domani konusunda ayrintili bi9im-sözdizimsel degerlendirmeler yapabilmeye uygun hale getirildi. Diller arasindaki ayrimin bariyerlerini ortadan kaldirmak i9in Domlarla Domcaya tipolojik özellikleri bakimindan daha yakin olan Kurmanci Kürt9esi araci dil olarak kullanildi. Yani Domani ile yakin etkile§im ve benzerlige sahip olan Kurmanci Kürt9esi sözlü verilerin elde edilmesi i9in araci/yönlendirici dil olarak kullanilmi§tir. Fakat Türk9enin de bazen kod degi§tirme dili olarak -örnegin askerlik anilari anlatilinca ya da tarihleme verilirken- kullanildigi görülmü§tür. Domani i9in model dil kodu i§levine sahip olan Kurmanci Kürt9esinin i§levsel ekleri de sözcüksel anlamlarin tespitinde önemli bir rol oynamaktadir. £ogunlukla sözceler i9inde bulunan ve anlamsal i9erigi tespit edilen sözcükler, alfabetik siralamaya bagli olarak listelendi. Anlamsal i9erigi konusunda §üphe duyulan sözcükler ise soru i§areti (?) ile belirtilmektedir. Örnegin "kirpi" sözcügünün Domani kar§iligi love olarak belirtilirken farkli konu§ucu ya da kaynaklarla bunun peki§tirilmesi gerektigi i9in sözlük9ede bu sözcük soru i§areti ile birlikte görülmektedir. Konu§ucu sayisinin ve kayitlarin artmasiyla, Domani dilinin söz varligina ait yeni sözcükler elde edilerek sözcük anlamlarindaki dogrulanma oranlari da artabilecektir.
3. Sözcük Listesini Degerlendirme
Domani, tehlikede ve az sayida konu§ucusuna ula§ilabilen bir dil oldugundan, bu dilin söz varligina ait birimlerin derlemi i9in sözlük9e ya da sözcük listesi taniminin kullanilmasi daha uygun görülmektedir. £ünkü ya§ayan dillere göre daha sinirli olarak Domcaya özgü ya da
4EXMARaLDA, 9ok dilli sözlü derlemler olu§turulup bunlarin incelemesini saglamak i9in Hamburg Üniversitesi tarafindan geli§tirilen bir yazilimdir.
5 Cali§manin konusu Domani, Roman dillerinden bir digeri olan Domariden farklidir.
6Örnekleme ama9li olarak Kurmanciden Domani söylem alanina yerle§en az sayidaki sözcüksel birimlere ap, "amca", agir "ate§" sözlük9ede yer verilmi§tir.
Domcala§tirilmi§ dört yüz civarinda sözcüge ulaçildi. Bu sözcükler, çaliçma sonundaki sözcük listesini oluçturma diçinda toplumdilbilimsel ve dilbilimsel yönlerden degerlendirmeler yapilabilecek bilgiler de içermektedir.
3.1 Toplumdilbilimsel Degerlendirme
Sinirli verilere ragmen Domani, dilin di§ etkenlere yani diger diller ve bu dillerin konuçucularina bagli olarak içeriksel degiçimi konusunda farkli toplumsal yapisi ile iliçkili olan görünümler sergilemektedir. §öyle ki Domani sözvarligi içindeki birimler, tehlikede olan Roman dillerine ve gizli dil kullanimina sahip diger dillere benzemektedir. Çûnkû Türkiye ve Kibris'ta yaçayan Roman toplumlarda bu açiklamaya kaynak olacak dil kullanimlari ile baglantili kültürel iliçkiler söz konusudur (bkz. Öztürk 2015; Pehlivan 2009). Gizli dil olarak kullanim içlevi Domaninin yaçam süresini arttirmi§tir. Sözvarligi içindeki sözcüklerin bir kismi da bu nedene bagli olarak bulunmaktadir. Örnegin içlenen bazi suçlar için yakalama ya da cezalandirma yetkisine sahip kolluk kuvvetlerinden olan "asker"e guje, "polis"e ise glor denilmektedir. Yine toplumlar arasi bir ayirt edicilik i§levi olanperev "yabanci" ve "parali ki§i" anlaminda kullanilmaktadir. Aslinda anlamsal bütünlük kurulmaya çaliçilirsa Domlar için yabanci olan ayni zamanda zengindir. Para sözcügünün Domcanin ses degerleriyle olu§turulmu§ bir türevi olarak perev, bu insanlarin dü§ük seviyede olan sosyo-ekonomik durumlari hakkinda da bilgiler vermektedir. Kendilerine akraba ama daha alt tabaka Roman toplumu üyelerinin bazilari dilenerek ve bohçacilik yaparak yaçadigindan onlari tanimlamak için neviççi "dilenci" ve gale "bohçaci" sözcükleri ayirici bir kimlik göstergesi olarak söz varliklari içinde yer edinmiçtir. Göçebe bir toplum olma özelliklerini diger toplumlara göre daha baskin ve uzun süreli ya§ami§ olan Domlar, bu yönlerini de yine söz varliklari içinde bulunan sözcüklerle yansitmaktadirlar. Özellikle çalgili ve dansli eglence kültürleri diger Roman toplumlar gibi Domlarda da mevcuttu (Matras 2000: 58-59).7Vivi "dügün" neçin "oynamak" kutna "def, davul" givras "zurna" ve qerev, §ol "bah§i§" bu kültürü anlatan ögeler olarak Domani söz varliginda bulunmaktadir. Domlar, yakin zamana kadar erken yaçta (13-15 arasi) evlilikler yaparak çok sayida çocuk sahibi olmaktaydilar. Domlarin aile yapisinda kadinin yeri toplumsal rollerine göre degiçik adlarla söz varligi içinde bulunmaktadir. Lafti "evlenme çaginda olan genç kiz" laftiyi garde "güzel kiz" civir "e§, kadin" wari "çocuklu kadin" keji, keci "yaçlanan olgun kadin" anlamlarindadir. Farkli ya§, evlilik ve medeni duruma bagli olarak niteleyici adlarin tek sözcükle özelle§tirilmesi, Dom toplumunda kadinin yeri ve önemini belirtmenin yaninda bu sözcüklerin sik kullaniminin da bir göstergesidir. Toplumsal statü ayrimina bir örnek olarak bizirik ya da minisê bizirge "olgun, sözü geçer, âlim adam" tabiri sözvarliginda hem bir saygi göstergesi hem de sözü dinlenen kiçi olarak yer edinmiçtir8. Göçer olduklari sürede yeni hayvanlarla kar§ila§malari ve o bölgede fazla durmadan yeni yaçam alani arayiçlari da hayvanlarin genel olarak cimari "kanatlilar" qankere "dört ayaklilar" biçiminde adlandirilmasina neden oldugu dü§ünülebilir9. Son olarak çingene, mitirip/mirtip gibi bazi k^ük dü§ürücü adlandirmalara karçi Domlar, kendilerini beyzade "bey soyundan olan" adiyla
7 Matras (2000), geçmiçte bir iran çahinin eglence kültürlerinden vazgeçemeyen Domlan ülkesinden kovduguna dair bir hikayeyi anlatmaktadir.
8 Öte yandan miti§a bizirge "büyük abdest, kaka" anlamina geldiginden "büyük" sözcügünün yüklendigi anlamin Domca için de o anki baglamdan ibaret oldugunu belirtebiliriz.
9 Konuçuculardan olan Mirsevdin Bey "biz tüm kanatli hayvanlara cimari ve dört ayaklilara da qankere deriz" çeklinde bir açiklama yapmiçti. Yine de bazi hayvanlar özel adlandirmalara sahiptir (bkz. Sözcük Listesi).
tanimlayarak etkile§im alanlarindaki diger toplumlar tarafindan kü9ük dü§ürücü yakla§imlarin önüne ge9meye 9ali§mi§lardir (Varol 2019: 62). Sözcük listesindeki adlar, niteleyiciler ve eylemler degerlendirildik9e Domlarin toplumdilbilimsel özelliklerine dair daha ayrintili degerlendirmeler de yapilabilir. Domlarin, ayni ya§am alanini payla§arak kültürel olarak yakinla§tiklari toplumlara uyum saglamalari, dillerindeki sözcüklerin yansittigi anlam aglarini da ortadan kaldirmaktadir. Ya§am tarzlarindaki degi§im, kendi kültürlerinden uzakla§ma ve dilin gizli kullanimina ihtiya9 duyulmamasi da yakin bir gelecekte Domaninin yok olacagi anlamina gelmektedir.
3.2 Dilbilimsel Degerlendirme
Domani ve Filistin topraklarinda ya§ayan Domlarin dili olan Domari arasinda sözvarligina dair bir kar§ila§tirma yapildiginda ayni ve benzer yapisal ve anlamsal özelliklere sahip sözcüklerle kar§ila§maktayiz.
Tablo1: Domani ve Domaride ortak olan bazi sözcükler
Domari Domani Türk^e
(Matras 2012)
arat arat gece
brari brari kedi
bul bil ki9
xast xest el
kuri guri ev
lagi lafti gen9 kiz
mana menev ekmek
lagi? legi? kavga
manus minis adam
iki akraba toplumun sözcük listesi bütünüyle kar§ila§tirildiginda ise bir9ok sözcügün yapi ve anlam bütünlügü bakimindan farkliliklar sergiledigi anla§ilmaktadir. Bunun nedeni, olduk9a uzun bir zaman önce birbirlerinden ayrilmalari ve farkli ya§am alanlarini tercih etmeleridir. Domlar, ya§am kurduklari bölgelerdeki baskin dillerin etkisi altinda kalarak söz varliklarini yeniden bi9imlendirmi§lerdir. Bundan dolayi dilsel etkile§ime bagli olarak Domani ve Domari 9ekirdek sözlük9elerine dair sözcükleri kismen koruyabilmi§tir. Domari konu§uculari ya§am alanlarindaki baskin dil olan Arap9anin etkisinde kalarak Domariye ait dilsel ögeleri yitirmeye ba§lami§lardir. Domani konu§uculari i9in ise yerle§ik hayat, kültürel uyum ve yeni baskin diller olarak Kurmanci ve Türk9enin edinimi dilsel kaybin temel nedenleridir. Sözcük listesi ve diger sözlü veriler incelendiginde, Domani sözvarliginda etkile§im kaynakli ü9 farkli sözcüksel görünümün olu§tugu anla§ilmaktadir.
l.Sözcükler köken dile ait olan yapi-anlam bütünlüklerini korumaktadir. Minis "adam" garde "iyi, güzel", galbiguvin "konu§mak" sözcükleri Domani ad, sifat ve eylem yapilari olarak örnek gösterilebilir. Bazi sözcüklerin, dilsel etkile§imin bir a§amasi olarak köken dile ait kullanimi yaninda baskin kültüre ait kar§iliginin yeniden bi9imlendirilerek Domcala§tirilmi§ bir degi§kesi de bulunmaktadir. Domca palek "karde§" sözcügü Kurmancideki kar§iligi olan brav sözcügüne -gev bi9imbirimi eklenerek bravgev "karde§" bi9iminde Domcala§tirilmi§tir. Böylesi türetimlere konu olan sözcükler de Domcaya ait olarak degerlendirilmelidir. Fakat Domcala§tirilmi§ sözcükler dil etkile§iminin bir sonraki a§amasinda ara dönem kullanimi özelligi sergileyebilir. Sonraki a§amada, baskin dildeki brav'in tamamiyla Domani söz varligina yerle§tigi görülebilir. Böylece karma sözcük kullanimlardan da vazge9ilerek köken dile ait tüm izler yok edilir.
2.Baskin dillere ait sözcük ve birimler yapi-anlam bütünlügünü koruyarak Domcaya aktarilmiçtir. Birinci üst katman dil olarak Kurmancideki adillarin tamami Domaniye biçim ve anlam degiçimi sergilemeden yerle§mi§tir. Bunun diçinda diger sözcüksel ulamlarin da büyük çogunlugu Domani söz varligi içine kod kariçtirma birimleri olarak yerle§mi§tir. Türkçenin, Cumhuriyet Dönemi'nden itibaren artan kullanim alanlarina bagli olarak içerik sözcükleri bakimindan Domaniyi etkiledigi anlaçilmaktadir. Bu süreçte Türkçe birimler Domani sesbirim varligina ve ses kurallarina uyumlu hale getirilirken Kurmanciye ait birimler sesbirimsel benzeçme tamamlandigindan dolayi bir bütün halinde aktarilmaktadir. Domlarin uzun süreli ve yogun bir çekilde etkileçim yaçadiklari Kürtlerin Kurmanci Kürtçesinin Domani üzerindeki en belirgin etkisinin sesbirimsel benzeçme oldugu anlaçilmaktadir10. Yapi-anlam bütünlügünü koruyan farkli dillere ait birimlerin alici dilin tüm alanini kapsamasi, alici dilin kullanim alanini ve içlevselligini yitirerek yok olmasi anlamina gelmektedir.
3.Etkile§ime bagli olarak aktarilan sözcükler, çok dilli ortamlarda genel-geçer olan bazi dilsel tekniklerle Domcala§tirilmi§tir. Bu teknik, kullanim alanini ve içlevselligini yitirmeye baçlamasindan dolayi yeni sözcükler üretme yetisini kaybeden tüm dillerin yaçamsal süresini uzatmakla birlikte bravgev "karde§" örneginde oldugu gibi alici dil yapisindaki karçiliginin ortadan kalkmasinda da araci durumundadir. Sözcük listesi incelendiginde, Kurmanci ve Türkçeye ait olan birçok sözcügün, tek baçina kullanildiginda belirgin bir anlami olmayan bir takim Domca ekler araciligiyla yeni biçimlenmeler kazandigi görülmektedir. Bu sonekler söz varligi içinde siklikla -xetê ve -gev daha az sayida ise -gol, -gava ve -olel-ule olarak karçimiza çikmaktadir. Dom konuçuculara bu eklerin anlamlari soruldugunda, onlarin sadece "baglayicilik" özelligi oldugunu, sözcük anlaminda farklilaçma yaratmadiklarini belirtmekteydiler. Baçlangiçta bu eklerin dilin gizli kullanimina hizmet ettigi yönünde görü§ olu§sa da Kurmanci ve TCrkçe sözcükler üzerinde oldugu gibi Domca sözcükler üzerinde de bulunmalari bu görünümün farkli içlevsel nedenleri de olabilecegini dü§ündürmektedir. Domca bir sözcük olan caner "anlamak" iken canerxetê"nin "anlayan, bilen" anlami verdigi için -xetê ekinin eylemden ad yapma içlevine sahip oldugu görülmektedir. TCrkçe ve Kurmancide bulunan niteleyiciler üzerinde bu ek yine görülmektedir. gençxetê "genç" darixetê "karanlik" anlamlarini verirken aslinda bir varoluçtan da söz ederek "olan" anlamini da verdigi dü§ünülmektedir. "Genç olan" ve "karanlik olan" gibi bir adlaçtirma okumasi da sözceler araciligiyla aktarilmaktadir. Domanide -xetê ile benzer i§leve sahip olan farkli ekler de bulunmaktadir. Oldukça sik kullanima sahip -gev eki adlar, sifatlar ve zaman belirteçleri üzerinde görülebilirken eylemler üzerinde bulunmamaktadir. Bu ek de Domca, TCrkçe ve Kurmancide kullanilan sözcükler üzerinde bulunabilmektedir. Domca gevi, gevi-gev "yalan" Türkçe teref-gev "tarai" Kurmanci cih-gev "yer". Domcadaki -gol eki de içlevsel olarak Kurmanci sözcük üzerine gelerek -gev yerine kullanilabilmektedir: Cihgol "yer ". Guh-gev ve guh-ole "kulak" arasinda da birbiri yerine kullanilma iliçkisi vardir. Fakat bazi sözcüklerde eklerin biri digeri yerine kullanilamaz. Kurmanci hesp "at" sözcügünün hespgev olarak Domcalaçtirildigi ve *hespxetê biçiminde kullaniminin mümkün olmadigi konuçucular tarafindan belirtilmektedir.
10 Özbekistan Dom toplumunun Luli dilinde de Farsça sesbirimlerin belirgin bir etkisi olmuçtur. Özbekistan'in okur-yazar olmayan Luli Domarileri için Evangelist Kilisesi'nin Lulice olarak incil'den kesitler aktardigi kisa videolarda bu etkileçim açik bir çekilde anlaçiïmaktadir: https:llglobalrecordings.netlenllanguagel9383
Eylem sonunda ise Kurmancideki yardimci eylem kirin "yapmak, etmek" yerine kiravin yardimci eylemini kullandiklari görülmektedir. Bunlar Kurmancideki ve Türk9edeki eylemler di§inda Domca eylemler üzerine de gelerek mastar eki gibi adeylemleri olu§turmaktadirlar. Kurmanci §erm -kiravin "utanmak" Türk9e temiz - kiravin "temizlemek" ve Domca ges "di§" ges-kiravin "di§lemek" gibi örneklerle kar§ila§maktayiz. Sözlük listesine bakildiginda, yukarida belirtilenler di§indaki farkli bi9imbirimsel yapilar ve dilsel etkile§im kaynakli farkli bi9imlenmeler de görülecektir. Bu yapilarin olu§um süre9leri ve 9okdillilerin bireysel dil kullaniminda sagladigi ileti§imsel yararlar ayri bir 9ali§ma konusu olarak degerlendirilebilir.
4. Sonu? ve Öneriler
Tehlikedeki bir gizli dil olarak Domani söz varliginin, temel/9ekirdek sözlük9e tanimi i9ine girecek köken dile ait birimleri kismen barindirdigi görülmektedir. Sözcük listesindeki sözcüklerin, dilin ait oldugu toplumun diger baskin toplumlarla ili§kilerini düzenleyen özellikler sergiledigi anla§ilmaktadir. Bu öncelikle verici/baskin dil, alici/etkilenen dil dogal döngüsü i9inde degerlendirilebilecek dilbilimsel sonu9lardir. Yapisal, anlamsal ve i§levsel yönlerden Domani sözcükleri, baskin dillere bagli olarak bir uyarlanma sürecine dahil edilmi§tir. Yani sözcüksel kayiplar yaninda Domcala§tirilarak söz varligina kazandirilmi§ farkli dillere ait sözcükler de bulunmaktadir. Domaninin, Kurmanci ve Türk9e di§inda, ge9mi§te etkile§im ya§adigi dillerden söz varligina aktardigi sözcükler de bu uyarlanma sürecinden ge9mi§lerse Domaniye ait birimler olarak belirtilmelidir. £ünkü bu birimler alici dilin uygun söylem örüntüleri ile artik bütünle§mi§lerdir. Baskin dillere ait sözcüksel birimlerin Domani söz varligi i9inde yogun olarak bulunmasi, bu dili tehlikedeki dil olarak görmemize neden olmaktadir. Domcada sonek olarak adlandirabilecegimiz -xete ve -gev gibi i§levselligi tarti§mali olan birimler, baskin dillerle ger9ekle§en uzun süreli ve yogun dil etkile§imine bagli olarak kullanim alanlarini büyük oranda yitirmi§ görünmektedirler. Domaninin sözcük incelemesi bakimindan ayirici bir özelligi, konu§ucularinin ekonomik durumlarini ve bulunduklari sosyal 9evredeki diger baskin toplumlarin bu insanlara kar§i tutumlarini sergileyen özelliklere sahip bir sözcükle§me stratejisi geli§tirmi§ olmasidir. Bu olu§um, gizli dil kullaniminin gerek9esi ve uygulanma bi9imi olarak degerlendirilmelidir.
Bir toplumun dilinin yok olmasi, bu dil araciligiyla edinilen tarihsel ve kültürel birikim ve degerlerin de yok olmasi anlamina gelmektedir. Roman dilleri hakkindaki 9ali§malar bir bütün halinde ele alindiginda, birbirlerinden uzakta ve farkli kültürlerin etkisi altinda ya§ami§ olan Roman toplumlarinin söz varliklarini büyük oranda sergileyen bir sözlük olu§turma ve dilsel etkile§imin farkli boyutlarina dair bilgilere ula§ma imkani dogacaktir. Ayrica gizli dillerin evrensel ya da sistematik olan i§lev ve kullanimlarina özgü veriler de elde edilebilecektir. Dünyanin farkli bölgelerinde bulunan ara§tirmacilarin, tehlikedeki dillerin yeniden canlandirilmasi (revitalization) konusunda yayginla§an projelerine de bu 9ali§malar önemli katkilar saglayabilecektir.
Etik Beyan
"Tehlikedeki / Gizli Dil Domani Sözcük Listesi Üzerine Bir £ali§ma" adli 9ali§manin yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmu§; ULAKBiM TR Dizin 2020 öl9ütlerine göre 9ali§mada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.
Kaynak^a
Evans, Nicholas (2010). Dying Words: Endangered Languages and What They Have to Tell Us. Maiden MA: Wiley-Blackwell.
Gulseren, Cemil (2001). "Darende'nin Gizli Dili Hazeynce".A/yon Kocatepe Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi,3 (2): 159-164. https://sbd.aku.edu.tr/II2/13-cemil-gulseren.pdf [08.07.2018].
Heine, Bernd-Kuteva, Tania (2005). Language Contact and Grammatical Change. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Herin, Bruno (2015)."Domari: The Language of the Middle Eastern Gypsies". The Middle East in London, 11 (5): 15-16.
Herin, Bruno (2016). "Elements of Domari Dialectology"..Mediterranean Language Review, 23: 33-73.
Johanson, Lars (2008). "Remodeling grammar: Copying, conventionalization, grammaticalization". Language Contact and Contact Languages. ed. PeterSiemund-Noemi Kintana. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 61-79.
Matras, Yaron (1995).Romani in Contact, The History, Structure and sociology of a language, Introduction. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Matras, Yaron (2000)."Two Domari Legends about the Origin of the Doms", Romani Studies, 5 (10): 53-79.
Matras,Yaron (2002). Romani: A Linguistic Introduction. Cambridge: Cambridge University Press.
Matras, Yaron (2005). "Language Contact, Language Endangerment, and The Role of the 'Salvation Linguist'". Language Documentation and Description. ed. Peter K. Austin. vol. 3. London: SOAS. 225-251.
Matras, Yaron (2009). Language Contact. Cambridge: Cambridge University Press.
Matras, Yaron (2012).A Grammar of Domari. ed. GeorgBossong-Bernard Comrie vd. Berlin/Boston: De Gruyter Mouton.
Mosel, Ulrike (2004). "Dictionary making in endangered speech communities". Language documentation and description. ed. Peter K. Austin. London: Hans Rausing Endangered Languages Project (2). 39-54.
Ozcan, Emrah-Tarcan, D. Ozlem (2020). "Yabanci Dil Olarak Turk9e Ogretimi Ders Kitaplarindaki Okuma Metinlerinde Yer Alan Sozcuklerin Siklik Gorunumleri", Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2): 72-80.
Ozturk, Ridvan (2015)."Kibris'taki Gurbetlerin Gizli Dili".1399-1412. www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/OZTURK-Ridvan-KIBRIS 'TAKi-GURBETLERiN-GiZLi-DiLi.pdf.
Rehbein, Jochen-Herkenrath, Annette vd. (2009) "Turkish in Germany - On Contact-Induced
Language Change of an Immigrant Language in the Multilingual Landscape of Europe". STUF, Language Typology and Universals. 62 (3): 171-204.
Sevin9li, Efdal (2012)."Özel/Gizli Bir Dil: £epni Dili".Journal of Ya§ar University, 13(4): 1923-1949.
Thije, Jan D. ten (2018)"Receptive Multilingualism". Twelve Chapters onMultilingualism. ed. David Singleton-Larissa Aronin.Bristol: Multilingual Matters. 227-263.
Thomason, Sarah Grey (2001). Language Contact. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Varol, Orhan (2019)."Tehlikedeki Dogu Anadolu Domcasi: Dilsel Etkile§im ve Birinci Dilde Gerileyici £ok dillilik".Dilbilimde Güncel Tarti§malar. ed. Kamil i§eri. Ankara: Dilbilim Dernegi Yayinlari:59-75.
Wei, Li (2007)"Dimensions of Bilingualism". The Bilingualism Reader, ed. Li Wei. London: Routledge: 1-23.
Yildirim, Faruk (2012). "Derleme Sözlügündeki Gizli Dil Verileri Üzerine".Turkish Studies -International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7, (4): 565-578.
DOMANl - TURKCE behn-gira-vin,
SÖZCÜK LiSTESi koklamak
bejge, beyin
A-a bejgi, a§agi, arkasinda
ägir, ate§ bekar-gev, bekarxete,
ap, amca bekar
aqil-gev, akil bekre, koyun
arat, ak§am, gece bekre gucuce, kuzu
B- (^ (yari ötümlü b bergi, önünde
gibi)) bergur-in, bo§anmak,
b/paf, ayak kovmak, birakmak,
b/pafgeri, ayakkabi salivemek,
b/pete/u, karin bero§, kazan
bäsi, 9agirmak bi-giytir-in, bakmak,
bahar-xete, bahar göz atmak
baha-xete, pahali bi-gur-in, vermek
bäjgi/e, sonra bi-kira-vin, yapmak
bäni, su, 9ay bil, kal9a
bäni-ya germ-ayi, 9ay bile, kapali, kapat
bavir, baba, kayinpeder bile, kapat, kapali
bavir-e bavir-e min, bilind-kira-vin,
büyük baba, dede yükseltmek
beg-ler, Domlar, bey bi-mandos-e, bi-vindir-
olanlar e, dur
be-hevra, beraber bi-menga-vin, istemek
binare, §eker çekir-avin, yapmak
bi-nevinin, göz çivinde, kötü adam,
gezdirmek hastaligi olan
bingavi gira-vin, D-d
osurmak dahâv-in, yikamak
bi-qey-in, yemek yemek dari-xetê, karanlik
bi-qiy-tir-e, gör datan-in, birakmak,
birinc-geh, pirinç sermek, kurmak,
bi-vindir-e, dur dawur, anne,
bi-zevicin-xetê, kayinvalide
evlenmek dawur-a bavir, baba
bizirge, dede, büyük, anne
bilgili, ya§li adam, dawur-a bizirge, büyük
bizirik, büyük adam, anne
zengin dawur-a dawur, anne
bi,bi, olasilik, gelecek anne/nine
eki deles-in çikmak
bir-kira-vin, özlemek deng-ule, dar
brari, kedi derguvin, çikarmak
bu-gur-e, ver dertan-in, çikmak
C-c dêçe-xetê, agrimak
caner, anlamak, devam-kira-vin devam
caner-xetê, anlayan, edelim
bilen deves-in, çikmak
cazma, çizme devgur-in, itelemek
cemid-ê-xetê, ü§üyen deyn bikira-vin,
cemid-in-xetê, ü§ümek seslenmek
cev-gi, yaninda, yerinde, di, sürerlik öneki
cep di-nikulavin, katletmek
cihis-in, gitmek dinotegucuce, erkek
cihis-in negiçê, çocuk
dilenmeye gitmek dinot-ê qucuce, k^ük
cimari, kanatli çocuklar
hayvanlar, ku§lar, tavuk dinote, erkek çocuk
ciger, ciger di-qiytiri, di-qiytira-vin,
cih-gev, cih-gol, yatak göz gezdirmek
cinar-gev, kom§u di-qi-n, görmek
cuv-in, söylemek dirav kira-vin, yalan
cuw, bit söylemek
Ç-ç dolme, bohça, çuval,
çarçem-gev, çar§amba doxtor-xetê, doktor
çax, zaman duh-gev, dün
C'lt / V°,umc; S«» / Issue: 2, 2020
du-xetê, iki, ikinci gal-çuv-andin,
dûr-xetê, uzak söylemek, konuçmak
E-e (§arki söylemek)
ehe, bunlar gale, diger Romanlar
em, biz (bohçaci olanlar)
eqreba-xetê, akraba galêk, ya§li
erê-xetê, evet gârde bun, ho§ olmak
evse, öyle, böyle, deli gârde, güzel, iyi ho§
gibi gârde-tir, daha iyi, daha
evsi, evse?, ne varsa, güzel
olan biten garde-xetê, güzel olan
eyda-vin, gelmek, gare, kapi, di§ari
getirmek, buyurmak gâri, bo§
ez, ben gâ§te, di§, agaç, ta§
F-f gâ§te-girav-in, diçlemek
fehm kira-vin, anlamak gâti, silah, tabanca
G-g (üst damaksil) glar-êpincar-otê, otlu
g (art damaksil) peynir
gejele, elbise glâre, peynir
gêna, yine glor, polis
genç-xetê, genc-ule, goh-ole/guh-gev, kulak
genç gon, çadir
geri, elbise gorbi, inek
germayi, çay gor-xetê, kör
germ-ole, sicak gov-in, çalmak
germ-xetê, sicak gucuce/gucute, k^ük
ges-gira-vin, di§lemek guiç, sakal
-gev?bag kurucu guje, asker
gevi, gevi-gev, yalan gulav-in, öldürmek
gi§, hepsi gur-in, vermek
givras lêqov-in, zurna guri, ev
çalmak gurmanc-xetê, Kürt
givras, zurna (olan)
givrik, büyük olan gurt-xetê, kisa
çocuk(kr) gusnef, aç (mtrp)
gim-ek kene, her §ey gustil-xetê, yüzük
bo§ H-h
gim-ek, bir §ey, biraz hamile-xetê, hamile
gahn-gira-vin, sessiz harbi-xetê, harbi olan
(osurmak) havin-xetê, yaz
gal-biçuv-in, konuçmak hazir-xete, hazir
hêdi-gava, yava§
helo?, böyle yapma
heq-ole, hak kece, keje, olgun, ya§li
hergim, her §ey adam
hereket, hareket keci, keji, olgun, ya§li
hergo, hergavi, her kadin
zaman kelo, nasil
herixete, 9amur kelo-xeteye? nasilsin
hesp-gev, at kema, neden
hesti-xete, kemik ken, ne kadar
heval-gev, arkada§ kene bun, yok olmak
hev-diqov-in, kavga kene, bo§, yok
etmek kene-xete, yok
he-xete, var ket?, ne
hez-kira-vin, sevmek kezi, süpürge
hil-ne-tanin, almamak kira-vin, yapmak
(i9eri) kidere-xete, nere
hil-par-in, almak, alip kinge, ne zaman
götürmek ki-xete, kim
hil-tan-in, tutmak, kutna, kutne, kutne,
almak davul, def
hindek-xete, az ku-xete, kim, nerede
hirg, ayi L-l
hineke, kötü insan, lafti, kiz 9ocuk, gen9 kiz
terörist lagan, legen
hin-i cev-gijor, melekler laqirdi kirav-in, §aka
hin-i jor, tanri yapmak
hristiyan-xete, hristiyan law, eger
hundir, i9eri legi§, dövü§, kavga
i-i leqov-in, vurmak,
i§gol, i§ dövmek
J-j les-in, 9ikmak
je-kirav-in, kesmek lesin, dü§mek, girmek,
(tirnak) yere dü§mek
K-k ley-in, tutmak
kara-buna luku§-un, ligo§i, ölü
a9liktan ölmek liko§-in, öldürmek
käre, a9 love? kirpi
käre-bun a9lik M-m
käre-xete, a9 mandos-in, vindir-in,
kä§te, di§, agag durmak
ke, ke, hi9 masa-gev, masa
ke, kema, neden, ni9in me, biz
ke, kim menc, ad, ses, dil
mencê-xwa kirav-in, ses nigulav-in, adam
etmek, aglamak öldürmek
menev, yemek, ekmek nikulav-in, katletmek
mengav-in, istemek nivêz girav-in, namaz
mevan-gev, mêvan-xetê, kilmak
misafir nine, degil
meyteb-gev, okul nisk, mercimek, kr
mezin-gev, büyük P-p
mez-ole, mez-gev, büyük paj-ge, sonra
milote?, sahiplenme, palêk, bravgev, erkek
garantileme karde§
min, ben (obl) palêk-ê bavir, amca
minisê bizirik/bizirke, palêk-ê civir, kayin
büyük adam, birader
görmü§ geçirmiç adam palêk-ê dawur, dayi
misin, ibrik pa§-giravi, öpmek
mitiç, çiç, kaka, içemek pengavt, kirik
miti§-a bizirge, büyük pengüvin, kirmak
abdest (kaka) (kemik), kirilmak
miti§-a gucuce, k^ük perev, parali olan,
abdest (çi§) yabanci, açiretli olan
mitiçê/hûnga bizirge, pe§-gi, önce
büyük abdest peçti, tüfek
mitiçê/hûnga gucuce, por-gev, saç
k^ük abdest post-gev, deri, post
N-n Q-q
na/ne, olumsuzluk takisi qankere, köpek, kurt,
naxetê, hayir dört ayakli hayvan
naydavin, gelmemek qankere, tehlikeli olan
neçin, oynamak qaçte lêgovin, yumruk
nêhês-in?, götürmek vurmak
neiçto, nemuçtor, hasta, qaçte, yumruk
hastalik qeft-in, çalmak, soymak
neke, burun qefti, hirsiz, hirsizlik
ne-mandos-in, qelife, et
kalmamak qelpgev, kalp
ne-qiytirin, bakmamak, qerev, para
göz atmamak qettali, çökelek, cacik
nês-in, götürmek qeyn, qey-andin, yemek
nev-in, gezmek, görmek yemek
neviç, dilenmek qiyi-xwu-binevin-in,
nevi§-çi, neviçkar, gözünü gezdirmek
neviçkar-xetê, dilenci qiyi, göz
C'lt / Volume; 3, / Issue; 2, 2020
qiy-in, görmek, bulmak sufed, yanak
qiy-tira-vin, görmek, surat-xetê, surat, yüz
göz atmak, bakmak
qol, e§ek §ekirav-in?, saç taramak
qove, orta halli ki§i §erm girav-in, utanmak
qov-in, çalmak (kapi) çermole-xetê, ayip
qucute, qucuce, k^ük çigole, içgev, i§
R-r çirinxetê, tatli
rabtes-in, kalkmak §i§-girav-in, kesmek
rabtesin, kalkmak kurban etmek
(uyanmak) §ol, qerev, para, bah§i§
raftilan-din, kaçmak, T-t
koçmak, kaçirmak tas, menc, ses
rakira-vin, kaldirmak te, sen
rales-in, uyumak temiz-girav-in,
rast-xetê, dogru temizlemek, silmek
raxil-in, kalkmak temiz-likçi-xetê,
raxul-in, uyanmak, temizlikçi
uçmak tenê-xete, tek, yalniz
reftirand-in, kaçirmak teref-gev, taraf
rê-gev, yol têr-qeyi, tok (yemi§)
relas-in, geçmek teçekkur di-kirav-in,
reskav-in?, ko§mak te§ekkür etmek
rê-xetê, yol tirsand-xetê, korkak
rovi§-in, aglamak ti-xetê, tigole-xetê,
rutev-in, oturmak, susuz olan ki§i
kimildamamak tini, hani, orada
S-s tu-xetê, sen
sar-ote, sar-xetê, soguk, V-v
sekiran-din?, birakmak vâloz, aptal, deli
sib-gev, sabah vekiri-xetê, açik
sibilê, yarin vêne, milyon
sinar, sinar-i, huysuz, veqain, veqein, sigara,
sinirli tütün
sippi-xetê, beyaz veqein di-ki§ar-in,
siqiy, ba§ göz sigara içmek
sis, kafa vêqov-in, yakmak
sis-xwo-la beyda-vin, (sigara)
kendine gelmek, vikin-in, satmak
kafasini toparlamak, vindir-in, durmak
dinlenmek vira, bura
siz-ge bani, lavabo vivi, dügün
W-w xirap-xete, bozuk, iyi
wari, evli (kocaya olmayan
giden) kadin xi§-gole, kuru
we, o xo, tuz
wegi, ke9Í xorek, yemek
welguvan-din?, xuli, toprak
saklamak xun-gev, kan
we-xete, böyle xwo, kendi
X-x xwu§-gev, kiz karde§
xalke, silah Y-y
xalti, teyze yek, bir
xerip-xete, yabanci yek-xete, bir, birinci
xes-in, gülmek Z-z
xest, el zana-xete, caner, bilen
xesti vekiri-xete, eli a9ik zar-gev, dinote, 9ocuk
xete?,bag kurucu zar-ote, zer-ote, altin
xete?, var olma zemir, agiz
baglayici, bütünleyici zev-ge, zev-gi, 90k, fazla
öge zevici-ye-xete, evli
xevs, el zeyf-ole, zayif
xewik, uyku ziman-gev, dil, lisan
xey-in, si9mak zus-gev, 9abuk
