CC BY
2Экономическая география
ЭОЖ 339.924
А. Б. Сансызбаева1, А. А. Саипов2
'PhD докторант, физикальщ жэне экономикалык география кафедрасы (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университету Нур-Султан, Казакстан) 2П.г.д., профессор, физикалык жэне экономикалык география кафедрасы (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университету Нур-Султан, Казахстан)
ЭКОНОМИКАЛЬЩ ИНТЕГРАЦИЯНЫЦ ТЕОРИЯЛБЩ-ЭД1СНАМАЛБЩ НЕГ1ЗДЕР1
Аннотация. Макала «интеграция» угымыныц жэне сонымен байланысты гылыми угымдар мен туашк-тердщ теориялык-эдюнамалык непздерш зерттеуге арналган. Авторлар интеграциялык YДерiстердi дамы-тудыц теориялык багыттарыныц жштелушщ еуропаныц классикалык теориясын талдауга баса назар ауда-рады. Сондай-ак эртYрлi гылыми мектептер (неолиберализм, корпорационализм, структурализм, неокейнс-шшд1к, дирижизм) аясында карастырылатын осы кубылыстыц эволюциясы тYсiндiрiледi. «Элемдж экономикалык интеграция» угымыныц теориялык-эдюнамалык жэне колданбалы мэшмен магынасын аныктау максатында шетелдж авторлардыц кезкарастарына жан-жакты талдау жасалган.
ТYЙiн сездер: интеграция, экономикалык интеграция, шекара, нарык, енеркэсш, кэсшорын.
Kipicne. Элемдш тарихи тэж1рибе керсеткендей, интеграция курдел1 эр1 уакытына карай узак удерю болып табылады. «Интеграция» терминшщ калыптасуы, дамуы мен тарихы жайындагы арнайы багытталган гылыми зерттеу жумыстар соцгы 50 жылда элемнщ кептеген мемлекеттер1нщ элеуметпк-экономикалык даму удерютершщ ажырамас белтне айналганын керсетп [1, 38 б.].
Интеграциялык удерютердщ кеп аспектш eкeнi бeлгiлi, жэне солардыц iшiндe aca тэж1ри-бeлiк, колданбалы мацыздысы болып экономикалык интеграция удерю1 саналады. Сондыктан зерттеу жумысымыздыц теориялык-эдюнамалык непзш калаушы реынде осы макалада «экономикалык интеграция» угымыныц мазмундык сипатын ашып керсететш гылыми кезкарастарды зерттеп калыптастыратын боламыз. Халыкаралык экономикалык интеграцияныц мэш туралы айтпас бу-рын, осы жерде «интеграция» угымын аныктау кажетпп туындайды.
Мэселенщ койылуы. Каз1рп замангы жаhандык удерюке айналган экономикалык интеграция географиясыныц кекейкесп мэселелер1 элемдш экономика елдер1мен жан-жакты каркынды даму усынде. Бутан б1ркатар жаhандык проблемаларды б1рлесш шешу кажеттшгу табиги ресурстарды, б1рлескен инфракурылым, нысандарын объектшерш тшмд1 пайдалану кажетплт жэне т. б. себеп болды. Бул ел децгешнде де, кэсшорындар мен уйымдар децгешнде де интеграцияныц барлык нысандарын юке асыруда кершю тапты. Бэр1м1зге белгш интеграциялык удерютер кеп елшемд1 жэне олардыц арасында экономикалык интеграция ерекше тэж1рибелш жэне колданбалы мэнге ие болып отыр.
Зергтеудiц теориялык-эдюнамалык непз1 б1ркатар шетелдш жэне отандык галымдардыц ец-бектер1нде карастырылды. Экономикалык интеграция удерютершщ теориялык непздерш зерт-теуде батыс классиктершщ ецбектер1 непздедт Бул мэселенщ теориялык ережелершщ непзш калаушылардыц катарына П. Ж. Прудон, Дж. Руссо, Дж. Тинберген, Б.Балашша, А. Мюллер-Армак, В. Репке, А. Маршалл, Дж. Вайнер, Г. Мюрдаль, А. Предол, Р. Купер т.б. галымдардыц зерттеушде кершю тапты. Осы жумысты дайындау барысында отандык галымдардыц катарында К. Г. Шерязданованыц «Каз1рп интеграциялык удерютер» ецбеп мацызды рел алады.
Зерттеу материалдары мен эдютерь «Интеграция» угымы мэдени, экономикалык, саяси жэне баска салаларда болатын кубылыстар мен удерютердщ тобын камтиды [2]. 1620 жылы Оксфорд сездшнде «интеграция» белшектердщ тутас б1р1гу1 ретшде аныкталган [3]. Бугшп тацда
интеграция (лат. integratio - «белгш 6ip б1рл1кп цалпына келЛру, толыцтыру») кец магынада бу-рын белшектенген белштерден жаца цауымдастыцтыц пайда болуы делшген [4]. Сондай-ац «интеграция» теориясына аныцтама берген галымдардыц кезцарастары (кесте) керсетшген.
ЭртYрлi авторлардыц пiкiрi бойынша «интеграция» термишне аныцтамалар
№ Автор Бершген аныцтамасы
1 «Интеграция» термит латын тшшен шыццан [5] «Integer» - «тутас» немесе «integratio» - цалпына келлру, толыцтыру, бiрiктiру дегендi бiлдiредi
2 М. Алле [6] Тауарлардыц, капиталдыц жэне адамдардыц цозгалысына ешцандай кедергiлер болмайтын бiрынгай нарыцца экеледц кедендiк баждар да, сандыц шектеулер де болмайды; валюта еркгн айналады жэне капитал жогары рентабельдiлiк болтан жерде инвестициялануы мумкгн деп санайды
3 Карл Дейч [7] Белгiлi бiр аумацтагы мемлекеттер арасындагы цаушаздк цауымдастыцтарын цуру деп тYсiнген
4 А. Маршалл [8, с. 98] Интеграцияны бiрiккен елдер уыметтершщ жалпы iс-эрекеттерi мен осы елдердщ шаруашылыцтары, олардыц цурылымы мен экономикалыц байланыстарын тек алмасу саласында тана емес байланыстарыныц толыц жиынтытын цамтитын ке-шендi цубылыс деп царастыртан
5 В. Г. Барановский [9] «Интеграция» терминiн жеке сараланган белктер бiр-бiрiмен байланысцан мем-лекет, сондай-ац сипатталган кYЙге экелетш удерю ретшде тYсiндiредi
6 Джованни Сартори [10] «Интеграция» деп сэйкесл агенттер (мысалы, мемлекеттер, партиялар, мудделер топтамалары т.с.с.) атцаратын белгiлi бiр ацтыц ахуалы, немесе Yрдiс, немесе цыз-мет» деп TYсiнген
7 Мэрриам Вебстер [11] «Интеграция - бул эртYрлi топтар (немесе нэсшдер) бiрдей негiздемесiнде бiрыц-тай цотамга немесе уйымта бiрiктiрiлетiн эрекет немесе Yдерiс» екендггш айтцан
8 Б. А. Райзенберг [12] «Интеграция» - (лат. «integer» - бiртутас) - экономикалыц субъектшердщ бiрiгуi, олардыц езара эрекеттестiгiнiц терецдетiлуi, олардыц арасындагы байланыстардыц дамуы» - делшген
9 Н. Диденко [13] Интеграцияны мемлекеттер ынтымацтастытыныц нысаны ретшде аныцтайды
Ескерту: [5-13] эдебиеттер непзшде цурастырылды.
«Интеграция» угымы мэдени, экономикалыц, саяси жэне басца салаларда болатын цубылыстар мен Yдерiстердiц тобын цамтиды [2]. Саяси тургыдан алганда, «интеграция» угымы ХХ гасырдыц 20-жылдарында пайда болды. Оны немю галымдары Р. Шмед, Х. Кельзен жэне Д. Шиндлер гылыми айналымга енгiздi. Аталган термин тутастыц, цурылым, жетiлдiрудiц бiр тYрi ретiнде ту-сiндiрiледi жэне эдетте жаратылыстану гылымдарында кещнен цолданылды [14].
Кептеген зерттеушшер «интеграция» угымын тYсiндiрудi эр тYрлi кезцарас тургысынан царас-тырады. Интеграцияныц пайда болуы мен дамуын еткен заманныц кернектi ойшылдары И. Кант, А. Сент-Симон, Дж. Руссо, Дж. Прудон болжады. Атап айтцанда, 200 жыл бурын И. Кант цауш-сiздiк мэселесi, халыцтар арасындагы осындай цатынастар жYЙесiн ныгайтуды цажет ететшдшн болжап айтцан [8, 96-98-бб.].
Нэтижелер мен талкылау. «Интеграция» терминшщ алгашцы цолданылуын ХХ гасырдыц 30-40-жылдарына жатцызуга болады. «Интеграция» угымы кез келген белiктердi бiрiктiрудi бш-дiредi, б1ра^ эр автор бул терминдi езшше тYсiндiредi, сондыцтан кептеген аныцтамалар бар, олар-дыц кейбiреулерi тiптi бiр-бiрiне цайшы келедi. ХХ гасырдыц аягында интеграция жедел экономикалыц есудщ, сондай-ац бiрлестiктерге цатысушы елдердiц элемдш нарыцтагы элеуетi мен бэсе-кеге цабшеттшгш арттырудыц ец кYштi цуралына айналды [15]. Алайда, интеграция теориялары ешцашан нацты саяси шешiмдердiц тужырымдамалыц негiзi болган емес.
XVII-ХХ гасырдыц бiрiншi жартысында тэуелсiз улттыц мемлекеттердщ цалыптасу дэуiрi болып, ХХ гасырдыц екiншi жартысында, Батыс Еуропада (1950 жылдардан бастап) жаца yцерiс басталды. Кейiн бул yцерiс (1960 жылдардан бастап) басца аймацтарга тарала бастады. Кептеген елдер толыц улттыц егемендштен ез еркiмен бас тартып, басца мемлекеттермен интеграциялыц бiрлестiктер цурады. Бул Yдерiстiц басты себебi-ендiрiстiц экономикалыц тшмдшшн арттыруга
деген умтылысты бiлдiредi. Ягни, интеграцияныц e3i ец алдымен экономикалыц сипатта болган-дыгын керсетедг
Интеграциялыц YДерiстер мемлекеттiк жэне аймацтыц езара царым-цатынастардыц кептеген Yлгiлерiнде байцалады. Алайда зерттеуге алынган Yдерiстщ гылыми-теориялыц магынасын айцын-дау, оныц цызмет етушщ негiзгi устанымдарын аныцтау, интеграцияныц модельдершщ типтерге бeлiнуiн цалыптастыру Yшiн эртYрлi елдердегi гылыми мектептердiц eкiлдерi берген аныцтамала-рын зерттеп келиру цажетпп туындайды.
ХХ гасырдыц 40-жылдарынан бастау алган «экономикалыц интеграция» тужырымдамасы ца-лыптаса бастады. Осы цалыптасцан тужырымныц негiзiнде бiздiц зерттеу жумысымыздыц инте-грацияга нацты экономикалыц тэсiлдi цолдану арцылы мацсатца жетуге ыцпал етедi деп санаймыз. Ец алдымен интеграциялыц механизм бiрцатар багыттармен ерекшеленетшш атап еткен жен. Атап айтсац, неолиберализм, корпорационализм, структурализм, неокейнсшiлдiк, дирижизм жэне т.б. басцалары.
ХХ гасырдыц 60-70-жылдары аралыгында шет елдiк галымдардыц ецбектерiнде кeрiнiс тапцан экономикалыц интеграция угымыныц теориялыц багыттарымен олардыц осы угымдарга цатысты негiзгi ой птрлерш келесiдей топтастыруга болады (1-сурет) [1, 38 б.].
Либералды (неоклассикалыц) 6&FbiTTap
(1940-1960 жж.)
1-сурет - Интеграциялыц удер1стерд1 дамытудыц теориялыц багыттарыныц жжтелуг
Ескерту. Эдебиет непзшде цуралган [16, 17].
Халыцаралыц экономикалыц интеграция теорияларын эзiрлеудiц негiзi саяси экономика клас-сиктерiнiц ецбектерiнен басталды. Ягни, олар еркш сауданы жацтады. Олар: А. Смит, Д. Рикардо, Д. Милль жэне т.б.
Либералды (неоклассикалъщ) багыттарына: нарыцтыц либерализм (1930-1960 жж.) Ж. Руэфф, Р. Шуман, Е. Бенуа, М. Панич, А. Мюллер, Ж. Монне); институционалдъщ тужырымдама (19401950 жж.) Б. Борхард, Краснер, Л. Кеохане, П. Робсон жэне т.б. Нарыщтыщ-институционалдыщ (неолибералдыщ) тужырымдама (1940-1960 жж.) бул мектептщ непзп екшдерше М. Алле, В. Репке, М. Портер, Ж. Вайлер, Б. Балашша, М. Бийе, Г. Кремер, Дж. Вайнер, жэне т.б.
Келес кейншглдгк MeKTe6i 2 багыттан тирады: неокейншшдж жэне дирижизм. Неокейншглдгк багытымен (1970 ж.) Р. Купер, Д. Пиндер, Р. Бар, А. Предоль жэне т.б. Дирижизм багытыныц не-пзп екшдерше Я. Тинберген, Р. Санвальд, И. Штолер жэне т.б.
Аймактык интеграция теорияларына: структурализм багыты (1950-1960 жж. Г. Мюрдаль, А. Маршаль, П. Стритен, Э. Хаас т.б.). Функционализм (1970 ж. Д. Митрани, П. Райнш жэне т.б.). Федерализм (1990 ж. А. Спинелли, Г. Бругманс, Г. Норд жэне т.б.). Трансулттылыц (плюралисты мектеп) (1950-1960 жж. К. Дойч, С. Бремс т.б.). Корпорационализм багыты (1960 ж. ортасы С. Рольф, У. Ростоу, В. Костенок, С. Хаймер т.б.).
Неофункционализм багытымен (1980 ж. Э. Хаас, Ф. Шмиттер, Л. Линдберг т.б.). Халыкаралык интеграцияныц заманауи теорияларымен (Э. Моравщик, С. Хоффман, П. Тэйлор жэне т.б.) айна-лысты.
Мундагы бiздщ максатымыз, осы сурактыц теориялык тургыдан калыптасуыныц узак мерзiмдi тарихы бар екендiгiн керсетумен катар, олардыц ой пiкiрлерiн к&йрп заманга сай тYсiнiктердi калыптастыруга мYмкiндiк беребцщгш керсету.
Батыс эдебиеттерiнде интеграциялык YДерiстердi зерттеу, эдетте улттык экономиканы жэне интеграциялык келюмдердщ уйымдастырушылык формаларын накты аныктау аркылы жYзеге асырылады. Бул Yдерiстер мемлекетаралык децгейде карастырылгандыктан (онда интеграциялык бiрлестiктер курылады), ягни экономикалык интеграцияныц субъектiлерi осы Yдерiске катысушы елдер болып табылады [18].
Экономикалык география тургысынан «интеграция» угымы кершi экономикалык жагдаймен (ортак мемлекеттiк шекарасы бар) жэне жалпы мэдени-тарихи дэстурлердщ болуымен сипатта-латын бiрнеше мемлекеттердщ шаруашылыктарын бiрiктiрудi, ецiрлiк сипатка ие жакындасу Yде-рiсiн бiлдiредi [19].
Fылыми жэне арнайы эдебиеттер мен гылыми жумыстардагы алыс жэне жакын шетелдiк га-лымдардыц «интеграция» угымына теориялык тургыда берген аныктамалары мен тYсiнiктемеле-рiне талдау жасау нэтижеб, бiзге интеграциялык YДерiстер тYрлерiн жжтеуге мYмкiндiк бердi. Интеграция объектiлерi арасындагы байланыс тYрi бойынша келденец, тж жэне эмбебап (конгломерат) интеграцияныц тYрлерi белгiлi. Бул интеграция тYрлерiнiц кызмет етуiнiц салалык жэне аймактык ерекшелiктерiне байланысты езiндiк ерекшелiктерi бар. Олар:
Келденец интеграция - бул бiртектi ешмдер шыгаратын жэне уксас технологияларды колдана отырып, бiрлескен кызметт ескере отырып, олардыц арасында тыгыз ынтымактастык орнататын кэсiпорындардыц бiрiгуi (мысалы, тYCтi металлургия, отын енеркэсiбi, машина жасау жэне металл ецдеу, тамак енеркэсiбi жэне т.б. енеркэсiп салаларында).
Тт интеграция - бул сатып алушылар мен жеткiзушiлердiц езара байланысы кYштi салаларда жумыс iстейтiн уйымдарды бiрiктiру YДерiсi. Бул интеграция енiмдi белудiц эр тYрлi сатысында турган бiрнеше экономикалык сатыдагы кэсiпорындар бiрлесе жумыс iстеген кезде пайда болады (мысалы, тау-кен, металлургия жэне машина жасау, химия жэне мунай-химия енеркэббц орман, агаш ецдеу жэне целлюлоза-кагаз енеркэсiбi жэне дистрибьюторлык компаниялар жэне т.б.).
Эмбебап немесе конгломераттыц интеграция - бул эртYрлi ендiрiстiк желiлердi б1р куры-лымга бiрiктiру (мысалы, кара металлургия енеркэсш саласында жэне т.б.).
Интеграциялык YДерiстердiц дYниежYзiлiк шаруашылыкта жэне жеке мемлекеттердiц экономикалык карым катынастарында пайдаланылып жYрген алуан тYрлiлiгiнiн керiп отырмыз. Алайда бiздiц зерттеу жумысымыздыц нысаны экономикалык интеграция уцерютерше байланысты болгандыктан осы угымныц теориялык мазмундык сипатына токталуды жен кердж.
«Экономикалык интеграция» угымы гылыми когамдастыкта эртYрлi кезкарас тургысынан карастырылады. Аталган угымыныц аныктамалары алгаш рет 1930 жылы немiс жэне швед галым-дары Р. Шмед, Х. Кельзен, Д. Шиндлердщ ецбектерiнде кершю тапты. К^рп уакытта аныкта-малардыц саны артып келедi. Соныц iшiнде экономистердiц экономикалык интеграцияны карас-тыруды усынатын эртYрлi кезкарастарын айтуымызга болады.
«Экономикалык интеграция» терминш казiргi магынада бiрiншi колданган галым Э. Хекшер екендiгiн айтады. Теорияны дамытуда эбресе немiс тарихшысы мен кукыктанушысы К. Шмидт усынган «Yлкен кецiстiк теориясы» (Grossraiinitheorie) аса танымалдылыкка ие болган [20].
К. Шмидт аталган теорияда мемлекеттердщ даму YДерiсiн ец Yлкен аумацтыц келемге жетуге деген умтылыс тургысынан царастырады. Ол экономикалыц цуцыцтыц жаца субъектiлерi ретiнде Yлкен геосаяси кещспкп цуруды талап етедi деген цорытынды жасаган.
ХХ1 гасырдыц басында элемдiк шаруашылыц жаца сапага, мацызды формага жэне сонымен цатар шаруашылыц саласындагы интернационалдандырудыц жаца кезещне ие болды. Зерттеудiц жYЗ жылга жуыц тарихында терминнiц мазмуны интеграциялыц yцерiстер жYретiн пэндiк сала-лардагы проблемалардыц ерекшелiгiне бейiмделдi. Сондай-ац цаз1рп экономикалыц теория мен тэжiрибеде интеграция дегенiмiз - экономикалыц субъектiлердiц бiрiгуi, терец езара эрекеттесуi, олардыц арасындагы тыгыз сауда-экономикалыц цатынастардыц дамуын бiлдiредi. Интеграциялыц Yдерiстердiц дамуы цазiрri замангы элемдiк шаруашылыцтыц езiндiк ерекшелiгiмен сипатталады.
Fылыми тургыдан, авторлар осы феноменнщ гылыми-теориялыц негiздерiн царастырып, экономикалыц YДерiстерге тэн алуан тYрлi белгiлерiн ажыратады. Бiрцатар зерттеушiлердiц пшрш-ше, экономикалыц интеграция арнайы келiсiмдер бойынша жумыс iстейтiн жэне нацты уйымдыц цурылымы бар елдердiц ортац экономикалыц бiрлестiктерiн цуруды царастырады.
Экономикалыц интеграция непзшен екi багытта жYзеге асырылады: бiрiншiден, халыцаралыц экономикалыц уйымдар арцылы, екшшщен географиялыц аймацта орналасцан елдердiц жекелеген тобын цамтитын аймацтандыру багытында. Аталган багыттар интеграцияныц алгышарттары неп-звде жYзеге асыралады. Олар темендегi 2-суретте берiлген.
ИНТЕГРАЦИЯНЫЦ НЕГ1ЗГ1 АЛГЫШАРТТАРЫНА
Интеграцияланатын елдердщ экономикалыц даму децгейлершщ уцсастыгы. Экономикалыц параметрлер сэйкес келмеген жагдайда жекелеген елдер арасында немесе интеграциялыц б1рлеспк пен ел ара-сында преференциялыц кел1амдер жасалады. Оларга сэйкес елдер ушшш1 елдерге цараганда б1р-б1рше цолайлы режим усынады. Преференциялыц келгамдер интеграциялыц удер1стщ дайындыц кезещ ретш-де царастырылады. Осы кел1амдердщ цолданысы негурлым дамыган елдердщ жагдайларымен салыс-тырылатын экономикалыц жагдайлар аз дамыган елде цурылганга дешн жалгасады
Интеграцияланатын елдердщ аумацтыц жацындыгы, ортац шекаралардыц болуы, аумацтыц тутастыц пен цалыптасцан шекараларды тану. Бул фактор келжлк тасымалдау шыгындарын азайтуга мумшндш беред1
Демонстрациялыц эсер: интеграцияланатын елдерде экономикалыц есу царцыны жеделдейда, халыцтыц жумыспен цамтылуы артады, инфляцияныц темендеу1 жэне басца да оц езгерщтер байцалады, бул басца елдерге эсер етед1
Саяси режимдер интеграцияныц артыцшылыцтарын тусшеда, жалпы багытты дамытуга жэне интеграция кезецдерш аныцтауга, сондай-ац жекелеген ек1летпктерд1 улттыцтан жогары органдарга б1рт1ндеп бер1луш цамтамасыз етедг Мундай органдардыц пайда болуы интеграциялыц даму сатыларыныц керсетшш1 болып табылады
2-сурет - Интеграция дамуы алгышарттарыныц сипаттамасы.
Ескерту. [2, 13 б.] эдебиет непзшде курастырылды.
Бiздiц ойымызша, интеграция дегенiмiз - екi немесе одан да кеп тэуелщз экономикалыц субъектшердщ эрцайсысыныц мYДдесi Yшiн тиiмдi бiрлескен ынтымацтастыцты жYзеге асыру мац-сатында олардыц арасында азаматтыц-цуцыцтыц актiлер жасасу арцылы келюшген эртYрлi типтегi жэне байланыс нысандарын цуру арцылы ерщЦ бiрлестiк.
Егер элемдш экономикамен интеграция болмаса, аймактык шаруашылыктардыц жеке дамуы олардьщ тшмдшгшщ TeMeH4eyiMeH 6ipre жYредi. Жекелеген елдер ещрлершщ географиялык, экономикалык, элеуметпк жэне мэдени жакындыгы ещрлердщ бiрьщFай шаруашылык кешендерiне интеграциялануына жэне халыкаралык катынастар жуйесшщ сапалы кайта курылуына ыкпал етедi
[21]. Экономикалык интеграция мэселелерш карастыратын гылыми ецбектердi талдау мега, макро, мезо жэне микро децгейлерде зерттеулердщ басым екендiгi туралы корытынды жасауга мYмкiндiк бередi. Мемлекеттердщ езара ю-кимылы аймактык децгейде жYредi. Аныктаманы негурлым нактырак тужырымдауга мумюндш беретiн интеграцияныц децгейлерш келесiдей децгейге бeлiп карастыруга болады (3-сурет).
ИНТЕГРАЦИЯ ДЕЦГЕИЛЕР!
3-сурет - Интеграциялык удер1стер1 децгейлершщ жжтелуг Ескерту. Эдебиет непзшде куралган [22].
мега децгейде элемдш шаруашылык, жекелеген мемлекеттердiц интеграциялык топтары;
макро децгейде бул тужырымдамага мемлекеттiк шекарага шыгатын барлык аймактары;
мезо децгейге сырткы шекараларыныц б1р бeлiгi мемлекеттiк шекарамен сэйкес келетш шека-ралас аймактардыц экiмшiлiк аудандары;
микро децгейге шагын децгейге мемлекетпк шекарага кiретiн елдi мекендердi камтитын шекара мацы белдеyi жатады.
Экономикалык дамудыц казiргi кезецiнде eнеркэсiптегi интеграциялык бiрлестiктер инсти-туционалды ортаныц мацызды элементi болып табылады, ецбек ешмдшп мен eнеркэсiптiк eндiрiс тиiмдiлiгiнiц артуына колайлы жагдай жасау тургысынан улттык экономиканыц бэсекеге каб> леттiлiгiн арттыруга ыкпал етедi. Халыкаралык экономикалык интеграцияныц эсерлерш зерттеу кезiнде жаца экономикалык география аясында кецiстiктiк козгалыспен тыгыз байланысты орта-лыкка тарту куштершщ езара iс-кимылына жэне eндiрiс факторларына ерекше назар аудару керек.
Сонымен, экономикалык интеграцияныц дамуы елдерге шиюзат пен отын ресурстарын, экономикалык белсецщ халыкты тиiмдi пайдалануга, карапайым экономикалык ынтымактастыктан бастап, негiзiнен саудага негiзделген аумактык ецбек бeлiнiсiн жаксартуга кeмектеседi [23]. Тео-риялык алгышарттарды зерттеу барысында узак уакыт бойы экономикалык гылымда «экономикалык интеграция» тек мемлекеттер арасындагы ецбек белшюшщ нэтижесi болып табылады деген кезкарас басым болды деп айтуга тура келедг
Зерттеу жумысымыздыц такырыбына байланысты экономикалык интеграция мемлекет пен улттык шаруашылык салаларындагы ецщрушшер тарапынан баскарылатын YДерiс екенiне кeзiмiз жеттi. Осыган Кдзакстанныц «Еуропага жол», «Жаца Жiбек жолы» т.б. халыкаралык экономикалык катынастардыц мемлекеттiк стратегиялык багдарламалары куэ болып отыр. Оныц географиялык таралуы шынымен де галамдык болгандыктан, экономикалык интеграция удерю шынайы жаhан-дык саяси кубылыска айналды.
^орытынды. Кррытындылай келе, макала аясында бершген алыс жэне жакын шет елдiк га-лымдардыц ецбектерiнде карастырылган гылыми кезкарастарды басшылыкка ала отырып, б1з езь мiздiц зерттеyiмiзде экономикалык интеграция жеке елдердщ улттык шаруашылыктарын дамыту максатындагы тек бiрiгiп эрекет ету YДерiсi гана емес, сонымен катар ортак экономикалык мудде-лерiне сэйкес бiртYрлi немесе эртYрлi eнiм шыгарудагы кэсiпорындардыц, фирмалардыц, компа-
ниялардьщ, корпорациялар мен Т¥К езара байланыстылыгы мен кооперациялану YДерiсi деген кез-карасты устанамыз. 0лемдiк тэжiрибенi ескере отырып, интеграцияньщ теориялык негiздерiн зерт-теу алдагы уакытта гылыми теориялардыц жiктелуiн аньщтауга мYмкiндiк бередi деп сенемiз.
ЭДЕБИЕТ
[1] Сансызбаева А.Б., Мазбаев О.Б., Саипов А.А., Асипова Ж.М. Экономикалыц интеграция урдгсшщ теориялык нег1здер1 // География жэне геоэкология мэселелер1 - Хабаршысы Гылыми журнал. - Алматы, 2019. - Б. 38-45.
[2] Шерьязданова К.Г. Современные интеграционн^1е процессы: учеб. пос. - Изд. 2-е., доп. - Алматы: ^азац университету 2016. - 12 с.
[3] Онгоро Т. Н. Международная экономическая интеграция: эволюция и границы понятия // Проблемы современной экономики. - 2008. - № 3(27). URL: http:// www. meconomy. ru/art.php?nArtId=2162 (дата обращения 25.11.2020).
[4] Стрежнева М. В. Интеграция и вовлечение как инструменты глобального управления // Современная мировая политика: прикладной анализ / Под ред. А. Д. Богатурова. - М., 2009. - С. 537-557.
[5] Философский энциклопедический словарь / Гл. ред.: Л. Ф. Ильичёв и др. - М., 1983. - 228 с.
[6] Мухаровский Н.В. Трансформация как форма преобразования экономики России в переходный период. - Омск: ОмГУ, 2004. - 302 с.
[7] Deutsch K.W. et al. Political Community and the North Atlantic Area: International Organization in the Light of Historical Experience. - Princeton: Princeton University Press, 1957.
[8] Фомишин С.В. Международные экономические отношения. - М., 2004. - С. 96-98.
[9] Барановский В.Г. Политическая интеграция в Западной Европе. Некоторые вопросы теории и практики. - М., 1983. 31 с.
[10] Сартори Дж. Искажение концептов в сравнительной политологии (III) // Полис. - 2003. - № 5. - С. 67-77.
[11] Merriam-Webster Online Dictionaiy:http://www.m-w.com/dictionaiy/integration http:// www.mw. com/dictionary/integrating http://www.m-w.com/dictionary/unite.
[12] Райзенберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 512 с.
[13] Диденко Н.И. Мировая экономика: экономическая политика в открытой экономике. Ч. 2: Учебное пособие. -СПб.: Изд-во СПбГТУ, 2001. - 145 с.
[14] Овчаренко Н.Е. Модели современных интеграционных процессов. URL: http:// www.xserver.ru/user/msipr/.
[15] Аносова Л.А., Кабир Л.С. Экономическая интеграция в современном мире и экономический регионализм // Актуальные проблемы развития экономики. Экономика и управление. - 2014. - № 3(101). - C. 9.
[16] Байдурин М.С. Обеспечение экономической безопасности ЕАЭС на основе развития экономической интеграции стран СНГ: Дис. ... док. экон. наук. - М., 2017. - 49 с.
[17] Белых А.Г., Иншакова А.Г. Теория инеграции: общая политика как основа интеграции // Вопросы международно-правого регулирования. Вестник ВолГУ - 2005. - Серия 5, вып. 7. - С. 44-45.
[18] Ткаченко Г.Г. Географические факторы интеграции российского Дальнего Востока со странами Северо-Восточной Азии: Дис. ... канд. геогр. наук. - Владивосток, 2011. 14 с.
[19] Иотко С.Г. Типы интеграционных объединений государств, имеющих общую границу // Территориальная дифференциация и регионализация в современном мире. - Смоленск, 2001. - С. 145-149.
[20] Харламова В.Н. Международная экономическая интеграция. - М., 2002. - 8 с.
[21] Воронина Л.А., Горецкая Е.О. Экономическая интеграция регионов в мировое хозяйство // Вопросы экономики. - 2007. - № 18(258). - С. 58.
[22] Джанталеева М.Ш. Государственная политика приграничного сотрудничества России (на примере Астраханской области): Дис. ... док. филос. наук. - Астрахань, 2015. - 29 с.
[23] Панова М.В. Трансформация территориально-отраслевой структуры экономики Венгрии в условиях евроинтеграции: Дис. ... канд. геогр. наук. - Санкт-Петербург, 2016. - 10 с.
REFERENCES
[1] Sansyzbayeva A.B., Mazbayev O.B., Saipov A. A., Assipova Zh.M. Theoretical foundations of economic integration processes // Questions of geography and Geoecology. 2019. No. 4. P 38-45 (in Kaz.).
[2] Sheryazdanova K.G. Modern integration processes: studies'. pos. 2nd ed., add. Almaty: Kazak university, 2016. 12 p. (in Russ.).
[3] Ongoro T.N. international economic integration: evolution and borders of the concept // Problems of the modern economy. 2008. No. 3(27). URL: http://www.meconomy.ru/art.php?nArtId=2162 (accessed 25.11.2020) (in Russ.).
[4] Strezhneva M.V. Integration and involvement as tools of global management // Modern world politics: applied analysis / Ed. by A. D. Bogaturov. M., 2009. P 537-557 (in Russ.).
[5] Philosophical encyclopedia / Editor's note L. F. Ilyichev et al. M., 1983. 228 p. (in Russ.).
[6] Mukharovsky N.V Transformation as a form of transformation of the Russian economy in the transition period. Omsk: OmSU, 2004. 302 p. (in Russ.).
[7] Deutsch K.W. et al. Political Community and the North Atlantic Area: International Organization in the Light of Historical Experience. Princeton: Princeton University Press, 1957.
[8] Fomishin S.V. International economic relations. M., 2004. P. 96-98 (in Russ.).
[9] Baranovsky V.G. Political integration in Western Europe. Some questions of theory and practice. M., 1983. 31 p. (in Russ.).
[10] Sartori John. Distortion of concepts in comparative political science (III) // Polis. 2003. No. 5. P. 67-77 (in Russ.).
[11] Merriam-Webster Online Dictionary:http://www.m-w.com/dictionary/integration http:// www.mw. com/dictionary/integrating http://www.m-w.com/dictionary/unite.
[12] Reisenberg B.A., Lozovsky L.Sh., Starodubtseva E.B. Modern economic dictionary. M.: INFRA-M, 2008. 512 p. (in Russ.).
[13] Didenko N.I. World economy: economic policy in an open economy. Part 2: Tutorial. SPb.: SPbSTU publishing House, 2001. 145 p. (in Russ.).
[14] Ovcharenko N.E. Model of modern integration processes. URL: http:// www.xserver.ru/user/msipr/ (in Russ.).
[15] Anosova L.A., Kabir L.S. Economic integration in the modern world and economic regionalism // Actual problems of economic development. Economics and management. 2014. No. 3(101). P. 9 (in Russ.).
[16] Baidurin M.S. Ensuring the economic security of the EAEU based on the development of economic integration of the CIS countries: Dis. on competition of a scientific degree. academic step. Doc. Econ. M., 2017. 49 p. (in Russ.).
[17] Belykh A.G., Inshakova A.G. Theory of inegration: General policy as the basis of integration // Issues of international legal regulation. Bulletin of the Volga. 2005. Series 5, issue 7. P 44-45 (in Russ.).
[18] Tkachenko G.G. Geographical factors of integration of the Russian Far East with the countries of North-East Asia: Dis. ... Cand. geogr. nauk. Vladivastok, 2011. 14 p. (in Russ.).
[19] Iotko S.G. Types of integration associations of States that have a common border // Territorial differentiation and regionalization in the modern world. Smolensk, 2001. P 145-149 (in Russ.).
[20] Kharlamova VN. international economic integration. M., 2002. 8 p. (in Russ.).
[21] Voronina L.A., Goretskaya E.O. Economic integration of regions in the world economy // Questions of Economics. 2007. No. 18(258). P 58 (in Russ.).
[22] Jantaleeva M.Sh. State policy of cross-border cooperation of Russia (on the example of the Astrakhan region): Dis. ... Doc.filos.s. Astrakhan, 2015. 29 p. (in Russ.).
[23] Panova M.V. Transformation of the territorial and sectoral structure of the Hungarian economy in the context of European integration: Dis. ... Cand.geogr.s. Saint Petersburg, 2016. 10 p. (in Russ.).
А. Б. Сансызбаева1, А. А. Саипов2
'PhD докторант, кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилёва, Нур-Султан, Казахстан)
2Д.п.н., профессор кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилёва, Нур-Султан, Казахстан)
ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ИНТЕГРАЦИИ
Аннотация. Статья посвящена исследованию теоретико-методологической основы понятия «интеграция» и связанных с ним научных концепций и понятий. Особое внимание авторы уделяют анализу классической европейской теории классификации направлений развития интеграционных процессов. Также объясняется эволюция этого явления, рассматриваемого в рамках различных научных школ (неолиберализм, корпорационализм, структурализм, неокейнсианство, дирижизм). Для определения теоретико-методологического и прикладного значения понятия «мировая экономическая интеграция» проведен комплексный анализ взглядов зарубежных авторов.
Ключевые слова: интеграция, экономическая интеграция, граница, рынок, промышленность, предприятие.
A. B. Sansyzbayeva1, A. A. Saipov2
'PhD student of the Department of Physical and Economic Geography (Eurasian national university named after L. N. Gumilyov, Nur-Sultan, Kazakhstan)
2Doctor of Sciences in Pedagogical, Professor of the Department of Physical and Economic Geography (Eurasian national university named after L. N. Gumilyov, Nur-Sultan, Kazakhstan)
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF ECONOMIC INTEGRATION
Abstract. This article is devoted to the study of the theoretical and methodological basis of the concept of "integration" and related scientific concepts and concepts. The authors pay special attention to the analysis of the classical European theory of classification of theoretical directions of development of integration processes. It also explains the evolution of this phenomenon is considered in the framework of different schools of thought (neo-liberalism, corporationism, structuralism, neokeynesians, the dirigisme). To determine the theoretical, methodological and applied meaning of the concept of "world economic integration", a comprehensive analysis of the views of foreign authors is carried out.
Keywords: integration, economic integration, border, market, industry, enterprise.
