Научная статья на тему 'ЭКОЛОГИК ХОСЛАНГАН (ЯДРОВИЙ) ВА ПЕРИФЕРИЯ (ЧЕГАРА)ДАГИ ТЕРМИНЛАР ҲАМДА УЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЭКОЛОГИК ХОСЛАНГАН (ЯДРОВИЙ) ВА ПЕРИФЕРИЯ (ЧЕГАРА)ДАГИ ТЕРМИНЛАР ҲАМДА УЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Математика»

151
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Экологияга оид терминлар системаси / экологик тушунчани ифодалаш учун хосланган ядровий терминлар / экологик периферия (чегара)даги терминлар

Аннотация научной статьи по математике, автор научной работы — Замира Ахмедовна Джурабаева

Maқолада лексемаларнинг мазмуний майдони ядро, марказ ва марказдан ташқари қисмларга бўлиб юборилгани, ўзбек тилидаги экологик терминлар системасига кирган лексик бирликлар ҳам система ичида тутган ўрнига кўра экологик тушунчани ифодалаш учун хосланган ядровий терминлар, экологик перифериядаги терминларга бўлиб ўрганилиши мақсадга мувофиқ эканлиги кўрсатиб ўтилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭКОЛОГИК ХОСЛАНГАН (ЯДРОВИЙ) ВА ПЕРИФЕРИЯ (ЧЕГАРА)ДАГИ ТЕРМИНЛАР ҲАМДА УЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЭКОЛОГИК ХОСЛАНГАН (ЯДРОВИЙ) ВА ПЕРИФЕРИЯ (ЧЕГАРА)ДАГИ ТЕРМИНЛАР ^АМДА УЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК

ХУСУСИЯТЛАРИ

Замира Ахмедовна Джурабаева

Андижон давлат университети доценти

AННОТАЦИЯ

Маколада лексемаларнинг мазмуний майдони ядро, марказ ва марказдан ташкари кисмларга булиб юборилгани, узбек тилидаги экологик терминлар системасига кирган лексик бирликлар хам система ичида тутган урнига кура экологик тушунчани ифодалаш учун хосланган ядровий терминлар, экологик перифериядаги терминларга булиб урганилиши максадга мувофик эканлиги курсатиб утилган.

Калит сузлар: Экологияга оид терминлар системаси, экологик тушунчани ифодалаш учун хосланган ядровий терминлар, экологик периферия (чегара)даги терминлар.

КИРИШ

Хрзирги тамаддун глобал экологик муаммолар: иклим узгариши, озон катламининг емирилиши, ичимлик суви танкислиги, биологик хилма-хилликнинг кискариши, чикиндиларни зарарсизлантириш ва бошкалар билан тукнаш келмокда [1. Б.7]. Замонавий илм-фан, техника тараккиёти шуни курсатмокдаки, табиат ва жамиятда юзага келган юкоридаги каби экологик зиддиятларнинг ечими билан шугулланишга экология фани ожизлик килади. Сайёрамизнинг келажагига дахлдор булган ушбу муаммони бартараф этиш масаласи устида бош котириш бошка фанлар катори тилшунослик фани зиммасидаги долзарб вазифалардан саналади.

Тил инсон ва табиат уртадаги муносабатларнинг мураккаб ва айни чогда унсурлараро ута зиддиятли тури сифатида нафакат тилшунослик ва айни пайтда экология фанида хам мухим ахдмиятга касб этади. Экологияга оид терминлар системаси устида жиддий монографик изланишлар олиб бориш оркали ушбу эзгу ишга муносиб хдсса кушиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Д.Харрисоннинг фикрича: «Биз билимларни минг йиллар оркага иргитган холда, ахборотлар ва маълумотлар кимматбахо метериал сифатида бахоланаётган информацион жамиятда яшаяпмиз. Йуколиб бораётган тиллар билан биргаликда уларда кайд этилган ута ноёб маълумотларни хам мангуга бой бераётганимизни билмаймиз. Ушбу тилларни саклаб колсак, табиатдаги турлар ва экотизимларнинг хам сакланиб колинишига якиндан ёрдам берган буламиз» [10].

«Ер юзидаги тилларнинг рангинлиги факат улардаги товушларнинг турличалигида эмас, балки халклардаги дунёни куришнинг хилма-хиллигидадир» [3. Б. 349]. Шунга кура узбек халки хам азалдан бошка халклар катори табиат ва ундаги нарса-ходисаларни алохида лексик бирликлар ёрдамида номлаб келган. Уларни табиий, уз холида саклаш масаласи урф-одат, удум даражасига кутарилган. Шунга кура тилимизда экологик ахамиятга эга булган терминларнинг катта базаси шаклланган. «Х,ар кандай фанни урганиш, узлаштириш учун унинг алифбосидан - терминологиясидан хабардорлик зарур булади. Маълумки, фаннинг катта-кичик асосий тушунчалари бевосита терминлар оркали ифодаланади, терминлар хар кандай фан тилининг асосини ташкил этади» [5. Б. 5].

Туплаган материалларимиз шуни тасдиклайдики, ушбу системага кирган терминлар лексик-семантик, функционал-услубий, структур жихатдан бир хил мавкега эга эмас. Улар бизни куршаб турган мухитдаги нарса-ходисалар, вокеалар ва жараёнларнинг алохида ифодалари сифатида эмас, балки узаро богланган, бир бутун систем тузилманинг маълум бир турлари сифатида гавдаланади [6. Б.276].

Система тушунчасида бир канча объектларнинг бирлашиши ва уларнинг узаро муносабатлари жамланган булади. Система доирасига кирган хар бир объект шу системанинг элементи хисобланади [4. Б.33].

Узбек тилининг лексик системалари буйича илмий изланишлар олиб борилган илмий ишларида лексемаларнинг мазмуний майдони ядро, марказ ва марказдан ташкари (чекка) кисмларга булиб юборилган. Узбек тилидаги экологик терминлар системасига кирган лексик бирликлар хам бундан мустасно эмас. Уларни система ичида тутган урнига кура иккита катта гурухга булиб урганиш максадга мувофик:

1. Экологик тушунчани ифодалаш учун хосланган ядровий терминлар.

2. Экологик периферия (чегара)даги терминлар.

Экологик ядровий терминларда экологик сема марказий сема хисобланса, экологик периферия (чегара)даги терминларда экологик сема чегара сема булади. Улар ана шу чегара сема билан экологик лексик-семантик парадигмага бирлашади. Масалан, экология билан боглик терминлар системасида мухим ахамиятга эга булган бентос - сув ости организмлари, бентофаг - денгиз остидаги тирик организмлар билан озикланадиган хайвонлар номи, демутация -урмоннинг инсон таъсирида узгариши, урмон системасининг узидан узи ривожланиши, детрит - органик лойка, чиринди; эрозия - емирилиш, смог -тутун ва туман аралашмаси, чуллашиш, сахроланиш, иклимлаштириш, тиндиргич, чанглашиш каби лексемаларда терминга хос булган барча хусусиятлар, яъни муайян фан(бу уринда экология сохаси)га оидлик, маълум бир тушунчани аник ифодалаш, ишлатилиш доираси чегараланганлик, кискалик каби белгилар мавжуд [9. Б. 104].

Курикхона, буюртмахона, парваришхона, ботаника боглари, дендралогия боглари, питомник, плантация каби терминларда хам мазкур холатни кузатиш мумкин. Курикхона (заповедник) - хужалик максадларида фойдаланишдан ажратиб олинган ва жиддий режимда мухофаза этиладиган табиий худуд; ботаника боглари - илмий, укув, янги нав етиштириш каби максадларни кузлаб маълум бир худудда экиб устириладиган табиий флорадан ташкил топган усимликлар коллекцияси; дендралогия боглари - очик майдонга экилган манзарали дарахт ва буталардан иборат бог; питомник - усимлик ва хайвонлар устириладиган ва купайтириладиган, урганиладиган махсус жой ва шу каби.

Шунга кура уларни экологик хосланган ядровий терминлар сифатида талкин килиш уринли булади.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Таъкидлаш лозимки, экологияга оид ядровий терминларнинг марказини бутун система учун «таянч» вазифасини утовчи экология термини эгаллайди. У доминант лексема сифатида системадаги тармокланишлар учун асос вазифасини утайди. Мазкур лексема воситасида хосил килинган лексик бирликларнинг мазмун-мохиятини тушуниш бизга экология фанининг максад ва вазифалари хакида аник тасаввурлар хосил килиш имконини беради.

Тилимизда экология термини иштирокида хосил килинган экологик онг, экологик билим, экологик маданият, экологик харакат, экологик тоза, экологик муносабат сингари куплаб бирикма терминлар фаол кулланилади. Уларда жамиятнинг атроф-мухитга, табиатга нисбатан булган ижобий муносабатлари у

ёки бу даражада уз ифодасини топган булади. Экологик кулфат, экологик хавф, экологик танглик, экологик инккироз, экологик яроксиз каби терминларда эса бунинг акси кузатилади. Мазкур терминларнинг хар бири экология фанида уз таърифига, изохига эга. Масалан, инсоннинг табиатга курсатаётган таъсири натижасида табиатда содир буладиган табиий офатлар, иклим узгаришлари, усимликлар ва хайвонот дунёсининг йуколиб кетиши билан боглик муаммоларга экологик муаммолар; биосфера ёки унинг кисмларида янги сифат узгаришларга олиб келадиган узгаришларга экологик кризис; бир-бири ва атроф-мухит билан узаро муносабатда булган организмларнинг йигиндисига экологик системалар (экосистемалар) дейилади ва х.к.

Экологик билим, экологик вазият, экологик депрессия, экологик келишув, экологик кузатиш, экологик маданият, экологик мувозанат, экологик мухит, экологик омил, экологик пирамида, экологик тозалик, экологик уюшма, эколо-гик узгаришлар, экологик хавфсизлик, экологик холат, экологик шароит, экологик система (экосистема), экологик системаларни моделлаштириш, экологик озик занжири, экологик тоза ёкилги, экологик холатни оптималлаштириш, экологик холатни согломлаштириш, экосистема компонентлари, экосистемали даража, экосистеманинг шаклланишини, экосистеманинг юкори яруси, экотизим каби экологик хосланган ядровий терминларда экологик терминлар системасининг узига хос томонлари юзага чикмокда. Ушбу терминлар экология фанининг мохиятини, табиат хамда жамият уртасидаги муносабатларни тушунишда мухим ахамият касб этади.

Система ичида система тамойилига кура экология фанининг ички булинишларини ифодалайдиган аутэкология - айрим турларнинг улар яшаб турган мухит билан узаро муносабатини, турларнинг мухитга купрок ва узвий мослашганлигини; хусусий экология - усимлик ва хайвонлар экологиясини; синэкология - хар хил системалар (популяциялар, жамоалар ва экосистемалар)нинг тузилишини, хоссаларини хамда уларнинг функционал принципларини урганувчи соха [8. Б. 44]. номларини ифодаловчи экологик хосланган ядровий терминларнинг хар бири тилимизда узига хос терминологик системачаларни хосил килади. Масалан, кимёвий экологияда модда, саноат чанги, технология, биофильтр, пестицид каби экологик хосланган ядровий хамда чикинди, тозалаш, атроф-мухит, тутун, хид, чанг, окова, сассик, ифлослантириш сингари периферия (чегара)даги терминлар фаол кулланилади. Ушбу сузларнинг хар бирида атроф-мухитни тоза, озода саклаш, сув, хаво, тупрок, усимликлар ва хайвонот дунёсини мухофаза килиш

билан боглик тагмаъно ётади ва буни очиб бериш нафакат кимёвий экология, балки тилшунослик фани учун хам мухим ахамият касб этади.

Экологик терминлар системаси мунтазам равишда бойиб, кенгайиб бормокда. Юкорида санаб утилган ижтимоий экология, умумий экология, хусусий экология, саноат экологияси, полуэкология, биоэкология, геоэкология, космик экология, гидроэкология каби сохаларнинг хар бири уз ичида юзлаб лексик бирликларни жамлаб келади ва экологик терминлар системасининг таркибий кисмлари саналади.

Иккинчи томондан экологик терминлар системасида кучатхона, урмон, кургокчилик, жазирама, урмон ёнгини, иклим узгариши каби куплаб лексемалар хам кулланиладики, уларсиз экологик билимларимизни ва экологик маданиятимизни тасаввур килиш кийин. Мазкур лексик бирликларда периферия (чегара) семаси устунлик килади. Улар сон ва сифат жихатидан экологик хосланган ядровий терминларга нисбатан устувор саналади. Чимзор периферия (чегара)даги термин изохига эътибор бериб курайлик. Мазкур лексик бирлик тилимизда фаол ишлатилади ва маъноси барчага тушунарли.

Чимзор - чим босган жой, ажрикзор [7. Б.486]. Кишлок четидаги чимзор болаларнинг севимли жойи эди. Болалар сигир, куй-эчкиларини шу ерга олиб келиб бокишар, футбол уйнашарди.(Уролбой Кобил. Бир парча ер)

ХУЛОСА

Айтилганлардан англашиладики, узбек тилида экологик терминларнинг катта бир захираси мавжуд ва улар устида монографик тадкикотлар олиб бориш бизга экологик билимларимизни мустахкамлаш, жамиятнинг экологик онги ва экологик маданиятини ривожлантиришда якиндан ёрдам беради.

Экологик терминосистема узининг кулами, метериалларга бойлиги ва ранг-баранглиги билан ажралиб туради. Унда куплаб ономастик номлар хам учрайди. Бу каби номларсиз экологик терминлар системасини тасаввур килиш кийин. Гарчи ономастик номлар экологик ахамиятга эга терминлар сирасига кирмаса хам, урни билан ёндош ходиса сифатида уларга тухтаб утишни жоиз деб топдик.

Узбек ономастикаси устида жиддий изланишлар олиб борган Э.Бегматов ва Я.Авлокуловнинг фикрича: «Тилнинг ономастик кулами» деб юритилаётган умумий тушунча, яъни суперкулам, уз навбатида, бир катор макрокулам, микрокулам ва куламчаларнинг узаро богликлиги ва муносабатидан хамда мана шундай мураккаб хусусиятларнинг узига хос тизимидан иборат булган

купкиррали лисоний ходисадир» [2. Б.55]. Шундай ономастик номларнинг айримлари экологик терминлар системасидан хам кузатилади. Жумладан:

1. Экология билан боглик ташкилотлар ва корхоналар номи: Табиатни мухофоза килиш давлат кумитаси, Давлат бош экологик экспертизалаш бошкармаси, Ер ресурслари давлат кумитаси, «Экосан» жамгармаси, Оролни куткариш халкаро фонди ва х.к.

2. Курикхона, буюртмахона, миллий боглар номи: Кизилкум курикхонаси, Зарафшон курикхонаси, Нурота курикхонаси, Сурхон курикхонаси, Чоткол биосферавий курикхонаси; Зомин миллий боги ва х.к.

3. Халкаро ва миллий экологик ташкилотлар номини ифодаловчи аббревиатуралар: ГЭФ - Глобал Экологик Фонд, ХЭХ - Халкаро экологик хамкорлик, ТМКХИ - Табиатни ва табиий ресурсларни мухофаза килиш халкаро иттифоки ва шу кабилар.

4. Хужжат номлари (документонимлар): «Умумжахон табиат Харитаси», «Инсон ва биосфера» дастури, «Кизил китоб», «Табиатни мухофаза килишнинг умумжахон харитаси», «Озон катламини мухофаза килиш деклорацияси», ва х.к.

5. Конун, Фармон ва Карор номлари: «Табиатни мухофаза килиш тугрисида» Конун (1992 йил 9 декабрь), «Давлат санитар назорати тугрисида» Конун (1992 йил 3 июль), «Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида» Конун (1993 йил 6 май ва шу кабилар.

6. Экология билан боглик Халкаро тарихий саналар номи: 11 январь -Курикхоналар ва миллий боглар умумжахон куни; 20 март - Халкаро она Сайёра куни; 21 март - Халкаро урмонлар куни; 22 март - Жахон сув ресурслари куни; 23 март - Халкаро метеорология куни; 2 апрель - Халкаро кушлар куни каби.

Хулоса килиб айтганда, узбек тилининг экологик терминлар системаси кенг куламли терминологик системалардан бири саналади. Унда фаол харакатда булган экологик хосланган ядровий терминлар хамда периферия (чегара)даги терминлар тарихий-анъанавийлик, миллийлик, функционал-услубий жихатдан ягона экологик катламга бирлашиб туради. Шу билан бирга хар битта термин узига хос сифат белгиларига эга.

REFERENCES

1. Ахмедов Р. Бизга соглом экология керак // Жамият. -Тошкент, 2011. № 36.

2. Бегматов Э., Авлокулов Я. Узбек ономастикасининг микрокулами //

Узбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 2008. №1.

3. Гумбольтд В. Язык и философия культуры. - Москва, 1985.

4. Искандарова Ш.Тил системасига майдон асосида ёндашув. -Тошкент: Фан, 2007.

5. Махмудов Н. Фан тили ва тил фани // Узбек тили ва адабиёти. - 2013. - №5.

6. Нурмонов А. Танланган асарлар. I жилд. - Тошкент: Akademnasr, 2012.

7. Узбек тилининг изохли лугати. IV жилд. -Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2008.

8. бурбонов Ш., бурбонов А. Овкатланиш экологияси // Экология хабарномаси. -Тошкент, 2002. № 3.

9. Х,ожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. - Тошкент: Узбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2002.

10. http://strf.ru/material.aspx?CatalogId=21731 &d no=12584

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.