CC BY
15Cilt: 4,Sayv. 2, 2021
Vol: 4, Issue: 2, 2021
Sayfa — Page: 220-233
E-ISSN: 2667-4262
J iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
ClN DIlI VE YAZILI CEVIRi TARiHiNE GENEL BiR BAKI§
AN OVERVIEW OF CHINESE LANGUAGE AND WRITTEN TRANSLATION HISTORY
Cile MADEN KALKAN*
MAKALE BiLGiSi ÖZET
Й§>|Gelis: 05.05.2021 s/ Kabul: 18.08.2021 Dil bir milletin simgesidir. Bu simgenin geçirdigi açamalar bizlere milletlerin siyasi, ekonomik, kiiltiirel ve sosyal alanlari hakkmda bilgi verir. Çeviri ise bu bilgilerin aktarilmasi için kullanilan bir bilim dalidir. Çince günümüzde ögrenilmesi en zor görülen dillerden bir tanesi olup içerisinde yogun olarak Çin kültürünti de barindirmaktadir. Çince günümüzde kita Çin'de kullanilan basitleçtirilmiç geklini alana kadar tarihte рек çok sadeleçtirme sürecinden geçmiçtir. Ne yazik ki bu dilin modernleçmeye kadar ugradigi degiçiklikler hem ögrenilmesini hem de çevirisinin yapilmasmi zorlaçtirmiçtir. Bu çaliçmanin amaci Çin dilinin tarihsel sûreçteki degiçikliklerini ele alip, Çin'de yazih çeviri tarihini genel olarak tamtmaktir. Bu amaca uygun çekilde makalede China Academic Journals (CNKI) veri tabam ve açik kaynaklardan elde edilen bilgiler kullanilarak uzun Çin tarihi içerisinde dilin degiçimleri ve çevirinin rolü incelenmiçtir. Bu dogrultuda ülke içinde dilin sadeleçtirilmesi ile ilgili her dönemde yogun çahçmalar yapildigi gôzlemlenmiçtir. Buna ek olarak, Çin çeviri tarihinin özellikle ve agirlikh olarak hükümet politikalari dogrultusunda çekillendigi sonucuna ulaçilmigtir.
Anahtar Kelimeler: Çin, Çince, çeviri, Çin çeviri tarihi, çeviri ôlçûtleri.
Araçtirma Makalesi
ARTICLE INFO
^ Received: 05.05.2021 \/Accepted: 18.08.2021
Keywords:
China,
Chinese Language, translation,
Chinese translation history, translation criteria.
Research Article
ABSTRACT
Language is the symbol of nations. The stages of this symbol in the historical process give us information about the cultural, social areas of nations. Translation, is a science used to transfer this information. Chinese is one of the most difficult languages to learn today, and it also includes Chinese culture intensively. Chinese has gone through many simplification processes in history until it took the simplified form used in continental China today. Unfortunately, the changes that this language has undergone until modernization has made it diffucult both to learn and to translate. The aim of this study is to deal with the changes in the historical process of the Chinese language and to introduce the history of written translation in China in general. In accordance with this purpose, the article examined the changes in the language and the role of translation in the long history of China by using the information obtained from CNKI database and open sources. In this direction, it has been observed that intensive studies have been carried out in every period on the simplification of the language in the country. In addition, it was concluded that the history of Chinese translation was shaped especially and predominantly in line with government policies.
* Arg. Gör., Ankara Haci Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Mtitercim Terctimanlik Bölümü, Çince Mütercim Tercümanlik Ana BilimDali, Ankara/ Türkiye, E-mail: cile.maden@hbv.edu.tr. ORCID © https://orcid.org/0000-0003-4736-7101.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Maden Kalkan, Çile (2021). "Çin Dili ve Yazili Çeviri Tarihine Genel Bir Baki§". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kultur Araijtirmalari Dergisi (UDEKAD), 4 (2): 220-233. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.933009.
Extended Abstract
The past is a reflection of the future. One of the most important factors in the transfer of the past, which we can access more quickly through technology today, is language. Because language contains an embedded history, culture and folklore etc. In this respect, to understand language means to understand a country, society and people. At this point of understanding and being understood, we come across translation studies. Because translation enables the establishment of cultural, political, economic, etc. bridges as well as linguistic bonds between societies. China, which has a long history, is one of the best examples that can be given in this regard with its language and translation history.
As can be understood from the word "^H (Zhongguo)" meaning middle kingdom, central country, the Chinese have long considered themselves "the only nation under the sky and their emperors as the "son of the sky. Based on this worldview, they lived among themselves for a long time and did not feel the need to learn another language or to teach their own language. However, although they do not have any concerns about being understood by other nations, they have made simplification studies for a long time, believing that they should achieve an agreement among themselves. The language that we describe as "Simplified Chinese", used in continental China today, is a product of translation studies as well as these simplifications. One of the effects of translation here has been the derivation of new words in the language of the country, sometimes even being accepted as they are in another country.
If we look at translation in China in general, there are mainly three important periods in history. The first of these is realized with Jesuit translations with the arrival of Buddhism in China. In this process, Jesuit missionaries from various nations bequeathed works covering new scientific fields to China. The second period is the period of Protestant missionaries who came to China with their efforts to spread Christianity, and in this process, especially Bible translations stand out. The third and last period is the period after the Opium War (18391842), when China was defeated by the British and started to make its first concessions. In this period, translations made mainly in scientific fields stand out. Having suffered a heavy defeat in this war, China has begun to accept the West. In this direction, China gave importance to science in order to strike the West with their own weapon.
Today, when it comes to translation studies, Western countries and their studies always come to mind. However, Asian societies that reflect their cultures intensely on their languages also have implications in the field of translation studies. For this reason, the aim of the study is to give information about the Chinese language and the history of written translation, and to bring an "eastern" view to the field of translation studies.
The main questions in the emergence of this study are: How did Simplified Chinese take shape? How did China meet translation? How have the effects and processes of translation studies progressed in China? Can the "eastern" view contribute to the field of translation studies with the history of Chinese translation? In order to give concrete answers to these questions, references were made to researchers working in this field. In addition, it is aimed to contribute to gaining an eastern perspective to translation studies through these questions.
This study can be defined as a qualitative research based on some Sinologists' studies on the history of
Chinese language and translation, and historical sources available on the subject. In addition to the perspectives of domestic and foreign academics on the subject, written translation practices in China were examined.
The findings of this study are as follows: The Chinese language has undergone simplification for a long time until it took its present form, which shows that language has been given importance in every period. The history of Chinese translation started with religious texts and experienced its peak with the translation of scientific texts. The formation of modern China has been based on efforts to simplify the language and domestic and foreign translations. China contains the political and economic historical backgrounds of other countries in its historical records. In this direction, it is possible to say that translations from Chinese bring together literary, historical, political and political purposes. China has been successful in bringing its country to its current modern shape, especially in the scientific field, with the translations it has made and the development of its research.
Giriç
Çince, Çin-Tibet dil ailesine mensup, dünyanin en eski dillerinden biridir. Özellikle Dogu Asya'da yaygin olarak kullanilan Çince, Giiney Asya'mn da belli kesimlerinde kullamlmaktadir. Çincenin ilkyazi örnekleri kaplumbaga ve inek kürek kemikleri iizerine yazili olarak An Yang'da (;£ç|®) bulunmuçtur. Bu yazili örneklerin M.Ö. 16. ve M.Ö. 11. yüzyillar arasinda yaçamiç oían Shang Hanedani (ШШ M.Ö. 1600-M.Ö. 1027) döneminden günümüze geldigi bilinmektedir ve bunlara "Fal Yazitlari" denilmektedir (Fidan 2011: 2). Bu ilk yazilardan sonra Çincenin genel kabul görülen dönemlendirilmesi:
a. Eski Çince: M.S. 3. yüzyil öncesi,
b. Orta Çince: 3.- 12. yüzyil arasi,
c. Erken Modern Çince: 12.- 19. yüzyil arasi,
d. Modern Çince: 20. yüzyildan günümüze çeklindedir (Wang, 2011).
Eski Çince olarak bilinen ortak dilin Çin tarihindeki ilk örnegine "Ya Yan (Jfl s")" denilmiçtir. Ünlü Çinli dü§ünür Konfuçyûs'ûn de "Lunyu (i&ia)" isimli eserinde bu ortak dili kullandigi belirtilmektedir (Fidan 2011: 4). Eserinde bu ortak dili kullanmasimn yani sira Konfuçyûs'ûn ögrencilerine de yine bu dili kullanarak ders verdigi bilinmektedir (Chaofen
2006: 15).
Qin Shi Huang (ШпЖ MÜ 247-M.Ö. 210) liderliginde M.Ö. 221 yilinda Savaçan Beylikler dönemine son veren Qin Hanedani M.Ö. 221-M.Ö. 206), ilk olarak merkezi otoriteyi sagladiktan sonra dil alaninda çaliçmalara agirlik vermiç ve Çin dilini standartlaçtirma giriçimlerini baçlatmiçtir. împaratorun, veziri Li Si' ya (^Sf M.Ö.280-M.Ö. 208) ortak bir yazi sistemi geliçtirilmesini emretmesiyle günümüz Çincesinin ilk Standart örneginin temelleri atilmiçtir.
Qin Hanedani'mn ardindan, M.Ö. 206- M.Ö. 220 yillan arasinda hiiküm süren Han Hanedam (Й.Ш) dönemi de Çin tarihindeki önemli dönemlerden biri olarak kabul edilir. Qin döneminde temelleri atilan ortak Çin Yazisi aslmda Han Hanedani döneminde kôkleçmeye baçlamiçtir (Giray 2011: 5). Han Hanedani dönemi Çin'e öylesine etki etmiçtir ki, günümüzde etnik Çinliler kendilerini Han Milleti anlamina gelen "Hanzu yazilarini Han Yazisi
anlamina gelen "Hanzi ve dillerini de Han Dili anlamina gelen "Hanyu (íX.ip)" olarak
adlandinrlar. Bu dönemde oluçturulan ortak dile ise "Tongyu (®in)" denilmi§tir. Ayrica dönemin en önemli geliçmelerinden biri ise Budizm'in Çin'e girmesiyle Sanskritçeden Çinceye çevirilerin yapilmaya ba§lanmasidir (Chao 2006: 17).
Han Hanedam'nin yikilmasindan sonra Çin uzun süreli bir duraklama dönemine girmiçtir. Sui Hanedam (ßf^ 581-618) döneminde yapilan devlet memurlugu sinavlarinda ortak dile hâkimiyet ôlçiilmeye baçlanmiç ve yönetici sinif da ortak dil çevresinde çekillenmeye baçlamiçtir (Fidan 2011: 6). Sui'den sonraki Tang Hanedani'nin (ЛИШ 618-907) yikilmasinin ardindan ise Mogollar ve Mançular gibi halklar Çin'e hükmetmeye baçlamiçlardir. Bu durumun dogal bir sonucu olarak hem dil hem de kültürlerin kan§masiyla Çince üzerinde Ural Altay dillerinin etkisi görülmeye yani melez bir dil ve kültür ortaya çikmaya baçlamiçtir. Ancak
Pékin'de Ural Altay dilini konuçan yônetici nûfiisun yogunlugu ve bu durumun dili etkilemesi ile Çincenin bazi ses ôzelliklerinin kaybolmaya baçladigi gôriilmûçtur (Chao 2006: 18). 1368 yilinda Ming Hanedani 1368-1644) ile birlikte Han etnik grubu soyundan ileri gelenler tarafindan, yônetici sinifini içeren yeni bir yônetim çekli tesis edilmiçtir. Bu dônem Çin dili açisindan bir yenilenme dônemi olarak gôriilmektedir (Fidan 2011: 7).
Gerek Rusya, Japonya gibi Çin'in komçu iilkelerindeki geliçme ve ilerlemeler, gerek Çin'in Batili giiçlere karçi aldigi askeri yenilgiler 19. yuzyilin ortalarina dogru dil alaninda modernleçmeye gidilmesini artik bir zorunluluk haline getirmiçtir. Bu dônemdeki Qing Hanedam'nin (ÎM 1644-191^ baçkenti Pékin'de konuçulan dil "Guanhua (It®)" yani Mandarin olarak bilinmektedir. Batililar tarafindan hala Çin dili anlaminda kullamlan bu kelime, Çin'e ilk ulaçan Gûney Avrupali misyonerlerin verdikleri bir isimdir (Coblin 2000: 537).
Sun Yatsen (^J^lil 1866-1925) onderliginde, 1911 yilinda giriçilen Cumhuriyet Devrimi baçarisizliga ugrami§ ve 1919 yilina kadar Çin féodal derebeyliklerce parçalanmiçtir. 1919 yilinda Pékin Ûniversitesi'nde ba§ gôsteren toplumsal olaylar, Çin'de ulusal bilincin yeniden oluçmasini saglamiçtir. Bu sureçte sadece siyaset degil, edebiyat ve kultur de yeniden §ekillendirilmi§tir (Kirilen, 2016: 2-3). Baçini Hu Shi'rnn (ÎJM 1891-1962) çektigi "Baihuawen olarak bilinen sade dil hareketi ile edebi dilin sadeleçtirilmesine gidilmiç,
Çin'de yiizlerce yildir siiregelen geleneksel anlati tarzi yikilmiçtir. Bunun yerine yazi dilinin esasini gundelik konuçma dilinin oluçturmasi yôntemine gidilmiçtir. Hu Shi bu konunun ônemini: "Modem tarzdayazilmiç bir eserinyazi dili konuçma dilinde olmali, içerigi ise gtincel konulardan oluçmalidir... " ifadeleriyle dile getirmiçtir (Zhou 1988: 610). Bôylece gundelik dil, bilimsel yayinlar ve edebi eserlerde kendine yer edinmiçtir. 1949 yilinda Mao Zedong'un (^
1893-1976) Çin Halk Cumhuriyeti'ni kurmasi ile birlikte dil alaninda onemli geliçmeler yaçanmaya devam etmiçtir. 1955 yilinda Pékin'de dtizenlenen toplantimn ardindan ortak dil için kullamlan "Guoyu (Hin)" yerine "Putonghua (^fflii)" ismi kullanilmaya baçlanmiçtir. Bu kararin ardindan 1958 yilinda Çin Halk Cumhuriyeti tarafindan yeni bir transkripsiyon ve telaffuz sistemi olan "Hanyii Pinyin (^tip-^f^)" kullanilmaya ba§lanmi§tir (Chao 2006: 2223). Çince pinyin sistemi, her biri ayri bir ideogram olan Çince karakterlerin (imlerin) Latin harfleriyle yazilip okunmasini saglamaktadir. Bu sistem Çin Hukumet projelerinden birisi olarak 1950'lerden itibaren geliçtirilmeye ba§lanmi§tir. Sistem, Çince telaffuzun ôgretimi için okullarda tamtilip kullamlmasimn yam sira Çinli yetiçkinler arasinda okuryazarlik oranini arttirmak için de kullamlan bir yôntem olmuçtur. Bunun yam sira bu sistem yabancilarin Çince ôgrenimine dil yakinligi kurulmasim saglayarak olumlu etkilerde bulunmaktadir.
Çin, kultiiriinu yazisina yogun çekilde yansitmiç bir iilkedir. Bu da bir anlamda dilin ôgrenimini daraltmiçtir ki neredeyse her hanedan dôneminde dilin standartlaçtirilmasi için yogun bir çaba sarf edilmiçtir. Bunlara ek olarak modernleçme stirecinde buyuk bir çogunlugu okuma ve yazma bilmeyen halk için 1930'lu yillarda Çince karakterlerin sadeleçtirilmesi hareketi ba§latilmi§tir (Nanqiu 2006: 2-3). Ne yazik ki gelenekselciler tarafindan gelen yogun tepkiler iizerine bu sadeleçtirme hareketinden herhangi bir sonuç elde edilememiçtir. Oysaki
QtNDILI VE YAZILIQEVIRITARIHINE GENEL BIR BAKI§
224
kullamlan bu dil sadece yerel halk degil, (Jin'in di§ ülkelerle olan askeri, siyasi ve ticari bütün ili§kilerini de olumsuz olarak etkilemi§tir. Kendilerini "gögün altindaki tek ulus8" olarak gören £in hükümdarlari ve özellikle gelenekselci kesim £in halki, kültürlerinin simgesi olan dillerini degi§tirmeye yana§mami§lardir. £in hükümdarlik döneminde ülkeler arasi ili§kilerinde ise diger ülke vatanda§larini ticaret sözle§meleri vb. gibi belli kisitlamalarla topraklarma kabul etmi§, yabancilann dilini reddettigi gibi onlarin £in dilini ögrenmelerini de yine belli yasaklarla engellemi§tir. Son olarak 1952 yilinda kurulan bir komite Qince karakterleri daha kolay okunur ve yazilir bir hale getirmek 19m sadele§tirme 9ali§malari ba§latmi§tir (Fidan 2011: 8).
£eviriye Yakla§imlar
Qeviri, bir?ok dü§ünür tarafindan farkli §ekillerde agiklanmi§ bir etkinliktir. Eugene Nida'ya göre 9eviri, birfok yerel bilim adami tarafindan belli boyut ve öl?üleri olmasi gereken ve yaratici ihanet olarak görülen, anlamin terciimesidir (Ni 2004: 92). Escarpit'e göre ise 9eviri, orijinal metine ikinci bir hayat vermektir (Escarpit 1987: 137). Klöpfer'e göre gevirinin i§levi ise "anla§ilmayani anla§ilir kilmaktir", yani "bilinmeyeni bilinen §eylerle anlatmaktir" (1967: 17, 70). Bu anlamda Qevirinin sadece diller arasi bir karma§amn üstesinden gelmedigi, ayni zamanda kültürlerarasi ileti§imi saglayarak farkli kültürlerin birbirlerini taniyip anlamalarina da yardimci oldugunu söylemek mümkündür. Yani feviri iki kültür arasinda hem bir gefi? hem de bir limandir (pass-port). Iki kültür arasinda gefi? özelligi ta§imasindan dolayi pasaport niteliginde iken, iki kültürü birbiriyle kar§ila§tinp yüz yüze getirmesi özelliginden dolayi da bir lim^ niteligi ta§imaktadir.
Bati literatürünün popülaritesi Qin'de olduk^a ini§li 9iki§lidir. Mao'nun döneminde (35 yillik bir sure?) Batidan hangi eserlerin £inceye ^evrilebilecegine ili§kin agir kisitlamalar getirilmi§tir (Zhang 2008: 27). Günümüzde ise Bati roman ve hikäyelerinin Qince gevirisi popüler ve 90k satan kitaplar arasmda yer almaktadir. Ancak kabul etmeliyiz ki 9evrilen eserin popülaritesiyle 9evirinin kalitesi birbirine e§it degerler degildir.
Qevirinin kalitesinin nasil analiz edilebilecegine dair bir9ok bilim adami fikirlerini ileri sürmü§lerdir. Bunlardan birisi bi9imsel e§degerlik ve dinamik e§degerlik olarak iki yakla§imi öne süren Eugene Nida'dir. Ona göre dinamik e§degerlikte kaynak dil ve kültür hedef dil okurunun kültürüne yakla§tirilmi§tir. Bi9imsel e§degerlikte ise sözcügü sözcügüne bir 9eviri söz konusudur, ancak bu anlayi§a göre kaynak dil hedef dilden ne kadar farkliysa 9eviri eserin anla§ilabilirligi de o kadar zor olacak demektir. Lu Xun'un (H-ffl 1881-1936) Bati edebiyatindan Qinceye 9evirdigi eserler ele alinacak olursa; bi9imsel e§degerlik roman 9evirilerinde kullamlmaya ba§landigi zaman anla§ilmasi imkänsiz metinler ortaya 9ikmi§tir (Chan 2001: 202). Bu bakimdan Qince ve Bati dilleri arasinda dilsel afidan büyük farklar oldugu i9in bu diller arasinda dinamik e§degerlige uygun 9eviriler yapmak aslinda daha uygundur (Chan 2004: 223; Zhong 2003).
8 Qince ismiyle "Zhongguo't1!!", "orta krallik, merkez ülke" anlamlanna gelmektedir. Bu durum eski dönem Qinlilerin dünyayi daire §eklinde ve ülkelerini de bu dairenin tam ortasmda olarak hayal etmelerinden kaynaklanmaktadir. Bu baki§ afisiyla Qinliler uzun yillar kendilerini "gökyüzünün altmdaki tek ülke", imparatorlarim da "gögün oglu" olarak ilan etmijlerdir.
Ünlü filozof Walter Benjamin belli ?eviri Qali§malarinin kalitesini anlatabilmek i?in "fevrilebilirlik" terimini kullanmi§tir. Bir Qali§mamn Qevrilebilir olmasi i^in onun dogal halinin bile kendi kendisine feviriye uygun olmasi gerektigini, fevirmenin ise sadece okuyucu ile eser arasindaki bir araci oldugunu ileri sürmü§tür. Ba§ka bir a?idan bakacak olursak Paolo Bartolini'nin "kar§ilikli kültürel verimlilik" fikriyle kar§ila§mak mümkündür. Bartolini'ye göre 5eviri, farkli diller ve kültürler arasinda ger£ekle§en ve birbirlerini etkileyerek zenginle§tirdikleri bir bulu§madir. Bu dogrultuda ?eviri toplumlan sosyal, siyasi, ekonomik olarak etkileyen, insanla birlikte degi§ip, geli§en adeta ya§ayan bir olgudur diyebiliriz. Qevirmen de bu olguyu aktaran konumundaki ki§idir. Qogunlukla belli normlar ^er^evesinde yapilmasi beklenen fevirilerdeki en önemli nokta, Qevirmenin kaynak dil-k&№ ve hedef dil-kültür bilgisidir. Qevirmenler adina bu iki konu iizerindeki bilgi ve alt yapiya göre bir eserde ?evrilebilirlikten ve kültürel aktanmdan söz edilebilir. Qünkü gevirmenlerin iki kültür ve dil arasindaki bilgileri, kaynak metin ve hedef metin arasindaki akiciligin devamliligim gösterebilir. Qeviri metin ister kaynak metnin gölgesinde kalsin, isterse de tamamen bir yeniden yazma §ekline girsin, her zaman orijinal metnin öz anlamina ve degerine sahip olmalidir. Söz konusu Qin'de Qeviri oldugunda ise ?evrilen ilk eserlerin dönemin ko§ullarinin yarn sira dilsel ve kültürel farkliliklardan dolayi bazen kaynak metnin yorumlanmasi bazen de kismi ?eviri olarak kar§imiza giktigi görülmektedir. Örnegin, Euclid'in Matteo Ricci (1552-1610) tarafindan Qinceye yapilan gevirisi kismi bir 9eviridir, ancak bundan daha önemli olan ise dilin kendi i?erisindeki klasik Cince-modem Qince sorunsalidir.
Qing Hanedam sonlanna dogru modern Qince heniiz 90k fazla kullamlmamakta, bilim adamlari bunun yerine makalelerinde ve yazilarinda klasik Qinceyi tercih etmektedirler. O zamanlar £in hälä feodal bir toplumdur ve Qing Hanedam diger ülkelerle ileti§im kurmaktan kaQinmaktadir. Atalardan kalma mutaassip inan^lara sahip insanlar, gü?lü sava§ gemileri ve ate§li toplari di§inda hi9bir §eyleri olmadigini dü§ündükleri Bati'mn ögretilerini de kÜ9Ük görmektedirler. Aydinlar da Bati'mn yeni dü§üncelerini kabul etmeyi reddetmekte ve kati bir §ekilde £in kültürünün Bati'dan daha üstün oldugunu iddia ederek, Bati dü§üncelerini ögrenmenin kendi itibarlarini zedelemek olduguna inanmi§lardir. Bu ko§ullar altinda, Qin'li aydinlarin Bati ideolojisine ilgilerini arttirmak amaciyla, ünlü bir yazar, 9evirmen olan Yan Fu'nun (/^JC 1854-1921) 9evirilerinde Han dönemi öncesindeki sözdizimi kurallarini ve kelimelerini benimsemekten ba§ka se9enegi olmadigi görülmektedir. O, hem Qin'de klasik ve modern bir egitim almasi hem de Batiii filozoflara a§ina oldugu tngiltere'de okumu§ olmasi ile önceki 9evirmenlerden farkli bir gefmi^e ve ikili baki§ a9isina sahiptir. Yan Fu'nun 9evirideki amaci, kendilerine aydin diyen kesimin ilgisini 9ekmektir. Onun 9evirdigi kitaplar etkili bir kapitalist toplumu §ekillendiren, Modern Bati dü§üncesinin ana kitaplandir. O, orta9agdan kalma fikirleri banndiran kitaplardaki o aci noktalan bulup, onlan antik stiller kullanarak adeta §ekerle kaplami§tir. Bu sayede birka9 yil i9erisinde 9evirileri geni§ okuyucu kitlelerinin ilgilerini 9ekmeyi ba§armi§tir. Onun bu ideolojik hamlesi son derece ba§arili olmu§tur.
C^in'dc Yazili C^eviri Tarihi
"Ayinler Kitabi (Liji jL iE) " na göre, Qin'de ilk 9eviri faaliyetleri 3000 yildan daha fazla bir süre önce, Zhou Hanedam (Jü!^ M.Ö. 1 122-M.Ö. 256) zamanmda görülmü§tür (Zuyi 2001:
373). Han Hanedani zamaninda Hint astronomisi ile ilgili bazi Budist sutralar ve çaliçmalar Sanskritçeden tercüme edilmiçtir (Zhong 2003). Bu sutralann çevrilmesi ile Budizm geniç kitlelere yayilarak Taoizm'e9 rakip olmaya baçlamiçtir. Bunun üzerine çevirinin nasil yürütülecegine dair iki dûçiince okulu açilmiçtir. Bu okullardan ilkinin dûçiince ekolü dönemin ünlü çevirmenlerinden Dao An (xHiíc 314-385) tarafindan ileri sürülmü§tür (Chan 2009: 37). Dao An, kaynak metnin kelimesi kelimesine çevrilmesi gerektigini belirterek, kati bir edebi çeviri anlayiçini savunmuçtur. Diger bir okulun dü§ünce ekolü ise Çin'e davet edilen Hint Budist ke§i§ Kumarajiva (ÍtíUtS;9?ff350-410) tarafindan ileri sürülmü§tür (Zhong 2003). Kumarajiva ise bugün serbest çeviri yaklaçimi olarak degerlendirdigimiz, çevirinin amaci olarak özünün anlaçilmasmin yeterli oldugunu ileri süren dûçiinceyi öneren ilk kiçi olarak bilinmektedir.
Çeviri ve bilgi aliçveriçinin yaygin bir uygulama haline geldigi, saltanatin, geniçlemenin ve sanatta verimin arttigi Sui Hanedani ile Tang Hanedamm kapsayan siireç ise Çin'de çevirinin ilk zirvesi olarak kabul edilebilir. Bu dönem tamami yine Budist ke§i§ler tarafindan çevrilen Budist sutra çevirilerinin çoklugu ile meçhurdur. Dönemin en me§hur çevirmeni Hindistan'i gezip gelen ve bu gezisini tüm detaylari ile "Records on the Western Regions of the Great Tang Empire (Da TangXiyuji/^MMMiS) " isimli kitabinda ele alan, rahip Xuan Zang ("IT^ 600-664)'dir (Zuyi 2001: 374-375). Onun, bu yolculugundan Çin'e kutsal eserler ve altin Buda heykellerinin yam sira yüzlerce el yazmasi ile döndügü, imparatorun onu büyük bir zafer duygusu ile kar§ilayarak, o ve onun yardimcilarimn hayatimn devamim geçirip yüzlerce Budist el yazmasini çevirdikleri Xi'an (Ш:£с) çehrindeki Büyük Yabani Kaz Pagodasi'ni inça ettirdigi söylenmektedir (Zhong 2003). Ayrica Xuan Zang'in bu gezisinde büyük klasik "Batiya Yolculuk (Xiyou Ji/ MffiiS) "tan da ilham aldigi söylenmektedir. O, Taoizm'in kurucusu olarak kabul edilen Lao Zi'mn eserlerini Sanskritçeye çevirerek Hindistan'a gôndermiç, Çince diçinda diger dillerde çeviri yapan ilk Çinli tercümandir (Zuyi 2001: 375). Xuan Zang çeviri, dogru ve halk tarafindan anlaçilir olmalidir ilkesini ileri sürerek, kaynak metne saygi ve anlaçilabilirligi çeviride bir hedef haline getiren serbest ve edebi çeviriyi savunmuçtur. Çeviri çaliçmalari ve teorisi için önemli katkilarda bulunmuç olan Xuan Zang, bu dönemin en önemli çevirmen ve teoristi olarak bilinmektedir. Xi'an çehrinde onun için yaptinlmiç olan pagoda, günümüzde, yani yaklaçik 1300 yil sonra bile onun Hindistan'dan getirdigi çaliçmalar ve önünde kendisinin heykeli ile hâlâ ayakta durmaktadir (Thompson 2006: 176). Çin'de çeviri tarihine bakacak olursak, Budist sutralann çevirisi ilk zirve olarak dü§ünülür. Oyle ki dünyadaki hiçbir çeviri zamaninin uzunlugu, enginligi, kitlelerinin yogunlugu ve etki alani bakimmdan bu sutralarla e§le§tirilemez oldugu dûçûnûlmektedir (Zuyi 2001: 377).
Yuan ve Ming Hanedanlari zamaninda ise Budist sutralann çevirileri önemini yitirmi§tir. Bunlarin yerine bilim ve teknoloji üzerine eserler ve Hiristiyan misyonerlerin geliçiyle Hiristiyanligi içeren metinler önem kazanmiçtir. Dönemin çevirilerinin büyük çogunlugu
9 Daoizm (Dao Ж) olarak da bilinen bu dü§ünce ekolü, temeli Laozi'iun (^-f ? M.Ö. 6.-4. yy) eseri "Dao De
Jing (ШШёк) "e dayanan Antik Çin'de ortaya çikmiç bir ögretidir. Yol, yürümek, yön, akiç vb. anlamlara gelen Dao, ögretinin temelini oluçturur.
matematik, astronomi, tip vb. alanlardayapilmi§ olsa da 1625 yilinda 9evrilmi§ olan "Aesop's Fables (Ezop Masallari) " gibi birka? edebi eser Qevirisi de yapilmi§tir (Zhong 2003). Qin ?eviri tarihindeki ikinci zirve Ming Hanedani sonu ve Qing Hanedani ba§lannda goriilmu§tur. Bu donemde bilimsel ve teknik fali§malarin fevirisine odaklanilmi§tir.
1723 yilinda Qin'deki yabanci misyonerlerin kovulmasi ile Qinceye yapilan 9eviriler de yiiz yildan uzun bir sure durmu§tur (Zuyi 2001: 380). Afyon Sava§i'ni10 (1839-1842) takiben Hristiyan misyonerlerin Qin'e yeniden gelmeleri ile bu durgunluk sona ermi§tir. Yabanci misyonerler ilk olarak bilim ve teknik sevirilerinde baskin olmu§lardir, ancak £in ya da yabanci tiniversitelerde yeti§en Qinli Qevirmenler daha sonra yava§ yava§ Bati du§iincesini yayma i§ini devralmi§lardir. Qing Hanedam'nin sonlanna dogru bir^ok Bati romaninin Qinceye gevrilmesi ile bu donem Qin 9eviri tarihindeki u9iincu zirve donemi olarak kabul edilmi§tir.
Bu donemin bilinen en me§hur 9evirmeni, yakla§ik olarak 160 edebi eseri Qinceye 9eviren ve Qin'de edebi 9evirinin oncusii olarak kabul edilen, Lin Shu 1852-1924)'dur. Kendisi hi9bir yabanci dili bilmemesine ragmen terciiman asistanlan araciligi ile 9evirilerini ger9ekle§tirmi§tir (Zhong 2003). Dickens'in "The Old Curiosity Shop" isimli eserinin 9evirisinde Lin Shu kendisini §u §ekilde tanimlamaktadir:
"Benim herhangi bir yabanci dil bilgim yoktur. Metinleri benim igin terciime eden birkag beyefendinin yardimi olmadan terciiman olarak adlandirilamazdim. Bana onlar terciime etti ben de onlarin terciimelerini yazdim. Onlar durdugu zaman ben de kalemimi biraktim. Dort saatlik bir i§ten sonra 6000 kelime iiretebildik. Hatali ya da kaba terciimelerim kabul gordugu igin goksansliyim11" (1914).
Lin'in 9evirilerinde bir9ok hata ve yanli§ yorum vardir, ancak yine de klasik Qince yazmada o kadar iyidir ki onun 9evirileri de doneminin en iyisi olarak kabul edilmi§tir (Zhong 2003). Lin Shu, 9evirilerindeki ozellikle kisaltmalarda orijinal iyile§tirmeler yapmi§tir (Kenan 2002: 178). Bu ozelligi onun eserlerini tarti§maya a9ik hale getirmi§tir. Bazilan onu overken, bazi ara§tirmacilar onun ele aldigi 9eviri ozgurlugu anlayi§indan dolayi eserlerinin 9eviri niteliginde olmadigini, bunun yerine bir tur yeniden yazma olarak nitelendirilebilecegini iddia etmi§lerdir. Sinolog Arthur Waley, Lin'in Dickens 9evirileri hakkinda; "Dickens'i klasik £ince i9erisine sokmak gorunii§e gore anlamsiz, garip bir giri§imdir, ancak sonu9 anlamsiz degildir. Dickens M9 §iiphesiz ki olduk9a farkli ve bana gore 90k iyi bir yazardir. Butun aynntilar, mtibalagalar ve kontrolsiiz bo§bogazlik kaybolmu§. I§te mizah orada, ancak o kadar uyumlu ve dikkatli bir §ekilde degi§tirilmi§ ki Dickens'in kontrolsiiz bir co§kuyla bozdugu her noktayi Lin Shu sessiz ve etkili to §ekilde yapiyor" (Lung 2004: 176) yorumunu yapmi§tir.
1920 yillarinda sadakati savunan ve aralarinda me§hur yazar Lu Xun'un da bulundugu bir grup, Lin Shu'nun 9evirileri ile alay etmi§lerdir. Bunun uzerine 9evirileri, 1963 yilinda Qian
10 I. Afyon Sava§i: 1839-1842 yillarinda ingiltere'nin ticari afigini kapatmak amaciyla Hindistan'dan aldigi afyonu, fay kar§iliginda Qin'e satmasi ve Qin'in buna dur dedigi noktada iki iilke arasinda ba§layan sava§tir. Bu sava§ Batili devletlerin Qin'de ticaret ayncaliklari kazanmalariyla sonuflanmi^tir.
11 ^mmx, it-Htf, ttikn&nm, ik^m^Tt, ME,m±, BE
Zhongshu 1910-1998) t^^md^ yayirianan Shu de Fanyi/ Lin
Shu 's Translations) " isimli makaleye kadar unutulmuçtur. O tarihten itibaren Lin Shu'nun çevirilerine olan ilgi yeniden canlanmiç ve 1981 yilinda çevirilerinden on tanesi tekrar basilmiçtir (Lung 2004: 176). En ônemli çaliçmalari arasinda "Tom Amcanin Kuliibesi" , "David Copperfield" ve "Hamlet" yer almaktadir.
Yan Fu (^M 1854-1921) da bu donemin saygi duyulan bir diger çevirmenidir. Çevirisini yaptigi eserler arasinda Adam Smith'in "Wealth of Nations", J.S. Mills'in "On Liberty" ve Herbert Spencer'in "Study of Sociology" vardir. Bunlarin yam sira Yan Fu ôzellikle Darwin'i Çinli okuyuculara tamtan Thomas Huxley'in "Evolution and Ethics" isimli eserini çevirmesi ile meçhurdur. Çeviri için bahsettigi "sadakat, anlaçilabilirlik ve zarafet (fsifefi)" kuramim da bu eser çevirisinde ortaya atmiçtir (Chan 2004: 4). Bu ûç kriter Çin'de çeviri faaliyetleri ve teorilerinin geliçimini uzun siire etkilemiçtir, ancak bunlar arasinda "zarafet" yorumu Yan Fu'nun kendi dôneminde bile tartiçmalara neden olmuçtur. Onun bu iiç kriteri birbirlerinden ayn olarak duçiinulmemeli, aksine birbirlerini tamamlayici olarak gorulmelidir. Ilk ilke olan "sadakat" anlamda eçdegerligi vurgularken, ikinci kriter "anlaçilabilirlik" metinde açiklik ve netligi, uçùncii kriter "zarafet" ise okuyucuya metni çevkle okuma hissiyatini verme gerekliligi ve klasik Çincenin gôze hitap eden hat sanatim vurgulamaktadir, ancak ne yazik ki birçok Çinli çeviri teorisyeni ve konu uzerine çaliçan araçtirmacilar ilk olarak "zarafet" uzerine odaklanmiçlardir (Nida 2001: 1).
Çin'de dili etkileyen bir diger geli§me ise "4 Mayis Kultur Hareketi (3£|ZÏ|3IIiÎJ)''dir. 4 Mayis Hareketi, Çin'in Shandong eyaleti uzerinde bazi haklara sahip olan Almanya'nm mevcut haklarini Japonya'ya devrettigi Versay Bariç Antlaçmasi'ni ve Çin hukumetinin bu antlaçmaya gosterdigi zayif tepkisini protesto eden ôgrenci gôsteriyle ba§layan kultiirel ve siyasi bir harekettir. 4 Mayis 1919 tarihinde baçkent Pékin'de ba§layan bu hareket, toplumun alt ve orta tabakasini da etkisi altina almasi nedeniyle geniç çapli bir toplum hareketi haline gelmiçtir (Chiang 2017: 41). Zamanla toplumun siyaset, kultiir, egitim, sanat alanlarina da etki eden bu hareket, bir yandan yuziinu batiya dônmuç diger yandan ise milliyetçi duçuncelerle ulkesini koruma içgudusiine sahip olan gençler için saglam bir dayanak olmuçtur. Edebiyatta da modernleçmenin baçlangici olarak kabul edilen bu sûreçte geleneksel duçunce anlayiçlari birakilarak, dilde sadeleçmeye gidilmiçtir. Edebî çeviri de 1919 yilindaki 4 Mayis Kultur Hareketi'nden 1949 yilina kadar Çin'e yabanci edebiyatin tamtilmasma ve Çin edebiyatimn geliçmesine ônemli katkilarda bulunmuçtur. Bu dônemdeki çevirmenler, Qing Hanedani dônemindeki çevirmenlerle kiyaslandiginda hangi eserlerin terctime edilecegi konusunda çok daha seçici davranmiçlardir. Bu sayede edebî çevirilerin sayisi ve kalitesi oldukça artmiçtir. Yabanci yazarlardan ve uluslardan birçok degerli eser Çinceye tercume edilmiçtir. Çevirilerini gerçekle§tirmeden once çogu çevirmen kaynak dilleri ve edebi teorileri ôgrenmi§, edebi uslubun aktarilmasindaki onemin farkina varmi§lardir. Yazinsal çevirideki profesyonelligin artmasi çeviri kalitesinin de dogru oranda artmasma yardimci olmuçtur.
Çeviri koçullarindaki en ônemli geliçme dilsel degiçimlerdir. Çin'de 4 Mayis Kultur Hareketi'nden once, edebî yazma ve çeviride dil "wen yan wen (3t W3t)" denilen Klasik Çince kullamlarak yapilmi§tir, ancak kultur hareketinden sonra edebî yazma ve çeviride daha basit ve
kolay anla§ilir "Bai Hua ( StS)" denilen yerel Qince kullanilmaya ba§lanmi§tir. Yerel Qincenin kullamlmasi ise Qince 9evirilerin okuyucu kitlesini arttirmi§tir. Qeviri teorileri, ozellikle de edebi ?eviri teorileri, yogun miktarda edebi eserin Qevrildigi bu donemde geli§mi§tir. Qevirinin gereklilikleri, fevrilebilirlik ve ?evrilemezlik, feviri ve edebi yazma arasindaki ili§ki, Qeviri kalitesinin arttirilmasi gibi bazi Qeviri sorunlari ^evirmenler tarafindan bu donemde ele alinip incelenmi§tir. Her §eye ragmen edebi ve serbest ?eviri gunumtizde hala en 90k tarti§ilan Qeviri teorisi konulandir.
Lu Xun 1881-1936) 14 iilkeden, 200'den fazla fevirdigi eserle bu noktada
bahsetmeden ge?emeyecegimiz Qin'in en me§hur yazarlarindan biridir (Zhong 2003). Onun dilbilimciler, politikacilar ve Komunist Parti lideri Qu Qiubai (JS^CS 1899-1935) ile Qeviri uzerine yaptigi yazi§malar, Qin'de 9eviri teorisinin geli§mesine onemli katkilar saglami§tir (Chan 2001:205). Lu Xun'un Lin Shu gibi serbest feviri egiliminde olanlara kar§i tepkisi, onun "sadakate" verdigi onemi a^ikfa gozler online sermektedir (Chan 2001: 200). Ona gore bir gevirinin degeri, onun orijinaline sadikligindan anla§ilabilir. Qevirilerin asil amacimn yabanci tilkelerin ktilttirel yapilari ve sosyal ya§amlarini £in'e tamtmak oldugu konusunda israr etmi§tir. Okurlara yabanci kiiltiirleri tanitan bir feviri eserde, o ktilttirii ta§iyan egzotik bir atmosfer olmasi gerektigini savunmu§tur. Qevirisini yaptigi 9ali§malardan birinde: "Bir 9eviri hem okunabilir, hem de orijinal metnin tarzini yansitir nitelikte olmalidir." ifadelerinde bulunmu§tur (Zhong 2003). O kendisini orijinal metine daha sadik olabilmek i9in kati bir edebi 9eviriye adami§ ve 9evirilerinde anla§ilabilirligi ve akiciligi saglamak i9in hedef dilden kelime ya da kelime obeklerini 6dtin9 almak isteyenlere kar§i 9ikmi§tir (Chan 2001: 205). Onun en tinlu vecizesi: "Sadik olmayi ptiruzsuz olmaya tercih ederim (^ia W^M)." §eklindedir.
1920'lerin sonunda Komiinist Parti'nin lideri olan Qu Qiubai 1899-1935) aym
zamanda bir dilbilimci, gazeteci ve politikacidir (Kang 2003: 89). Onun £in'de 90k etkili olan 9eviri konusundaki gorii§leri, bir 9eviri teorisi geli§tirmesine de yardimci olmu§tur. Kendisi Rus edebiyatindan bazi eserleri Qinceye 9eviren ilk 9evirmenlerden biridir. Onun 9evirileri anlamda sadakat, sozdizimsel yapi ve orijinal stile bagli yazim a9isindan olduk^a degerlidir. Lu Xun gibi o da, 9evirmenlerin orijinal metne sadik olmalan gerektigine inanmi§tir. Qu aynca Qin dilini zenginle§tirmek i9in yabanci dillerden kelime ve ifadeleri Qinceye yedirmeye 9ali§mi§tir. Bu du§uncesini,"geviri, orijinalin igerigini Qnli okuyuculara tanitma.ninya.ni sirayeni ve modern bir Qince yaratmamiza yardimci olan eylemdir" §eklindeki a9iklamasindan anlamak mumkiindur (Chan 2001: 205). Kendisi ayrica Yan Fu'nun kriterleri ile ters dii§en 9evirmenlerden biridir. Yan Fu'nun klasik £ince ile 9eviri dili ve stili hakkindaki yorumunun, zamanin sosyal kalkinmasi ile ters du§tiigunu belirtmektedir. Lu Xun'a yazdigi bir mektubunda Yan Fu'nun klasik Qince gorii§unu kullanarak, sadakat ve anla§ilabilirligin saglanamayacagini belirtmi§tir (Zhong 2003). O ayrica anla§ilabilirligin sadakatten daha onemli oldugunu savunanlara da kar§i gelerek, 9evirmenlerin asil sadakati saglamak i9in bazen anla§ilabilirlikten feragat etmeleri gerektigini savunmu§tur.
1949 yilinda Qin Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasiyla 9eviri, teknik ve bilimsel alanlarm yam sira komunist eserlerin terciimelerine odaklanilan yeni bir doneme girmeye ba§lami§tir. Bu donemdeki yazinsal 9eviriler genellikle Sovyetler Birligi ve diger komunist tilkelerin
eserlerinden olu§maktadir. "Tom Amcanin Kulubesi" ve "Oliver Twist" gibi kapitalist toplumlarin karanlik taraflarini tasvir eden bazi Batili 9ali§malarin fevirilerine de izin verilmiijtir.
Ne yazik ki yetkililerin ne tiir galiijmalarin yazilabilecegi ya da terciime edilebilecegi hakkindaki ciddi kisitlamalanndan otiirii, Halk Cumhuriyeti donemine ge?ildiginde Qin'de yayinlanan edebi eserlerin ?evirisinde azalma gorulmu§tiir (Zhang 2008: 27). Bu donemde ?agda§ £in hakkindaki yazilara sadece sosyalist ger?eklik gergevesinde izin verilmi§tir. Mao 1942 yilinda "Edebiyat ve Sanat Uzerine Yan'an Konferansi"nda, yeni devlette edebiyat ve sanatin onemine deginmi§tir, ancak 1962 yilinda edebi eser iiretimi turn yil i?in sadece 42 roman yayini §eklinde olmu§tur (Yang 1988: 14). Yani Kiilttir Devrimi'nin ( Jnf^ffiifcJCikjZ ^-ifc 1966-1976)12 deh§et verici olaylari, kultiirel faaliyetleri daha fazla kisitlami§tir.
Gunumuzde hala varligini siirdtiren 9eviri faaliyetleri Komiinist rejim tarafindan ba§latilmi§tir. Marx ve Lenin'in eserlerinin fevirilerine 1949-1950 yillarinda ba§lanmi§tir. Marx-Lenin eserlerinin terciime biirosu 1949 yilinda kurulmu§tur. 1950'lerde biiyuk miktarda bilimsel ve teknik eser Qinceye Qevrilmi§tir. 1970'lerde Qin Birle§mi§ Milletlerin iiyesi olduktan sonra gevirmenlerin fogu, Birle§mi§ Milletler belgelerinin ?evirileriyle ilgilenmeye ba§lami§lardir (Zhong 2003).
Kultur Devrimi'nin sona ermesinden iki yil sonra yani 1978 yilinda, £in reform politikalarini kabul etmi§tir. Bunlar sadece ekonomik politikalan etkilemekle kalmami§, ayni zamanda kulturel alanlar da dahil olmak iizere toplumun her alarum etkilemi§lerdir. Hizla buyuyen ekonomi ile daha donanimli 9evirmenler ve rehberlere her alanda, ozellikle hiikiimet tarafindan ayncalikli politikalarin uygulandigi, ekonomik kalkinmayi buyiik olQiide te§vik eden kiyi geli§im bolgelerinde ihtiya? duyulmu§tur. Edebi Qeviri §uanda sozde Qin-Sovyet denilen ve 1960'lann ba§larinda iki iilkenin Komiinist partileri arasindaki ili§kilerin kopmasi nedeniyle kii9ulmii§ olan Sovyetler Birligi yerine, Amerika ve Avrupa 9ali§malarma yogunla§mi§tir (McDougall 1997: 8). Yabanci eserlere olan ozel ilgiden dolayi, dilbilimciler Qinli okuyucularin ilgilerini dikkatle incelemeksizin, son zamanlarda yayinlanan yabanci edebiyat eserlerini 9evirmek i9in g6revlendirilmi§lerdir. Ozellikle yabanci kisa hikayelerin 9evirileri iizerine yogunla§mi§ olan edebiyat dergileri, gen9ler arasinda popiiler hale gelmi§tir.
Giiniimiizde 9evirinin temel konulari; 9eviri ilkeleri, kriterleri ve yontemleri olmaya devam etmektedir. Bazi 9ali§malarda Yan Fu ve onun 119 9eviri kriteri yeni yol ve yontemlerle yorumlanmasina ragmen, hala etkili bir §ekilde goriilmektedir.
Son olarak mevcut duruma bakacak olursak, bugiin £in'de Bati ve diger yabanci literatiirleri en 90k satanlar listesine gore simflandirmak 90k popiilerdir. Qin'in 90k satanlar listelerinde Bati kitaplanmn yer almasina nazaran, ayni anda Amerika Amazon kitap magazasimn en 90k satanlar listesindeki ilk 100 kitap arasinda Qin eserleri mevcut degildir. Bunun ilk nedeni Qinceden tngilizceye daha az kitap 9evrilmesinden kaynakli olabilmektedir. Her yil, Qinli yaymcilar Qinceye yiizlerce kitap 9evirirken, Qince kitaplann 90k az bir kismi
12 (Biiyuk Proleter) Kultiir Devrimi, Komiinist parti genel sekreteri Mao Zedong'un iktidarda oldugu 1966-1976 yillari ifinde Qin Devrimi'nin ruhunu yeniden canlandirmak ifin ba§latti|i harekettir.
diger dillere çevrilmektedir. Bunun en büyük nedeni ise Çinceden diger dillere çeviri yapabilecek nitelikli tercümanlarin azligidir. Çok az sayida Çince eserin tercüme edilmesinden dolayi, Çin edebiyati hâlâ Batida tam olarak bilinmemektedir.
Sonuç
Çeviri, ülkelerin tarihine i§ik tutan uzun soluklu bir olgudur. Sadece bir milletin tarihine i§ik tutmakla kalmaz, onun diger milletler tarafindan tanimp anlaçilmasina da yardim ederek kiiltiirlerarasi bir köprü niteligi taçir. Bu köprünün saglikli kurulabilmesi açisindan tizerinde uzun zamandir çaliçmalar yapilan çeviribilim, çevirilerin nasil yapilacagi konusunda araçtirmacilara birçok çeviri stratejisi önermektedir. Kendi içinde daha fazla detaya sahip olan bu stratejilerden genellikle en sik baçvurulanlar kaynak metne bagliligi vurgulayan "sadik" çeviri ve erek kültüre bagliligi vurgulayan "serbest" çeviri anlayiçidir. Bu iki yöntem somut çiktilara bakildiginda her ne kadar biçimsel olarak farkliliklar gösterse de aslinda amaç aymdir. Diller arasindaki gramatik yapi farkliliklan bizleri bazen serbest çeviriye mecbur kilsa da bu yöntemdeki amaç da yine erek kültürde, kaynak metnin özünü yansitabilmektir. Yani birebir sadik bir çeviri anlayiçi ile erek kültürde anlaçilamayacaksak, ôlçûlû serbest bir çeviri ile anlaçilabilirligi yakalamak mümkündür.
Çin, kültürünü diline yogun çekilde yansitmiç bir ülkedir. Uzun bir tarihi geçmiçe sahip olmasi da onu diger ülkelerin gözünde merak ve ilgi odagi haline getirmiçtir. Bu nedenledir ki bu ülkeyi anlama dogrultusunda çeviri, hem Çin hem de onu tanimak isteyen iilkeler açisindan önemli bir konuma sahiptir. Çiinkû Çin, tarihi kayitlari içerisinde diger ülkelerin de siyasi, ekonomik tarihi geçmiçlerini banndirir. Bu dogrultuda Çinceden yapilan çeviriler edebi, tarihi, siyasi ve politik amaçlan da beraber getirir demek mümkündür. Bu amaçlar dogrultusunda yapilan çevirilerde de bir fayda saglayabilmek için anlaçilabilirligi yakalayabilmek oldukça önemlidir. Çince gerek net bir alfabesinin olmamasi, gerek hecelere dayanan karakterleri ile Bati dillerinden oldukça farkli ve zor bir dildir. Bu iki durum göz önünde bulunduruldugunda Çinceden yapilan çevirileri de belli çeviri kaliplanna sokmak neredeyse imkânsizdir. Dildeki yapisal durum farklarmdan dolayi Çinceden "birebir" çeviri yapildiginda anlamsal bütünlük saglanamamakta, "serbest" çeviri yapildiginda ise yine anlamsal bütünlük bozulabilmekte, tam bir anlam kargaçasi yaçanabilmektedir. Kisacasi Çinceden yapilan bir eser çevirisi için tek bir çeviri kuramindan ziyade, farkli çeviri stratejilerinin uygulanmasi kaynak metnin ana fikrinin hedef kültüre aktanlmasinda daha anlaçilir sonuçlar elde edilmesini saglamaktadir. Çeviride tek bir yöntemin kullamlmak istenmesi ise çevirmene, onun hedef ve erek dil-kiiltür bilgisine oldugu kadar çevrilecek metne de baglidir. Bir metnin nasil ki siyasi, hukuk, bilimsel, edebi gibi türleri varsa, bu türlere uygulanan çeviri stratejilerinin de çeçitleri vardir. Bu karar verme sürecinde ise önemli nokta çevirmendir.
Çin yazisimn yillarca ugrami§ oldugu sadeleçtirme evreleri göz önünde bulunduruldugunda bu ülkenin tarihi kayitlarinin çevirisinin zorlugu da ortaya çikmaktadir. Yazinin sürekli degiçime girmesi Çin'in ekonomik ve sosyal bazi alanlarda yer yer geri dü§mesine neden olsa da, ülkenin günümüz ekonomisi ve geliçmeleri tartiçilamaz niteliktedir. Unutmamak gerekir ki Batinm da yogun ilgisine maruz kalan Çin, her boyutuyla üzerine sayfalarca araçtirma yapilan ve kitaplar yazilan bir ülke olmaya devam etmektedir.
Etik Beyan
Yazar beyamna göre, "Çin Dili ve Yazili Çeviri Tarihine Genel Bir Bakiç" adli çaliçmanin
yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmuç; ULAKBlM TR Dizin ôlçiitlerine
göre çahçmada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmamiçtir.
Kaynakça
Chan, Leo Tak-hung (2001). "What's Modern in Chinese Translation Theory? Lu Xun and the Debates on Literalism and Foreignization in the May Fourth Period". TTR: Traduction, Terminologie, Rédaction, 14 (2): 195-223.
Chan, Leo Tak-hung (2004). Twentieth-Century Chinese Translation Theory: Modes, issues and debates. Amsterdam: John Benjamins Publishing.
Chan, Sin-wai (2009). A Chronology of Translation in China and the West: From the Legendary period to 2004. Hong Kong: The Chinese University Press.
Chaofen, Sun (2006). Chinese: A Linguistic Introduction. Cambridge: Cambridge University Press.
Chiang, Gonca Ünal (2017/1). "4 Mayis Hareketi ve Çin Edebiyatinda Modernleçme: Modern Çin Edebiyatinin Öncüsü Zhu Ziqing ve Unutulmaz Eseri "Beiying"". Folklor/Edebiyat. 23(89): 41-58.
Coblin, Weldon South (2000). "A Brief History of Mandarin". Journal of the American Oriental Society, 120 (4): 537-552.
Dickens, Charles (1914). The Old Curiosity Shop, The Chinese Translation of Charles Dickens by Lin Shu & Wei Yi. China: Shangwu Press (^MH H).
Escarpit, Robert (1987). Literary Sociology. Hefei: Anhui Literature and Art Publishing House.
Fidan, Giray (2011). Çin Dili ve Çince Dilbilgisi. Ankara: Efil Yayinevi.
Kang, Liu (2003). Globalization and Cultural Trends in China. USA: University of Hawaii Press.
Kenan, Lin (2002). "Translation as a Catalyst for Social Change in China". Translation and Power. Ed. Maria Tymoczko & Edwin Gentzler. USA: University of Massachusetts Press. 160-183.
Kirilen, Gürhan (2016). Çin Dili. Ankara: Gece Kitapligi.
Klopfer, Rolf (1967). Die Theorie der literarischen Übersetzung (Edebi Çevirinin Kurami). München: Romanische- deutscher Sprachbereich.
Lung, Rachel (2004). The Oral Translator's "Visibility": The Chinese Translation of David Copperfield by Lin Shu and Wei Yi. TTR: traduction, terminologie, rédaction, vol. 17, No: 2.
McDougall, Bonnie-Kam, Louie (1997). The literature of China in the twentieth century. London: C. Hurst & Co.
Nanqiu, Li (2006). (Zhongguo Kexue Fanyishi). Anhui, Hefei: Zhongguo
Kexue Jishu Daxue Yayinlari.
Ni, Liangkang (2004). "On the Embarrassment of a Translation". Du Shu. 11: 90-97.
Nida, Eugene (2001). Contexts in Translating. Amsterdam: John Benjamins Publishing Co.
Thompson, John (2006). Introduction to The World's Major Religions: Buddhism. Westport CT: Greenwood Press.
Wang, Li (2011). UMS&M (Hanyu Shigao). Pekin: Zhonghua Shuju.
Yang, Lan (1988). Chinese Fiction of the Cultural Revolution. Hong Kong: Hong Kong University Press.
Zhang, Rui (2008). The cinema of Feng Xiaogang: Commercialization and Censorship in Chinese Cinema after 1989. Hong Kong: Hong Kong University Press.
Zhong, Weihe (2003). "An Overview of Translation in China: Practice and Theory".
Translation Journal, 7 (2). https://translationjournal.net/journal/24china.htm [23.05.2021].
Zhou, Cezong-Zhou Yangshan (1988). Mis^jif^ ffl^W^^HMtft^) (Wu Si Yundong Yu Zhongguo (Zhishifenzi Yü Zhongguo De Xiandaihua)). Taipei: Shebao Wenhua Yayinlari.
Zuyi, Ma (2001). "A History of Translation in China". An Encyclopaedia of Translation: Chinese- English, English- Chinese. Ed. Sin-wai Chan & David Pollard. Hong Kong: The Chinese University Press. 373-387.
