Научная статья на тему 'ЭКОСИСТЕМАЛАР МАҲСУЛДОРЛИГИ ВА ОЗИҚ-ОВҚАТ МУАММОСИ'

ЭКОСИСТЕМАЛАР МАҲСУЛДОРЛИГИ ВА ОЗИҚ-ОВҚАТ МУАММОСИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
123
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
экология / экосистема / экологик тарбия / табиат / жамият / табиий бойликлар. / экология / экосистема / экологическое воспитание / природа / общество / природные ресурсы.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — М.Назаров

Жаҳон мамлакатлари тараққиётининг ҳозирги XXI аср босқичида сайёрамизнинг деярли барча қитъаларида инсоният ўзининг 3,5 млн йиллик фаолиятида мислсиз, хатто ақл бовар қилмайдиган ютуқларга эришди. Homo sapiuns минг баровар илдамлашга эришди, маданийлашган жамоалардан глобаллашган мамлакатлар даражасига етиб келди. XX аср охирларида инсоният ривожланишини янги босқичига барқарор тараққиётга олиб борувчи йўлларни кашф қила бошлади. Бунинг учун олға қараб бориш ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маънавий ва экологик таълим-тарбиянинг барча босқичларида узлуксиз равишда умумлашган экологик тизимга ўтиш зарурлигини тушуниб етмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОДУКТИВНОСТЬ ЭКОСИСТЕМ И ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ ПРОБЛЕМА

На современном этапе развития стран мира в XXI веке практически на всех континентах планеты человечество за 3,5 млн. лет своего существования добилось беспрецедентных, даже невероятных успехов. Homo sapiuns добились тысячекратной поддержки, превратившись из цивилизованных сообществ в глобализированные страны. Новый этап развития человечества начался в конце XX века с открытия путей, ведущих к устойчивому прогрессу. Для этого движение вперед осознает необходимость перехода к экологической системе, которая непрерывно обобщается на всех этапах социально-экономического, политико-духовного и экологического воспитания.

Текст научной работы на тему «ЭКОСИСТЕМАЛАР МАҲСУЛДОРЛИГИ ВА ОЗИҚ-ОВҚАТ МУАММОСИ»

ЭКОСИСТЕМАЛАР МА^СУЛДОРЛИГИ ВА ОЗЩ-ОВЦАТ МУАММОСИ

М.Назаров, профессор, Фаргона давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.7524267

Аннотация: Жахон мамлакатлари тараккиётининг хозирги XXI аср боскичида сайёрамизнинг деярли барча китъаларида инсоният узининг 3,5 млн йиллик фаолиятида мислсиз, хатто акл бовар килмайдиган ютукларга эришди. Homo sapiuns минг баровар илдамлашга эришди, маданийлашган жамоалардан глобаллашган мамлакатлар даражасига етиб келди. XX аср охирларида инсоният ривожланишини янги боскичига баркарор тараккиётга олиб борувчи йулларни кашф кила бошлади. Бунинг учун олга караб бориш ижтимоий-иктисодий, сиёсий-маънавий ва экологик таълим-тарбиянинг барча боскичларида узлуксиз равишда умумлашган экологик тизимга утиш зарурлигини тушуниб етмокда.

Калит сузлар: экология, экосистема, экологик тарбия, табиат, жамият, табиий бойликлар.

ПРОДУКТИВНОСТЬ ЭКОСИСТЕМ И ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ ПРОБЛЕМА

Аннотация: На современном этапе развития стран мира в XXI веке практически на всех континентах планеты человечество за 3,5 млн. лет своего существования добилось беспрецедентных, даже невероятных успехов. Homo sapiuns добились тысячекратной поддержки, превратившись из цивилизованных сообществ в глобализированные страны. Новый этап развития человечества начался в конце XX века с открытия путей, ведущих к устойчивому прогрессу. Для этого движение вперед осознает необходимость перехода к экологической системе, которая непрерывно обобщается на всех этапах социально-экономического, политико-духовного и экологического воспитания.

Ключевые слова: экология, экосистема, экологическое воспитание, природа, общество, природные ресурсы.

ECOSYSTEM PRODUCTIVITY AND THE FOOD PROBLEM

Abstract: At the present stage of the development of the countries of the world in the XXI century, humanity has achieved unprecedented, even incredible successes in almost all continents of the planet for 3.5 million years of its existence. Homo sapiens have achieved a thousandfold support, turning from civilized communities into globalized countries. A new stage of human development began at the end of the XX century with the opening of paths leading to sustainable progress. To do this, the forward movement is aware of the need to transition to an ecological system that is continuously generalized at all stages of socio-economic, political, spiritual and environmental education.

Keywords: ecology, ecosystem, ecological education, nature, society, natural resources.

КИРИШ

Инсоният XXI асрга, фан-техника тараккиёти ута ривожланган даврига кириб келди. Фан сохалари тармоклари буйича юксалиб, инсоният цивилизациясини тезлик билан олга бошламокда, аммо барча минтакаларда техноген ва антропоген омиллар таъсири кучаймокда, табиат яратган барча ер ости ва устки бойликлари одамлар учун хизмат килмокда, янги технологиялар, улар учун кулай шарт шароитлар яратилишига олиб келмокда. Саноат сохаларининг ривожланиши табиий мухитга салбий таъсир курсатмокда, экологик инкироз айрим худудларда унглаб булмас даражада хавфли булиб колди. Буни

Орол мисолида яккол куриш мумкин. Бунга ухшаш муаммолар бошка ерларда такрорланмаслиги учун инсоният бош котирмоги лозим, антропоген омиллар таъсирида ижтимоий-иктисодий инкирозга олиб чикиши мумкин. Унинг олдини олишда турли соха мутахассислари узларининг экологик билимларини, экологик маданиятларини, экологик ахлок, тарбияга эга булишлари хаттоки, режалаштирилаётган ишларда мухитга салбий таъсир этадиган кашфиётлардан воз кечишларига тугри келади. Экологик яшаш мухитларни, айникса ер, сув, атмосфера хавосини ифлослайдиган технологиялардан фойдаланишдан воз кечмок ёки ишлаб чикаришда зарарсиз булган технологияларни топишлари керак булади. Ер, сув, хаво инсоният ва тирик организмлар учун энг зарурий биоген моддалар билан таъминлайди, демак уларни мухофаза килиш хар бир кишининг бурчи ва кундалик вазифаси булиб колмоги керак.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маълумки дунёда органик моддаларнинг хосил булиши фотосинтез махсулоти булиб, одатда, биологик "соф" биринчи махсулдорлик деб юритилади, бунда албатта нафас олиш жараёнига сарфланган энергия чегараланиб ташланади.

Биологик махсулдорлик даражаси иккала хил ном билан юритилади, яъни органик курук модда вазни ёки масса таркибидаги углерод (карбон) микдори билан белгиланган. Органик масса вазни билан углерод хисобидаги нисбатни биологияда 0.45-га тенг килиб олинган, яъна углероддан органик модда хисобига утказишда уни (0.45) 2.2 сонига купайтириш керак. Одатда биомахсулдорлик г/м2 ёки т/км2 ( йилда баъзан центнер хисобида).

Дунё куруклигидаги биомасса 130млрд. тонна органик модда ёки 60 млрд.тонна углерод хосил булади, дунё океанларининг жами массаси 90 млрд ва 40 млрд.тоннани ташкил этади. Жами "соф" бирламчи биомасса бир йилда 220млрд. тонна органик масса ёки 100 млрд.тонна углерод хосил булади. Уртача биомахсулдор курсаткичи430 г/м2 ёки 43 ц/га тугри келади. Агар уни куруклик ва сув тизимига алохида хисобласак бир м2 /1000 г. ёки 100 ц.га, сувдаги эса 250 г/м2 (25 ц/га) тенг булмокда.

"Ер юзасидаги тирик моддаларнинг умумий вазни 1 300 млрд тонна ёки 590 млрд тонна угледорга тенг. Улик холатдаги биомасса микдори 3200 млрд. тонна яъни тахминан 1300 млрд тонна угледорга тенглаштирилади. Биологик бирламчи махсулот барча трофик даражалардаги организмларга сарфланади, яъни экологик пирамида катнашувчилари учун ягона манба хисобланади. Одатда экосистемалар учун йилига 0.1%биомахсулот сарф булади, аммо бу табиий экосистемани эволюцияси учун сарф булади, колган барча махсулот (органик моддалар) экосистема махсулдорлиги деб номланади (углерод бирлигида)[1, 23]".

Биологик махсулдорлик фотосинтез натижасида хосил булиши ердаги хаётни таъминлаб турганлиги учун тез кайта тикланадиган манба булиб хисобланади. Ердаги хар йили тикланиб турган 220млрд органик масса экосиферани ассосий ресурси булиб барча сохалар (кишлок хужалиги, урмончилик ва бошка сохалар)нинг энергия билан таъминлаб туради. Ер юзи дехкончилиги 15млн км2 майдонидан фойдаланади, тахминан 250млн.т. махсулотлар етиштирилади, ёки уртача хосилдорлик 17 ц/га -ни ташкил этади. Ер юзаси биотик олами глобал гидрологик циклда фаол катнашади. Чунки уларни таркибида 90% сув бор, шу сабабли фотосинтиз махсулотлари 60млрд.т углерод ва 500км3 сув бор, органик масса хосил килишда бундан икки марта ортик сувни усимликлар узидан буглантиради. ^урук масса хосил килади, усимлик уларни тупрокдан узлаштиради, барглари оркали

транспирация килади. Бу жараён сувни айланма харакатида (гидрологик циклда) тахминан 30000 км3 сув катнашади, бу ерга ёгаётган ёгинларнинг 25% ни ташкил килади.

Органик масса хосил килиш учун усимликлар куёш энергиясини кабул килиб бунда 133x1012 ват/ни ташкил килади. Бу курсаткич инсониятни энергия кувватига нисбатан 13 марта ортикдир. Аммо куёш нурининг ерга тушаётган радиациясини 016% гина биомасса синтези учун сарфланади, умумёругликни 0.1% дан-1% гача кисмидир, ФАО микдорини ошириш А.А (Ничипорович 1961) гоясига кура, 4-6% олиб чикиш лозим булади (агроценоз далаларида). Агроэкологларни вазифаси С3,С4 ва Сп типидаги усимликлар гурухини яратиш усулларини топиш керак (фотосинтезни С3,С4 ...Сп йуллари). Аммо хозиргача С3, усимликлари купи билан маданий экинларнинг 5-8турида, кунгабокар, маккажухори навларини яратишган холос. Бу ишдан максад яратилган дурагайлар ва навлар углерод узлаштиришини С02 йулига нисбатан 3-5 марта куп ассимиляция килмоги, лекин барча харакатлар куплаб илмий ишларда тасдигини топмаяпти, балки табиат эволюцион жараёнда фотосинтез жадаллигини узи учун макбул, яъни кичик хажмдаги радиациядан фойдаланишни кашф килгандир, яъни углерод балансини ортиши, экосферани баркарорлигини бузилиши эхтимоли келиб чикиши мумкиндир. Балки экологик пирамидада курук моддани трофик алокаларда фойдаланишда КПД-си 10-20%дан ортмаслиги хам экосфера учун макбулдир.

В.Г.Горшков таъкидлашича, биосферада хаётий мавжудодлар атроф табиий мухитни назорат килиш кобилятига эгадир, чунки одамлар уз фаолиятларида биотиклар яратган соф махсулотларни 1% атрофида фойдаланиб келишган, колган 99% махсулот биотиклар уртасида таксимлаб олинган.

Демак, инсоният табиат конуниятлари олдида хозирча куплаб масалаларда уз ожизлигини давом эттирмокда, чунки инсон акли куплаб муаммоларни хозиргача етарли хал кила олмаслиги (у табиатни бир кисми) эволюцион боскичлар давом этиши билан балким экологик ва экобиологик муамоларни хал килишга бир кун келиб таффакури етади, деб ишонгимиз келади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА МУ^ОКАМА

Экотизмда биоранг-барангликни саклаб колиш масалалари. Биологик ранг баранглик (БРР) ердаги барча хаётий шаклларни уз ичига олган тушунча булиб, ^уёш тизимига кирувчи сайёраларнинг ичида ягонаси Ер эканлигини, БРР факат шу ерда мавжудлигини исботидир. БРР ердаги хаётнинг куп киёфада булишлигини, бу бойлик организмларнинг турли-туманлиги, уларнинг генетик хилма-хиллиги билан фаркланишлигини англатадики, уни саклаб колиш биосфера баркарорлигини саклаш демакдир. "Генетик томондан хилма-хиллик кенг ва бой булиб, турлар ичида генлар вариацияси жуда кенг доирада юз беради. БРР руй бермаса организмларнинг, популяцияларнинг, ладшафт ва экотизимларнинг яшаши руй бермайди. Хозирга келиб олимлар маданий усимлик ва хайвонларнинг комбинацияланишдан генлар даражасида илмий ишлардан ижобий натижалар олинмокда[2, 56]". Турлар ранг-баранглигига турлича баён этилган, усимлик, сутэмизувчи хайвонларнинг 85-90% турлари урганилган (Голубев 2000). Умумий турлар сони турли муаллифлар томонидан маълум булишича 3.6 млн.дан-112 млн гача деб курсатилмокда. Бунда айникса хашоратлар2 млн дан 100млн тургача деб айтилмокда (бу жуда катта фарк) ЮНЕП (1995) маълумотларига кура (1500 олимлар фикри) турлар сони 13-14 млн, шундан 1.75 млн-и аникланган холос (13%)

"Агар турлар сонини ландшафт турлари буйича олсак (улар 90 хил) куйидагича урин олади: экваторни намли урмонлари; муътадил (нам) урмонлар, океанлар ва уни киргоклари, Урта ер денгизи; урмонсиз (саванна, дашт) ландшафтлар. Булар ичида намли эквоториал урмонларни Индонезиядаги 200 гектар майдонда Шимолий Америкада жойлашган барча урмон майдонларидаги турлардан купрок учрайди. Шунингдек кароллор рифларда хам БРР жуда куплиги билан ажралиб туриши аникланди[3, 78]".

1996 йилда чоп этилган "Глоболъное биоразнообразие. Количество видов сосудистых растений" (атлас харитасида) Германиянинг БОНН университети олимлари томонидан тузилган кулланмада таъкидалб утилган. Уларнинг фикрича юкори усимликлар дунёда 400000 турдан иборатдир, уларни биомахсулдорлиги БРР-да мухим ахамият касб этади. Хулоса килинса усимликларни битта тури 66 турдаги хайвонлар, замбуруглар, бактериялар ва бошка зооценозларни озука билан таъминлайди. Харита камида иккита дунёвий глобал БРР конуниятлари белгилаб берган дейиш мумкин:

1. БРР зонал ландшафт шароитларидан келиб чиккан: намли экваториал ва тропик урмонлар биоранг-баранг булиб, 3000-5000 турлар 10 минг км2 учрайди, тайга ва аралаш урмонзорда 500 тур, тундра ва даштда 200 тур учрайди холос.

2. Харитада тропик ва субтропик жойларда узига хос табиий шароитлар яратилганлиги; БРР куплиги, релъефни кулайлинги тупрок, иклим ва тарихан куп турларини сакланиб колишларига рефугиумом (панох) ролини уйнаган.

Усимликларни келиб чикишнинг марказлари 1920йилларда Н.И.Вавилов биринчи марта куплаб экспедицилар уюштириб (Африка, Америка, Осиё, Европа) бирламчи ва иккиламчи марказлар хакида тулик маълумотларни аниклаган (хозиргача куплаб дарсликларда ва тавсияларда шу тизим ишлатилиб келинмокда).

Харитани яратувчилар "Фиторанг-баранг" деб ном куйишиб 6-та марказни дунёвий БРР деб ном беришган, буларга:

1. Чоко (Коста-Рика)

2. Тропик шаркий Анд тоглари

3. Бразилиянинг Атлантика сохиллари

4. Шаркий Химолай тоглари (Юннонъ (Хитой))

5. Шимолий Борнео

6. Янги Гвинея.

Бу асосий марказлардан ташкари яна 16 та энг куп БРР жойлари (3000 турдан иборат, таркалиш майдони 10000 кв.м.), бу марказларга улар Урта Ер (Кавказ хам), Тянъ-шанъ, Помир олой, Шаркий Африка рифтлар вохаси, Каспий марказ (Африка жануби), Мадагаскар, Гвиан тог олди ва бошкалар киритилган.

Тарихдан маълум булишича, кейинги 500 млн йил ичида Ерда турларни йуколиб кетиши 5 марта такрорланган, охиргиси 65 млн йил олдин руй берганлиги аникланган, хар бир йуколишлардан сунг тахминан 10 млн йил вакт утган. Х,озирда инсон фаолиятини таъсирида БРРни камайиш давом этмокда, талофат качон руй бериши инсониятни мухитларга курсатаётган (антропоген) таъсирига богликдир. Харита муаллифлари ёзишларича хар бир йуколишлардан олдин тахминан 30000 тур хайвон хам усимлик колган, демак XX асрда утган геологик даврларга караганда 40 марта ортик йукотиш руй берган, кейинги 400 йилда 484 хайвон ва 654 тур усимлик бутунлай йук булган.

Хуллас, биологик ранг-барангликни камайишига куйидагилар таъсир килмокда деб хулоса килса булади:

A) Инсонларни купайиши ва иктисодий ривожни тезлашуви, булар барча организмларни хаётига ва ер экотизимига катта таъсир курсатган.

Б) Бозор иктисодиёти БРР га нисботан хакикий бахо бераолмаганлиги оркали йук булмокда.

B) Одамларни миграциясини кучайиши, халкаро савдо ва туризмни ривожланиши.

Г) Сув, тупрок ва хаво мухитларини ифлосланишини ортиб бориши.

Д) Тирик организмлар учун яшаш шароитини торлиги, табиий манбалардан фойдаланишини кучайиши, интродукцияларни купайиши.

Хайвонларни 400 йил ичида йуколишига асосий сабаблардан куйидагиларни киритиш мумкин:

A) Интродукцияланиш даражасини ортиб бориши, бунда махаллийлар сони кескин кискарган; (39%)

Б) Яшаш шароитларини камайиши ва бутунлай йуколиши (36%)

B) Назоратсиз ов килиниши (23%)

Г) Бошка сабаблар (2%)

БРР ни камайиб кетмаслги учун: 1) Худудни куриклаш ишлари. 2) Антропаген тизимни камайтириш тадбирларига амал килиш; 3) Экотизимни тиклаш тадбирлари; 4) Экотизимдан баркарор фойдаланиш.

Юкоридагиларга карама-карши булган куйидагилар БРР ни камайишига олиб келади:

- Яшаш маконини бузилиши;

- Яшаш жойини тугри келмаслиги;

- Яшаш маконини бузилиб кетиши;

- Экзотик турлар колади;

- Ортикча фойдаланиш;

- Ифлосланишни кучайтириш;

- Иклимни узгариши.

Навбатдаги вазифа нима учун Ердаги Генетик турли хилма-хилликни саклаш зарур булмокда?

1. Х,ар кандай тур фойдалими ёхуд зарарлими (уни фарки йук) доимо сакланиб туриши ва яшаши керак. Бу курсатма БМТ Ассамблеясининг "Табиатни дунёвий харитаси" да ёзиб куйилган.

2. Инсон табиатдан бахамад булиб ундан завкланиши, кайфиятни яхшилаши, эстетик завк олиши лозим.

3. Ранг-баранглик бу хаётий формаларнинг эволюцион асосидир. Турларни ва генетик хар-хилликни камайиши ер юзасида хаётий шаклларни йук булиб кетишига олиб келади.

4. Ёввойи табиат турлари маданий усимлик ва хайвонот оламини саклаб туришида улардан селекция ишларида фойдаланиш, янги навларни яратишга замин булиб колади. Сунгра она табиатдан хозирда дори-дармонларнинг 25-40% олинмокда.

БРР мухофаза килишнинг турли услубиятлари мавжуд булиб, улардан иккиси стратегик йуллари, яъни in Sity (яшаш жойида) ва ex sity (бошка жойда) купайтиришга интилмокда, булардан "in Sity" асосий булиб, улар тур ва популяция даражасини конунлар асосида мухофаза килинади, овлашни бошкариш ва сувда (халкаро), мухофаза килишнинг алохида ишлаб чикилган баъзан реинтродуцияси табиий мухитда олиб борилмокда

(масалан бизон, Прежевалский оти (зубр) куплаб давлатларда усимлик хайвонот дунёсини саклаш тугрисида конунлар яратилди ва уларга амал килинмокда. "Ex sity" усулида ёввойи хайвонларни чекланган сонда мухофаза килиш, зоопарк, ботаника богларида, аквариум, уруг холда ва микроорганизмлар коллекцияси куринишида сакланади. Шунингдек, вакти-вакти билан кизил китобга киритилиб туради. Купинча экосистема даражасида БРР мухофаза килиш буйича алохида худудлар ташкил этилади. ХУЛОСА ВА ТАВСИЯЛАР

Бутун дунё табиатни мухофаза килиш иттифоки (JUCN) 8 та номдаги худудларни ташкил этишни тавсия этган:

1. Заповедникларни тузишдан максад табиатни мухофаза килиш ва табиий жараёнларни боришига халакит бермаслик.

2. Миллий богларни максади миллий ва хакаро ахамиятга молик булган худудларда илмий ишларни олиб бориш, таълим, дам олиш учун мулжалланган, одамлар бу жойдаги манбалардан махсулот сифатида фойдаланмайди.

3. Табиат ёдгорликлари катта худудни эгалламайди.

4. Резервантлар - юкори жавобгар шахслар томонидан рухсат берилса манбалардан фойдаланиш мумкин булган жойлар.

5. Мухофаза этиладиган ландшафтлар, бу худудларга ерлардан 1-5 категориясига киритилган майдонлар.

6. Ресурслар резерванти - худудни муддатидан олдин тугаб кетишига йул куймаслик учун ажратилган майдонлар.

7. Антропологик резерват- махаллий халкни утмиш билан боглик булган хаёт тарзини саклаб туришига имкон берадиган майдонлар.

8. Табиий ресурслардан куп киррали максадларда фойдаланишда сув, урмон, хайвон ва усимликларни яшаб туришига, хайвонлар бокиладиган, туризм учун фойдаланиладиган майдонлар.

9. Биосферавий заповедниклар, БРР ни саклашиниши учун ажратилган майдонлар.

10. Умумжахон утмишини эслаб турадиган жойлар, дунё микёсида узга миллатлар утмишидан колган ёдгорликлар сакланадиган майдонлар.

Адабиётлар:

1. М.Назаров, О.Ибрагимов, Ш.Мамажонов. Экология ва атроф-мухит муофазаси. Укув кулланма. Тошкент, 2016.

2. М.Назаров, Ш.Мамажонов. Экология и охрана окружающей среды. Учебное пособие. Фергана, 2021.

3. М.Назаров, Ш.Холматова. Сув ва хавзаларнинг санитар холати. Укув кулланма. Фаргона,2020.

4. М.Назаров, М.Холикулов. Экологик экспертиза. Укув кулланма. Фаргона, 2022.

5. М.Назаров, К.Мирзажонов, О.Ибрагимов, С.Исаев. Дехкончиликнинг тежамкор технологиялари. Укув-услубий кулланма. Тошкент, 2014.

6. М.Назаров, М.Холикулов, М.Абдуллаева. Чикиндишунослик (Гарбология). Укув кулланма. Фаргона, 2022.

7. М.Назаров, М.Абдуллаева, Л.Жалилов.Тупрок экологияси.Укув кулланма. Фаргона,2022.

8. Xolikulov, M. R. (2020). THE HERB (Capparis spinosa L) IS AN IMPORTANT HONEY PLANT. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(3), 165-170.

9. Kholikulov, M. R. (2019). Current Status of Plant Resources in The Ferghana Valley and Opportunities To Use Them. Indonesian Journal of Innovation Studies, 8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.