CC BY
12Cilt: 5, Sayi: 1, 2022
Vol: 5, Issue: 1, 2022
Sayfa - Page: 51-62
E-ISSN: 2667-4262
J iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
DOGU-BATI EKSENiNDE §ARKiYATCI SÖYLEM CEViRiLERi: KURGUSAL
FREMEN DiLi ÖRNEGi
TRANSLATIONS OF THE ORIENTALIST DISCOURSE WITHIN THE EASTERN AND WESTERN PERSPECTIVES: THE CASE OF THE FICTIONAL FREMEN LANGUAGE
Murat ÖZCAN* & Fatma Ülkü KAVRUK**
MAKALE BÎLGÎSÎ ÖZET
f^Geliç: 19.01.2022 Kabul: 28.03.2022 Bu çali^ma, Amerikali yazar Herbert'm Dune, Dune Messiah ve Children of Dune eserlerinin Tûrkçe ve Almanca çevirilerini kültürel çeviri ve §arkiyatçi söylem kapsaminda incelemekte ve erek kültürlerde çevirilerle yakalanan etkiyi Dogu-Bati perspektifiyle degerlendirmektedir. Kurgusal Fremen dilinde Fremen sosyal kimligini betimleyen Arapça sözcükler, Herbert'in §arkiyatçi söyleminin en belirgin göstergesidir. Çaliçmada kültürel içlevi bulunan Arapça sözcüklerin erek metinlere aktarim çekilleri, Newmark'in "Kültürel Öge Çevirileri", Edward Said'in "Çarkiyatçi Söylem Analizi" ve Tajfel ile Turner'in "Sosyal Kimlik Kurami" dogrultusunda yorumlanarak ötekinin çevirisine yeni bir baki§ açisi kazandirmak hedeflenmektedir. Arapça sözcüklerin aktarimlarinda sirasiyla %41'e %58, %75'e %22 ve %2'ye %95 oranlariyla, en çok tercih edilen çeviri stratejileri, Aktarim ve Dogalla^tirma olarak belirlenmiçtir. Türkçe çeviri metinlerde Fremen dilindeki Arapça etkisi korunsa da yapilan fonetik uyarlamalar, Arapça sözcüklerin Fremen kurgusal dili ya da çarkiyatçi tavrin bir göstergesi olarak degil, Türkçenin kendi sözcük yapisi geregi bulundugu izlenimini vermektedir. Almanca çevirilerde ise çogu Fremen sözcügünün oldugu gibi aktarilmasi Herbert'in çarkiyatçi söyleminin Alman okuyucuya tüm yabanciligiyla götürulmesini saglamiçtir.
Anahtar Kelimeler: Dune Serisi, Fremen Dili, Çarkiyatçi Söylem, Arapça, Kültürel Çeviri.
Araçtirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 19.01.2022 *SAccepted: 28.03.2022 This study analyses the Turkish and German translations of Herbert's Dune, Dune Messiah and Children of Dune within the concept of cultural translation and orientalist discourse, and presents the Eastern and Western perspectives on the effects of the translations in the target cultures. The Arabic words in the fictional Fremen language are the most obvious indicators of Herbert's orientalist discourse in the novels. The way Turkish and German translators transfer these words is to be evaluated within Newmark's "Translation of Cultural Words", Edward Said's "Orientalist Discourse Analysis" and Tajfel and Turner's "Social Identity Theory", in order to bring a fresh perspective in the translation of the other. With the rates of 41% and 58%; 75% and 22% and 2% and 95%, the most common translation strategies used in the translations of the Arabic words have been Transference and Naturalization. In the Turkish translations, the Arabic words seem to exist, not as a part of a fictional language or an orientalist discourse, but due to the Turkish lexicology. On the other hand, the transference of Fremen words as in the source text has enabled Herbert's image of the Orient to affect the target readers with the intended foreignness in the German translations.
Keywords: Dune Series, Fremen language, Orientalist Discourse, Arabic, Cultural Translation.
Research Article
* Sorumlu Yazar (Corresponding Author), Doç. Dr., Ankara Haci Bayram Veli Universitesi, Edebiyat Fakultesi, Arapça Mûtercim-Tercumaiilik Ana Bilirn Dali, Ankara / Tiirkiye, E-mail: mozcan58(S>gmail.com. ORCID https://orcid.org/0000-0001-7003-1505.
** Ôgr. Gôr., Gazi Universitesi, Yabanci Diller Yiiksekokulu, Ankara / Tiirkiye, E-mail: ulkugunes(S)gazi.edu.tr. ORCID https://orcid.org/0000-0003-0534-6185.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gosterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Ôzcan, M. & Kavruk, F. U. (2022). Dogu-Bati Ekseninde Çarkiyatçi Soylem Çevirileri: Kurgusal Fremen Dili Ôrnegi. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kultur Araçtirmalari Dergisi (UDEKAD), 5 (1), s. 51-62. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.1060285.
Extended Abstract
This study analyses the Turkish and German translations of Herbert's Dune, Dune Messiah and Children of Dune, with a comparative point of view within the concept of cultural translation and Orientalism comparatively and thus, evaluates the translations of Orientalism within the Eastern and Western perspectives. Authors tend to create fictional languages in order to make their fictional worlds more believable and to draw attention to the social identities of "the other" in their stories. In Dune series, readers come across the Fremen language, spoken by the Fremen with the Zensunni ancestors who have fled away from the feudal system and settled in the Arrakis desert planet. Even though Herbert claims the source of the inspiration for the Fremen as an African tribe, the prominent Arabic culture in the Fremen culture and the Arabic words describing the Fremen social identity are the most obvious indicators of Herbert's orientalist discourse in the novels. These words of the Fremen lifestyle are of utmost importance to the source text due to not only their linguistic difference in a story written in English but also their cultural function in the source culture. These words transferred from Arabic with the Latin alphabet serve as a culture shock for the target readers whose mother tongue is English, which creates the perfect atmosphere for Herbert's orientalist discourse. The way Turkish and German translators transfer these words to their translations and the effect they could create in parallel to their social identities, are to be evaluated within Edward Said's "Orientalist Discourse Analysis" (1978) and Tajfel and Turner's "Social Identity Theory" (1982), in order to bring a fresh perspective in the translation of the other. Tajfel's concepts of in-group and out-group have been interpreted regarding the role of the Fremen language and culture to the Turkish and German readers. In the study, the translations of the Arabic words have been analysed within the translation strategies suggested by Newmark for the translation of cultural words (1988), and the effect the translators have created in the target texts as the "in-group" or "out-group" have been compared relatively. The most common translation strategies used in the translation of the Arabic-inspired Fremen words are Transference and Naturalization. In the Turkish translations of Dune Series; the rates of these translation strategies are 41% and 58%, while 75% and 22% in 2015. In German translations, these rates are 2% and 95%. Other strategies, though rare, are Functional Equivalence and Deletion. The Arabic words have been observed to be naturalized in the Turkish translations whereas in German translations, they have been transferred as they are, with articles and a capital letter. The Arabic words have been translated into Turkish not as a part of a fictional language, but like loan words from Arabic, which has led to the loss of the Fremen language in the Turkish translated texts. On the other hand, Fremen words have been transferred exactly the way they are into German, and Herbert's image of the Orient has reached the target readers with the intended foreignness within the target culture.
Giri§
Amerikali yazar Frank Herbert, gazeteciyken Oregon 9ol kumullarina yonelik bir proje ifin gorevlendirilmesi ve yaptigi ara§tirmalarin 9ol ekolojisi hakkinda derin bilgi birikimine donu§mesiyle kendisine Nebula ve Hugo odullerini kazandiran Dune serisini yazmaya ba§ladigini belirtmektedir (3 §ubat, 1969). Seri, Dune (1965), Dune Messiah (1969), Children of Dune (1979), God Emperor of Dune (1981), Heretics of Dune (1984), Chapterhouse: Dune (1985), Hunters of Dune (2006) ve Sandworms of Dune (2007) olmak uzere sekiz kitaptan olu§maktadir. Seri, bir Bene Gesserit projesi olarak dunyaya gelen Ba§ Rahibe Jessica ile Duke Leto'nun oglu Paul Atreides'in Harkonnenler'den saklanmak ifin Arrakis 9olune ka9masi, burada 9ol halki Fremenlerle tani§masi, Fremen kulturunu benimsemesi, bir Fremen Mehdisine donu§mesi ve Fremen halkiyla yaptiklari cihatla ba§lamaktadir (1965).
Feodal sistemden ka9arak Arrakis 9ol gezegenine yerle§en Zensunni Gezginlerinin soyundan geldigi belirtilen Fremen halki, isimlerinin i§aret ettigi gibi, bir "caid" bir lider olmaksizin "§iye9" denen 9ol magaralarinda ya§amakta ve 9ol ko§ullarinda suyun yok denecek derecede az olmasi ve suyu verimli kullanma hali Fremen sosyal kulturunun temelini olu§turmaktadir. Dolayisiyla, Fremen sosyal ya§ami; "stillsuit" (damitici giysi), "stilltent"
(damitici 9adir), "filt-plug" (filtretika9), "fremkit" (9ol kiti), "catchpocket" (tutcebi), "bourka" (burka) "jubba" (cubbe) ve "aba" (abae) gibi su tutan 9ol materyal kulturu etrafinda donmektedir (Herbert, 1965, 1969, 1979). Bu anlamda, seride siye9 i9inde birisi oldugunde bu ki§inin vucudundaki suyun kabile suyuna aktarilmasi ve olunun ardindan aglamanin ise hediye olarak degerlendirilmesi dikkat 9ekicidir. "Kumun iradesi" olarak anilan Fremenlerin "olumsuz §ey" olarak tanimladigi "Shai-Hulud" ya da "kumsolucanlari" ve 9etin 9ol ko§ullarinda hayatta kalabilmek i9in geli§tirdikleri "thumpers" (gumler), "sandriders" (kumbinicileri), "glowglobes" (korkureleri), "hunterseeker" (avcimakineler), "thopters" (topterler) ve "sandsnorks" (kum§norkeli) de Fremen kulturunun onemli bir par9asidir (Herbert, 1965).
Fremenlerin tipik ozelligi, 9ol ko§ullarina paralel esmer tenleri, nem tutucu 9ol giysileri, sava§9i nitelikleri ve "melanj" alimina bagli tamami maviye donmu§ gozleridir:
There are two general separations of the people—Fremen, they are one group, and the others are the people of the graben, the sink, and the pan...
Do you have pictures of them?" "I'll see what I can get you. The most interesting feature, of course, is their eyes—totally blue, no whites in them."
"Mutation?" "No; it's linked to saturation of the blood with melange (Herbert, 1965, s. 38).
Gen9le§tirme, gelecegi gormeyi saglama ve uzay yolculugunu mumkun kilma gibi mucizevi etkileri olan "melanj" ya da "baharat" ticaretini ele ge9irme sava§i merkez gu9leri kar§i kar§iya getirmi§ ve Fremen halkini da bu gu9 sava§inin ortasinda birakmi§tir. Herbert, Arrakis 9ol halkinin esin kaynaginin Kalahari kabileleri oldugunu belirtmektedir (3 §ubat1969). Ancak serideki belirgin islam kulturu ve elde edilmeye 9ali§ilan melanj ile Bedevi Araplara daha yakin olan Fremen halki, Herbert'in Batili bir yazar olarak "hayali" ve "oteki" Dogu temsilidir (Howard, 2012, s. 30).
Said, §arkiyatgilik: Batinin Dogu Anlayi§i isimli 9ali§masinda geni§ bir yazar kitlesini i9ine alan Batili ara§tirmacilarin "Dogu, Dogu halki ve teamulleri, zihniyeti ile kaderine yonelik" her turlu tasvirini "Dogu ile Bati arasindaki ontolojik ve epistemolojik ayirima dayali bir du§unu§ bi9imini" ba§langi9 olarak kabul ettigini belirtmektedir (Said, 1978, s. 5). Batinin kendinden olmayani otekile§tirdigi bu kasti ikili zitligi da "§arkiyat9i" olarak degerlendirmektedir:
Kulturel muhakeme, kultur dahilinde mubadeleler yolu ile tedavul eden §ey, ger9egin kendisi degil, anlatilardir... Dogu hakkindaki yazili bir beyanin degeri, etkinligi, gucu, gorunurdeki §ekli, i9indeki Dogu'dan fazla §ey almaz. Temel olarak ona dayali olamaz. Tersine yazili beyanin okuyucu i9in var olma §arti, onda "Dogu" adli herhangi bir ger9ek §eyin di§lanmi§, yerinden oynatilmi§, fazlalik addedilmi§ olmasidir. Boylelikle Oryantalizmin tumu Dogu'dan kopuk ve uzaktir (Said, 1978, s. 16).
Said'in etkisiyle; yazin metinlerinde Dogu imgeleri, bir zamanlarin uslup turunden yazarlarin politik, kulturel ve emperyalist ama9larla kasitli bir tercihi olarak anilmasi ve §arkiyat9i soylem analizi 9er9evesinde degerlendirilmesiyle, §arkiyat9i yazarlarin kendilerinden olmayani "otekile§tirici ve manipule edici" tavirlari fark edilmeye ba§lanmi§tir (1978, s.17).
Kennedy, Dune serisini, Roma tarihi ile Yunan mitolojisinden gelme Paul, Jessica, Leto, Atreides gibi isimlerle kurulan "beyaz" Bati temsiline kar§i; Assan Tariq, Ishmael, Farrukh, Ghanima gibi Dogu kokenli isimlerle "egzotik" Dogu imgesi olarak tanimlamakta ve belirgin
bir §arkiyat9i tavrin varligindan bahsetmektedir (2016, s.101). Jacob, Herbert'in Dune serisi i9inde yer verdigi "Arap" etkisinin kaynaginin, E.T. Lawrence'in Birinci Dünya sava§inda Osmanli imparatorluguna kar§i ingiliz-Arap müttefikligini konu alan Seven Pillars of Wisdom isimli, §arkiyat9i söylem barindiran bir ba§ka eser oldugunu belirtmektedir (2022, s.62).
Herbert'in §arkiyat9i söylemi; islam kültürüyle belirgin benzerlikler gösteren Fremen inanci ve Fremen dilindeki Arap9a etkisiyle kendini göstermektedir. Seride Zensunni Gezginleri soyundan geldigi belirtilen Fremenler, önceleri Zen Budizm'i ve Sünni islam birle§imi bir dine inanmakta; Fremen halkinin Paul'ü "mehdi" olarak se9mesi ve birlikte di§-dünyalilara kar§i bir "cihad'a" (JW) ba§ koymalariyla Fremenler yeni bir dine ge9mektedir (1965, 1969, 1979). Kitap'ta "islam" ya da "Müslüman" sözcügü ge9mese de Muad'Dib Paul'ün önderligindeki yeni Fremen dininde belirgin islami göstergeler yer almaktadir. Dune serisine yönelik yabanci kaynaklarda Fremenler "Arap" olarak betimlenmekte ve Batili ara§tirmacilar bu §arkiyat9i söylemi a9ik9a ifade etmektedir (Carter, 1973; Jones, 2003; Csicsery-Ronay Jr, 2008; Kennedy, 2016).
Herbert'in §arkiyat9i söyleminin en belirgin göstergelerinden biri Fremen kültürünün bir yansimasi niteligindeki kurgusal Fremen dilindeki baskin Arap9a etkisidir. Yazarlar dogal bir dilde ba§ladiklari bir hikayede kurgusal dünyalar ve halklarini daha da inandirici hale getirmek ve kültürel kurguyu saglamla§tirmak i9in "kurgusal dil ya da diller" olu§turma egilimindedir (Barnes & van Heerden, 2006; Destruel, 2016; Saenz, 2020). Dune serisinde okuyucu Galach, Bhotani Jib, Chakobsa, Fremen, Ilm, Figh ve avci dilleri gibi feodal gezegen sistemi i9inde ge9mi§ten §imdiye bir9ok kurgusal dil ismiyle kar§ila§makta, okuma deneyimi boyunca bu dillerden 9öl halki Fremenlerin konu§tugu Fremen diline ise a§ina olmaktadir (1965, 1969, 1979).
£ali§ma, Fremen halki ve kültürüne yogunla§an Dune, Dune Messiah ve Children of Dune isimli serinin ilk ü9 kitabiyla sinirlidir. Dune Serisinin ilk ü9 kitabi olan Dune, Dune Messiah ve Children of Dune sirasiyla 1965, 1969, 1979 yillarinda yayinlanmi§tir. Dune ilk olarak iki seri halinde Analog bilim kurgu dergisinde, sonrasinda ise Chilton Yayinlari bünyesinde yayinlanirken Dune Messiah ve Children of Dune; Putnam Yayincilik tarafindan piyasaya 9ikmi§tir. Dune'un Türk9e 9evirileri; Qöl Gezegeni Dune, Dune Mesihi ve Dune Qocuklari isimleriyle 1997 yilinda Deniz Vural ve Arzu Ta§9ioglu tarafindan Sarmal Yayinlari ve Dune, Dune Mesihi ve Dune Qocuklari isimleriyle 2008 yilinda Dost Körpe tarafindan Kabalci Yayinlari ile ayni isimlerle ayni 9evirmen tarafindan 2015 yilinda ithaki Yayinlari tarafindan yapilmi§tir. Almancaya 9evirileri ise Der Wüstenplanet, Der Herr des Wüstenplaneten ile Die Kinder des Wüstenplaneten isimleriyle ilk olarak 1967 yilinda Wulf H. Bergner ve 1978 yilinda Ronald M. Hahn tarafindan Wilhelm Heyne Yayincilik araciligiyla 9evrilmi§tir. 2016 yilinda ise Jacob Schmidt tarafindan ayni yayinci tarafindan ayni isimlerle güncel 9evirileri yayinlanmi§tir. Bu 9ali§mada ise, Sarmal Yayinlari Deniz Vural ve Arzu Ta§9ioglu 9evirileri (1997a, 1997b, 1997cj ve ithaki Yayinlari Dost Körpe 9evirileri (2015 a, 2015b, 2015c; ile Wilhelm Heyne Yayincilik Ronald M. Hahn 9evirileri f2001a, 2001b, 2001cj 9ali§ma metinleri olarak belirlenmi§tir.
Bu 9eviri ele§tirisinde; Türk ve Alman 9evirmenlerin Arap9a sözcükleri erek metinlere aktarim §ekilleri Newmark'in kültürel öge 9evirileri i9in belirledigi 9eviri stratejileri 9er9evesinde (1988, ss. 88-92) incelenmekte, 9evirmenlerin ve sosyal kimliklerinin dogal sonucu olarak erek kültür i9inde yakaladiklari etki, Edward Said'in "§arkiyat9i Söylem Analizi" ve Tajfel ile Turner'in "Sosyal Kimlik Kurami" 9er9evesinde yorumlanmakta ve ötekinin 9evirisine yeni bir baki§ a9isi kazandirmak hedeflenmektedir.
Kurgusal Fremen Dili ve Arap^a Etkisi
Dune serisinin ilk ü9 kitabi boyunca dil olgusu ön plandadir. Okuyucu, seri boyunca bir9ok kurgusal dilin varligindan haberdar olsa da seri boyunca öne 9ikan kurgusal dil, eski Chakobsa dilinin bir leh9esi olan ve Fremen halkinin konu§tugu Fremen dilidir (1965, 1969, 1979). Herbert'in Fremen dilinin en belirgin özelligi §arkiyat9i söylemine paralel belirgin islam kültürü ve baskin Arap9a etkisidir: "But you are Paul-Muad'Dib, the Atreides Duke, and you are the Lisan al-Gaib, the Voice from the Outer World (Herbert, s.407),".
Seride Fremen halki ile Paul Atreides'in 9ölde kar§ila§malari ve Stilgar'in yönettigi Tabr Siyeg'inde ya§amaya ba§layan Jessica ile Paul'ün Fremenlerce aralarina kabul edilmesi sürecinde Fremen halki Caladanli Paul'e "Muad'Dib" (v^>), "Usul" (Jj^), "Lisan-al Gaib" (^iliJl jl^l) ve "Mahdi" gibi bir9ok isim vermi§tir (1965; 1969). Arap9a kökenli bu
isimlerden Arap9ada "ögretmen" anlamindaki "Muad'Dib" (v^>), Paul'ün ilk lakabidir ve Arap9ada egitimci iken, Fremen dilinde "9öl ko§ullarina uyum saglayan gü9lü fare" anlamina gelmektedir. Paul; bir zaman sonra Fremenler'in sevgisini kazarak "hayatin temeli" anlamindaki "usul" unvanini kazanmi§, sonrasinda da melanjin etkisiyle gelecegi görmeye ba§layarak Fremen dilinde "di§ dünyanin sesi" ve Arap9ada "bilinmeyenin ya da gaybin dili" anlamlarindaki "Lisan-al Gaib" (m^I jl^l) ismini almi§tir. Fremenlerin Paul'ü "mehdi" ve "imparatorlari" olarak kabul etmeleriyle tüm evreni kapsayacak bir "cihat" ba§lami§tir. Fremenler ve Muad'Dib Paul'ün ilk günden on iki yillik cihatla evreni fethetmesine kadar ya§adigi bu süre9, islam tarihini andirmaktadir. Akinci; bu benzerlikleri, Arabistan bedevileri ve Arrakis Fremenleri, Mekke'den Medine'ye hicret ve Harkonnen'den Arrakis'e hicret, islam'i kabul eden Medine halki ve Muad'Dib dinini benimseyen Fremen halki, Hz. Muhammed'in sahabeleri ve Muad'Dib Paul'ün Fedaykinleri, Arap kabileleri ve Fremen siye9leri ile Medine'ye hac ve Arrakis'e hac §eklinde özetlemektedir (2018).
Herbert, islam kültürüyle kimi zaman dolayli benzerlikler kurarken kimi zaman da "ayat" (^/äyet), "jihad"(^W/cihat), "hijret" (»j^/hicret), "hajj" (^/Hac), "Ramadhan" (jl^^j/Ramazan), "shaitan" (jLW^/§eytan), "sirat" (-^IjWsirat), "taqwa" (^j£/takva) gibi direk alintilar da yapmaktadir (1965,1969, 1979). Durani; Fremen kitabi, Kitab-ul ikbar'daki (Kitäbu'l-ikbär) "Surely we have put on their necks fetters up to the chin, so their heads are raised," (Biz onlarin önlerine bir set, arkalarina da bir set 9ekip gözlerini perdeledik. Artik görmezler) kisminin Herbert'in AJ Arberry'nin 1955 yili Kuran-i Kerim meali, Yasin Süresi'nin 8. Äyetinden alinma oldugunu belirtmektedir (1987).
"Muad'Dib" Paul'ün Fremen halkini "ehlen ve sehlen" (^^j ^/ho§geldiniz, merhaba) olarak selamlamasindan, "adab" (v^/edeb), "bourka" (43jj/burka), "jubba" (^/cübbe) ve "kiswa" (»j^^/kisve) gibi günlük sözcüklere; "cherem" (^j^/kerem), "caid" (^/kaid),
"sayyadina" / Seyyidina) gibi sosyal rollerden, "ayat" (AVayet), "jihad"(^WWcihat), "hijret" (Sj^A/hicret), "hajj" (^/Hac), "Ramadhan" (j^^j/Ramazan) gibi islami motiflere Fremen kurgusal dilinde bir9ok Arap9a sozcuk bulunmaktadir. Fremen ya§am tarzini yansitan bu sozcukler sadece dilsel yabanciliklariyla degil kulturel i§leviyle de kaynak metin ifin buyuk onem arzetmektedir. Herbert'in Arap9a'dan Latin harflerle aktardigi bu sozcuklerle, ana dili ingilizce olan okuyucu kitlesi bir kultur §oku ya§amakta ve bu durum, Herbert'in yaratmak istedigi §arkiyat9i soylem i9in mukemmel zemini olu§turmaktadir.
Tablo 1. Fremen Dili Arap^a Aktarma Sozcukler
Fremen Dili Anlami Arap^a Anlami
Aba 9ole uyum saglayan fare abae , 9ar§af
Adab edep i—d edep
Alam Al-Mithal suretler dunyasi JUJI ^Jlft Suretler Dunyasi
al-lat gune§ ^JI Lat, islam oncesinde Kabe'de bulunan buyuk put.
Amtal sinav JH>i atasozu
Aql akil JSe akil
Auliya kadin veliler
Ayat ayet y ayet
Azharbook elkitabi jUji 9i9ekler
bakka yas tutan ki§i aglayan
baklawa baklava SjSSj baklava
baraka kutlu ASjj bereket
bashar lider jl^j mujdeci
Bi-lal kaifa nasil oldugu bilinmeyen nasil oldugu bilinmeyen
bourka 9ol giysisi burka
burhan kanit jlAjJ kanit
caid Fremen askeri rutbesi jjli lider
chouhada sava§9i frhflnlll §ehitler
Dar Al-Hikman Fremen 9eviri okulu A^laJI jb bilgelik okulu
divan divan jIjdP divan
el-sayal kum yagmuru JM akici
fai su vergisi tarim vergisi
fedaykin fedayi fedayiler
fiqh dini yasalar fikih
ghafla gaflet gaflet
Ghanima ganimet ganimet
ghola Tleilaxu klonlari Jjc cin
gom jabbar du§man jl- zorba
hajj Hac Hac
hajji haci haci
hajra Zensunni yolculugu Sj^A go9, hicret
ilm Zensunni ogretisi ilim
Istislah Fremen kurallari reform
ibad melanj etkisi jbt kullar
ijaz mehdiye ait ju-J e§siz
Jihad cihat cihat
jubba pelerin cubbe
karama mucize mucize, keramet
khala §eytani ruh bo§
kindjal kili9 J^ han9er
kiswa Fremen mitolojisi SjuS giysi
kitab kitap OS kitap
Kull wahad §a§kinlik ifadesi J^Ij JS her bin
liban Melanj suyu jljj sakiz
Lisan al-Gaib Di§ dünyanin sesi bilinmeyenin dili, gayp dili
mahdi mehdi Mehdi
maula köle JjM kul
mellah öngörü denizci
messiah mesih Mesih
Mihna Fremen gen9lik sinavi AJÄM mihnet
mish mish §eftali kayisi
Misr Zensunni J^äM Misir ülkesi
mu zein Fremen dü§manlari OriJ JM iyi degil
Muad'Dib 9öle uyum saglayan fare V^JM ögretmen, egitimci
mudir §eytani hükümdar JJJM müdür
mushtamal Bah9e JMJ^M kapsayici
Naib Fremen temsilcileri yardimci
padishah padi§ah ÖI^JIJ padi§ah
portyguls portakal Jlij'jj portakal
rabban Fremen askeri rütbesi jto kaptan
Ramadhan Yeni dine göre oru9 ayi jl^Mj Ramazan
Sabahul-Hayr sabah selami Hayirli sabahlar
sarfa dini terk eden vazge9mek, yüz 9evirmek
sayyadina Fremen dininde kat Efendimiz
Shah-Nama ilk Zensunni kitabi AMU dl^ Fars krallariyla ilgili kitap
Shai hulud kumsolucanlari ölümsüz §ey
Shari-a §eriat AAJJ^ islam hukuku, §eriat
sihaya Fremen bahar festivali seyahat
sirat köprü Sirat köprüsü, yol
sunni sünni sünni
tahaddi nihai sinav meydan okumak
taqwa özgürlügün bedeli ^JiJ Takva, Allah korkusu
ulema Fremen teologlari eLilc- bilim adamlari
umma karde§lik AMi millet
usul temel Jj^l temel
wali Fremen genci Jj dost,veli
Sosyal Kimlik ve Kültürel Ceviri
Kurgusal dillerde yer alan ve ger9ek dünya i9in kurgusal, eserin dünyasi i9in ger9ek olan bir ya§am tarzini betimleyen her bir sözcügün kaynak metin i9inde dilsel yabanciligina ek kültürel bir i§levi bulunmaktadir. Bu sözcükler i9in Nida, "kültürel yabanci sözcükler" (1945), Newmark, "kültürel sözcükler" (1988), Oksaar, "kültürem" (1988), Robinson, "realia" (1997) ve Baker, "kültüre-özgü ögeler" (1998) kavramlarini kullanmaktadir. Newmark, kültürel i§levi olan bu sözcükleri "ekoloji, materyal kültür, sosyal kültür, organizasyonlar, gelenek ve görenekler, aktiviteler, kavramlar ve son olarak jestler ve ali§kanliklar gibi "ba§liklara ayirmaktadir (1988, s.112). Bassnett ise kültür ile dilin birbirinden ayrilamayacagini ve bu durumun 9evirmene "kültürel i§levi olan sözcüklerin aktarimi" ile " bu sözcüklerin erek okur üzerinde olu§turacagi etki" gibi konularda önemli sorumluluklar yükledigini belirtmektedir (1991, ss. 13-14).
ingilizce devam eden hikäye aki§inda ve Amerikan kültürü i9inde yeti§mi§ okuyucu kitlesi i9in Fremen halki ve kültürü öteki konumundadir. Bu 9ali§ma, Fremen halkinda hissedilen Arap kültürü ve Fremen dilindeki Arap9a kökenli Fremen sözcükleriyle kültür §oku ya§atilan ve §arkiyat9i söylemin ana hedefi olan okur kitlesini temel almaktadir. Tajfel'e göre, biz" ve "onlar" ayriminin temel kaynagi olan sosyal kimlik, "bireyin benlik algisinin bir sosyal
gruba ya da gruplara üyeligi ve bu üyelige yükledigi deger ve duygusal anlamin toplamidir," (1982, s. 2). Birey, üyesi oldugu grubu "i9 grup", üyesi olmadigi gruplari da "di§ grup" olarak siniflamakta ve kendi grubunun konumunu da bu sosyal kar§ila§tirma yoluyla belirlemektedir (Turner, 1975, s. 30). Benzer §ekilde, 9eviri metinlerde de Fremen dili ve kültürü, yabanci olunmayan Arap dili ve kültürü sebebiyle Türk okur kitlesi ifin bir "i9 grup" ve sosyal kimlikleri geregi Alman okuru i9inse "di§ grup" konumundadir. £evirmenlerin bu sözcükleri aktarim §ekilleri, kaynak metin okurunun deneyimledigi kültür §okunun erek metinlerde ne kadar ger9ekle§tirilebilecegini belirlemektedir.
Newmark, kültürel öge 9evirileri i9in bir9ok 9eviri stratejisi önermektedir: Aktarim, Dogalla§tirma, Kültürel E§degerlik, i§levsel E§degerlik, Betimleyici Kar^ilik, Sözcügü Sözcügüne Qeviri, Qeviri Yoluyla Aktarim, Silme, Birimsel Yaratim, Kabul Gören Qeviri ve Dionot (1988, ss. 88-92). Bu 9eviri stratejilerinden kültürel sözcügün hi9bir degi§iklik yapilmadan aktarilmasi ve erek dilin imkänlari dähilinde birtakim fonetik ve morfolojik özelliklerle aktarilmasi anlamlarindaki Aktarim ve Dogalla§tirma, bu kültürel sözcüklerin erek metinlerde korunmasina yöneliktir (Newmark, s. 91). Erek dil kar§iliklari ve dipnot gibi ek müdahalelerle diger 9eviri stratejileri ise, dil i9inde dil, kültür i9inde algisiyla tanimli kurgusal dillerin kendi dogasina ters konumdadir. £evirmenlerin hangi stratejiyi yogunlukta kullandigi ve erek okur kitlelerinin kendi sosyal kimlikleri geregi ya§ayacagi kurgusal deneyim, Herbert'in §arkiyat9i söyleminin erek okurlara ne derecede ula§abilecegini belirlemektedir.
Bu 9ali§mada kurgusal Fremen dilinde yer alan Arap9a kökenli kültürel sözcüklerin Türk9e ile Almanca metinlere aktarimlari; Newmark'in önerdigi 9eviri stratejileri 9er9evesinde ve 9evirmenlerin kurgusal Fremen kültürüyle "i9 grup" ya da "di§ grup" §eklinde yarattiklari etki a9isindan kar§ila§tirmali olarak incelenmektedir.
§arkiyat?i Söylem Cevirileri
Dune (1965), Dune Messiah (1969) ve Children of Dune (1979) eserlerinde toplam 81 adet Arap9a aktarma sözcük bulunmakta ve bu sözcükler 2051 kez tekrar etmektedir. Kaynak metinler ve Türk9e ile Almanca metinlere aktarimlari incelendiginde Newmark'in önerdigi 9eviri stratejileri arasinda temelde 9evirmenlerin izledigi dört aktarim stratejisinden bahsedilebilir: Aktarim, Dogalla§tirma, i§levsel Kar§ilik ve Silme. En 9ok tercih edilen 9eviri stratejileri ve etkilerinin; kaynak metinden (KM) alinan örnek cümleler ve 9eviri metinlerden (TM1, TM2, ALM) alinan örneklerle kar§ila§tirmali ve söylem bütünlügü i9inde resmedilmesi hedeflenmektedir.
En 9ok tercih edilen 9eviri stratejilerinden ilki olan Aktarim, Arap9a sözcüklerin kaynak metinde bulundugu haliyle aynen erek metinlere aktarilmasidir (1988, s.88). Örnegin; kural anlamina gelen "amtal" sözcügü Türk9e ve Almanca metinlerde Fremen dilindeki hali korunarak aynen aktarilmi§tir. Aktarim yoluyla 9evrilen diger örneklerden bazilari "auliya", "burhan", "istislah", "Muad'Dib", "umma" ve "sihaya" sözcükleridir.
Tablo 2. Arap^a Aktarma Sözcükler ve Aktarim Örnegi
KM Here are the ayat and burhan of Life (Herbert, 1965, s. 196).
TM1 I§te Ya§am'in avat ve burhani (Herbert, 1997, s. 286).
TM2 Burada hayatin äyät ve burhani vardir (Herbert, 2015, s. 16)
ALM Hier findest du den Ayat und Burhan des Lebens (Herbert, 2001, s.320).
Bir diger yaklasim da Ärap9a sözcüklerin erek dilin fonetik kurallarina uyarlanmasi ve dolayisiyla erek dil i9inde dogalla§tirilmasidir. Älmanca erek metinlerde Ärap9a sözcükler oldugu gibi, ancak Älman dilinin dilbilgisi kurallari geregi 9ogunlukla "artikel" ve "bas harfleri büyük" olarak aktarilmi§tir. Sadece kaynak metinde "divan" ve "cihad" sözcügü, Älmanca metinlere "Diwan" ve "Djihad" olarak aktarilmi§tir. Türk9e metinlerde bir9ok Ärap9a sözcük, Türk9e fonetik kurallarina uyarlanarak ya da Türk9ede hali hazirda bulunan Ärap9a sözcüklerle kar§ilanmi§tir. Örnegin kaynak metinde ge9en "aql" ifadesi iki Türk9e metine de "akil" olarak aktanlmi§tir (1997a, 2001a, 2015a).
Tablo 3.Arap?a Aktarma Sözcükler ve Dogalla^tirma Örnegi
KM The planet sheltered people who lived at the desert edge without caid or bashar to command them: will-o'-the-sand people called Fremen (Herbert, 1965, s. 5)
TM1 Gezegen, 9ölün kiyisinda, kendilerine komuta edecek bir käid va da basar olmadan yasayan insanlari barindiriyordu (Herbert, 1997, s. 9).
TM2 O gezegen, 9ölün kiyisinda yasayan bir halki barindiriyordu, baslarinda onlari yönetecek ne kaid ne basar vardi. Bu halka kumun iradesi, Fremen deniliyordu (Herbert, 2015, s. 16)
ALM Der Planet war von Menschen bewohnt, die an den Rändern der Wüsten lebten, ohne daß sie von Caids oder Bashars herumkommandiert wurden: das Sandvolk der Fremen (Herbert, 2001, s.10).
Serinin ilk kitabindan alinan örnekte oldugu gibi kaynak metinde "bashar" sözcügü Türk9e erek metinlere aktarilirken Türk9e'nin fonetik özelliklerine uyarlanarak "basar" olarak aktarilmi§tir. Benzer sekilde, "bakka" sözcügü "bekka", "fiqh" sözcügü "fikih", "gom jabbar" sözcügü "gom cebbar", "jihad" sözcügü "cihat", "kull wahad" ifadesi "kül vähät", "kitab" sözcügü "kitap", "mahdi" sözcügü "mehdi", "padishah" sözcügü "padisah" ya da "shaitan" sözcügü "seytan" olarak erek metinlerde yerini almi§tir. Körpe 9evirilerinde yogunlukla kaynak metinde bulunan ve herhangi bir uzatma ibaresi olmayan sözcüklerin Ärap etkisini erek metinde sürdürmek i9in, sapkali ünlü kullanimina gitmistir. Kaynak metinde yer alan "alam" sözcügü "älem", "ayat" sözcügü "äyät", "kull wahad" ifadesi "küll vähät", "mektub-ul mellah" sözcügü "mektubü'l-miläh" ve "usul" sözcügü ise "usül" olarak aktarilmi§tir (Herbert, 2015): Tablo 4. Arap^a Aktarma Sözcükler ve Fonetik Transfer Örnegi
KM "I should imagine that others less gifted as oracles have made that prediction," Scytale said. "For them, 'mektub al mellah', as the Fremen say." (Herbert, 1969, s. 12)
TM1 "Bu kehaneti, kähin olarak daha az yetenege sahip olan digerlerinin ortaya attigini farz etmeliyim," dedi Scytale. "Fremenlerin deyisiyle mektub al-mellah." (Herbert, 1997, s. 29).
TM2 "Sanirim kehanet yetenekleri daha zayif olanlarin bir öngörüsü bu," dedi Scytale. Onlara göre, Fremenlerin dedigi gibi, bu mektubü'l miläh" (Herbert, 2015, s. 32).
ALM1 »Ich könnte mir denken, daß selbst weniger Begabte zu dieser Voraussage gekommen sind«, sagte Scytale trocken. »Für sie, mektub al mellah, wie die Sandläufer sagen.« (Herbert, 2001, s. 25).
Ärap9a sözcüklerin aktarimlarinda kullanilan diger 9eviri stratejileri ise t§levsel Kar§ilik ve Silme'dir. Örnegin kaynak metinde "Azharbook" olarak ge9en Fremen kitabi, Vural ve Ta§9ioglu tarafindan "Äzharkitabi" ve Hahn tarafindan "ÄzharBuch" §eklinde Ärap9a kismi aynen aktarilirken ingilizce kismi erek dile 9evrilmi§tir(1997b, 2001b). Körpe ise "elkitabi" §eklinde i§levsel kar§iligini tercih etmi§tir (2015b). Vural ve Ta§9ioglu "divan", Körpe "baraka" Hahn ise "liban" ve "maula" sözcüklerine erek metinlerde yer vermemi§tir.
£evirmenlerin Ärap9a sözcükleri 9eviri tercihleri bütüncül olarak incelendiginde, Türk9e metinlerde 9ogunlukla Ärap9a sözcüklerin dogalla§tirilarak aktarildigi gözlenirken, Älmanca
metinlerde Arap9a sözcüklerin aynen, yalnizca metin i9inde artikel ve 9ogunlukla büyük harf kullanimiyla aktarildigi gözlenmi§tir. Vural ve Ta§9ioglu 9evirilerinde Arap9a aktarma sözcükleri dogalla§tirma orani %58 iken, aynen aktarma orani % 41 §eklindedir (1997a, 1997c, 1997b). Dogalla§tirilan sözcük daha fazla olmakla birlikte, arada 9ok büyük bir fark yoktur. Körpe 9evirilerinde dogalla§tirilan sözcük orani %75 gibi bir orana sahiptir ve aynen aktarilan sözcük orani %22'dir (2015b, 2015c, 2015a). Bu metinlerde Fremen dilinde Arap9a aktarma sözcüklerinin 9ogunun dogalla§tirilarak Arap9a sözcüklerin yogunlukta bulundugu erek dil i9ine gizlendigi gözlenmi§tir. Almanca 9evirilerde ise bu durumun tam tersi söz konusudur (2001b, 2001a, 2001c). Aynen aktarilma orani % 95 iken dogalla§tirma orani % 2 §eklindedir. i§levsel Kar§ilik ve Silme stratejileri ise pek tercih edilmemi§, bir iki sözcükle sinirli kalmi§tir. Bu anlamda Fremen dilinin leksikoloji analizi incelediginde kaynak metinlerde yer alan Arap9a sözcüklerin Türk9e metinlerde daha 9ok dogalla§tinlarak ve Almanca metinlerde ise aynen birakilarak ve yalin dilbilgisi uyarlamalariyla korundugunu söylemek mümkündür.
Sonu?
Yazarlar, kendi Dogu algilarini ya da imgelerini Dogu hakkinda betimlemeler ile sosyolojik tasvirler ya da Dogu halklarinin yerine koyduklari roman karakterleri araciligiyla resmetmekte ve di§ grup olarak gördükleri kültürleri kendi sosyal kimlikleri geregi önyargili bir tavir ile sergilemektedir. Arrakis gezegeninde Fremen halki, Fremen kültürü ve Fremen dilindeki belirgin Arap9a etkisi ve §arkiyat9i söylem 9evirileri bu 9ali§manin özünü olu§turmaktadir. Fremen dilinde mevcut olan Arap9a sözcüklerin aktarimlari ve kullanilan 9eviri stratejilerine yönelik elde edilen sayisal veriler, i9 grup ve di§ grup ya da Dogu ve Bati §eklinde ikili kar§itligi temsil eden erek kültürler ve Dune 9evirileriyle Fremen halkinin yaratacagi etkiyi net §ekilde resmetmektedir. Bu 9ali§ma; §arkiyat9i söylem 9evirilerini, hem kültürel hem dilbilimsel e§deger etki 9er9evesinden degerlendirmekte ve erek kültürlerin sosyal kimlikleri geregi 9eviri metinlerin erek kültürde farkli algilanabilecegi ger9egine dikkat 9ekmektedir.
Türk9e 9evirilerde Fremen kurgusal dilinde kullanilan Arap9a aktarma sözcükler Türk9e i9inde dogalla§tirilarak eritilmi§ ve kurgusallik günlük hale getirilmi§tir. Fremen dilindeki Arap9a etkisi korunsa da 9eviri metinlerde yer alan Arap9a sözcükler Fremen kurgusal dilinden ya da §arkiyat9i tavrin bir göstergesi olarak degil, Türk9e'nin kendi leksikolojisi geregi bulundugu izlenimini vermektedir. Türk9e 9eviri metinlerde Arap9a sözcüklerin 9ogunlukla Türk9eye kurgusal bir dilin par9asi gibi degil de Arap9a halleriyle aktarilma hali, genel Arap9a etkisi korunsa da Venuti'nin "kültürel ötekinin fark edilebilir, hatta ali§ilmi§ hale getirilmesi" (1995, s. 18) stratejisini akla getirmekte ve dogalla§tirilarak kaybedilen bir Fremen dili gözlenmektedir. Fremen dilinin Türk9eye 9evirilerinde, erek dilde bulunan yadsinamaz derecede fazla Arap9a sözcük sayisi dü§ünüldügünde, 9eviride diller arasi yapisal farkliliklarin dogal bir sonucu olarak kayiplarin ya§andiginin söylemek de yanli§ olmaz. Bu tercihlerle, ne okur, yazara götürülebilmi§, ne de yazar, okura götürülmü§tür; yalnizca okuyucuyu yazara yakla§tirilmi§tir denilebilir. £evirilerde i§levsel kar§iliklariyla tamamen kaybedilmeyen, ama fonetik eklemelerle dogalla§tirilarak gölgelenen bir yabancilik bulunmaktadir. Okuyucuya kurgusal Arrakis gezegeninin biraz da olsa yabanciligini hissettirebilmek ve Arap9a izlenimli Fremen sözcüklerinin Türk9e 9eviri metinlerde eriyip gitmesine izin vermemek adina, bu
sözcüklerin aktarim yoluyla 9evrilmesi tam bir ötekilik saglamasa da örtük bir tanidiklik, ya da hafif bir yabancilik hissi yaratabilmek adina bir alternatif olabilir. Fremen dili Ärap9a aktarma sözcüklerinin Türk9ede hali hazirda bulunan Ärap9a sözcüklerle karistirilmamasi ya da kurgusalligin kurgu olmaktan 9ikmamasi adina bu sözcükler i9in yabanci fonetik harflerin kullanilmasi da bir baska yöntem olacaktir. Erek kitle, sözcükleri kendi ana dilleri geregi anlamlandirip 9evrilemezlik engeline takilsa da 9eviri kurgunun disina 9ikmamis olacaktir.
Buna karsin hali hazirda kültürel yabancilik i9inde olan Älmanca 9evirilerde kaynak metinle ayni fonetikle ancak birka9 dilbilgisi uyarlamasiyla aktarilan Ärap9a Fremen sözcükleri hedeflenen kültür sokunu ve öteki algisini yakalayabilmis, erek kitle yazara götürülmüstür denilebilir. Alman erek kültür i9in dilbilimsel yabanciliktan kaynakli Fremen kültürünün dis grup algisi olusturmasi sebebiyle, 9ogu Fremen sözcügünü oldugu gibi aktarilmasi, Herbert'in hayali dogu algisinin Älman okuyucuya tüm yabanciligiyla götürülmesini saglamis ve 9eviri metinlerde esdeger kültürel etkiyi yakalamistir.
Kaynak^a
Äkinci, O. (5 Ocak 2018). Dune: iyi bilimkurgu iyi edebiyattir. https://kaviprihtim.com/dosva/dune-ivi-bilimkurgu-ivi-edebivattir/
Baker, M. (1998). Translation studies. Routledge encyclopedia of translation studies (ss. 277280). Routledge.
Barnes, L. & van Heerden, C. (2006). Virtual languages in science fiction and fantasv literature. Language Matters, 37(1), 102-117. https://doi.org/10.1080/10228190608566254
Bassnett, S. (1991). Translation studies. Routledge.
Carter, L. (1973). Imaginary worlds: The art of fantasy. Ballantine Books.
Csicserv-Ronav Jr, I. (2008). The seven beauties of science fiction. Weslevan Universitv Press.
Destruel, M. (2016). Reality in fantasy: linguistic analysis of fictional languages (Doktora Tezi). Boston College. http://hdl.handle.net/2345/bc-in107144.
Durrani, H. (4 Haziran 2021). Reading children of Dune, entrv 1: Qur'anic passages; race & Fremen customs; tradition & change. https://hdernity.medium.com/reading-children-of-dune-entrv-1-quranic-references-race-fremen-customs-tradition-change-b677bdd2ea1b
Herbert, F. (1965). Dune. Chilton Books.
Herbert, F. (1969). Dune messiah. Putnam.
Herbert, F. (1979). Children of Dune. Gollancz.
Herbert, F. (1997a). Qölgezegeni Dune. £ev. D. Vural & Ä. Tas9ioglu. Sarmal Yayinlari. Herbert, F. (1997b). Dune 'un gocuklari. £ev. D. Vural & Ä. Tas9ioglu. Sarmal Yayinlari. Herbert, F. (1997c). Dune mesihi. £ev. D. Vural & Ä. Tas9ioglu. Sarmal Yayinlari. Herbert, F. (2001a). Der Herr des Wüstenplaneten. £ev. R. M. Hahn. Wilhelm Heyne Verlag. Herbert, F. (2001b). Der Wüstenplaneten. £ev. R. M. Hahn Wilhelm Heyne Verlag.
Herbert, F. (2001c). Die Kinder des Wüstenplaneten. £ev. R. M. Hahn. Wilhelm Heyne Verlag.
Herbert, F. (2015a). Dune 'un gocuklari. £ev. D. Körpe. ithaki Yayinlari.
Herbert, F. (2015b). Dune. £ev. D. Körpe. ithaki Yayinlari.
Herbert, F. (2015c). Dune mesihi. £ev. D. Körpe. ithaki Yayinlari.
Howard, K. T. (2012). Religious violence in Frank Herbert's "Dune" series (Yüksek Lisans Tezi). Florida Atlantic Universitv. Florida Atlantic Universitv Online Librarv (820353086).
Jacob, F. (2022). Jihad in outer space: The orientalist semiotics of Frank Herbert's Dune and the image of Lawrence of Arabia. In War in film (ss. 51-94). Büchner.
Jones, G. (2003). The icons of science fiction. In Edward, J. & F. Mendlesohn (Eds.), The Cambridge companion to science fiction: Vol. Jones, Gwv (ss. 163-173). Cambridge Universitv Press.
Kennedv, K. (2016). Epic world-building: Names and cultures in Dune. Names, 64 (June), 99108.
Lawrence Venuti. (1995). The Translator's invisibility: A history of translation. Routledge.
Newmark, P. (1988). A textbook of translation. Prentice Hall.
Nida, E. (1945). Linguistics and ethnologv in translation-problems. Word, 1(2), 194-208. https://doi.org/10.1080/00437956.1945.11659254
Oksaar, E. (1988). Kulturemtheorie: Ein beitrag zur sprachverwendungsforschung. Ruprecht.
Robinson, D. (1997). Western translation theory from Herodotus to Nietzsche. St. Jerome Publishing.
Saenz, Ä. E. (2020). (Re)translation and reception of neologisms in science fiction: A methodological proposal. International Journal of Translation and Interpreting, 4, 39-58.
Said, E. (1978). Orientalism: western perceptions of the orient. Routledge. Tajfel, H. (1982). Social psvchologv of intergroup relations. Annual Review of Psychology, 33, 1-39.
Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identitv: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34.
Katki Orani Beyani: Yazarlar makaleye esit oranda katki sunmuslardir.
Cati^ma beyani: Makalenin yazarlari, bu 9alisma ile ilgili taraf olabilecek herhangi bir kisi ya
da finansal iliskileri bulunmadigini dolayisiyla herhangi bir 9ikar 9atismasinin olmadigini
bevan ederler.
