CC BY
1УДК 687.1
ЭКОЛОГИЯГА БАЙЛАНЫСТЫ ЗАМАНАУИ КИ1М ДИЗАЙНЫНДАГЫ
YРДIСТЕР
ТАСБОЛАТОВА ИНАБАТ ЦАЙРАТЦЫЗЫ
Алматы Технологиялык Университетшщ «Дизайн» кафедрасыныц ДМ-21-11 тобыныц
студентi, Алматы, ^азакстан
ШАЙЗАДАНОВА ГУЛЬНАР СЕЙТБЕЩЫЗЫ
Алматы Технологиялык Университетшщ «Дизайн» кафедрасыныц ассистент-профессоры, Алматы, ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада заманауи жылдам сэн урдшшц цоршаган ортага тигiзген зияны жэне оны шешу жолдары царастырылады. Экологиялыц кшм Yлгiлерi 2025 жылгы сэн Yлгiсiне цаншалыцты эсер ететшм аныцталады. 2025 жылгы сэн yрдiсiнiц жаца цырлары зерттелт, муныц цогамга эсерi де талцыланады. Зерттеу нэтижестде, 2025 жылгы сэн урдш цоршаган ортага цамцорлыц кврсету мацсатында зиянсыз кшм Yлгiлерiн жарыцца шыгаратынын аныцтаймыз. Мэселен, тек табиги маталардан ттлген турацты сэн, маталарды цайта вцдеу, смарт-маталардан ттлген кшм жэне жасанды интеллекттщ кшм дизайны талцыланады.
Ктт cesdepi: дизайн, жылдам сэн, турацты сэн, апсайклинг, ацылды кшм, жасанды интеллект.
Дизайн - (агылшынша design - жоба, жобалау, сызу, жоспар сурет) керкем сурет жэне сэулет енер^ кшм курастырудыц, енеркэсш буйымдарыныц Yздiк Yлгiлерiн жасау жэне заттык ортаны Yйлестiрушi шараларын камтитын багытыныц атауы. Дизайн кызметшщ непзп максаты - эсем эрi керкем жасалган тутыну заттары мен буйымдарды коршаган ортага лайык Yйлесiмiн жYзеге асырып, удайы олардыц жаца Yлгiлерiн ойлап табу. «Дизайнер» термиш 1600 жылдарга жатады. Дизайн терминдш атауы жаца болганымен оныц негiзi ерте заманда пайда болган. Ерте заманнан-ак адамдар сэндi эрi ерекше киiнудi унаткан.[1]
Сэн дегенiмiз - арнайы бiр орта жэне уакытка байланысты кундылыктар, эдеттер жэне талгамдар жиынтыгы. Сэн - эртYрлi сферада талгамныц уакытша Yмтемдiк етуi. «Сэн» термиш «жасау» дегендi бiлдiретiн латынныц «facere» сезiнен шыккан.[2] Адам когамыныц дамуына жэне жаца тарихи кауымдастыктар пайда болуына байланысты адамныц киiмi де езгерiп отырады. «Сэн», «Сэндену» деген угымдар ец алгаш рет бiздiц заманымызга дейiнгi тас дэуiрiнде Еуропада пайда болган. Ол жерлерде ер адамдар тлдердщ, мYЙiзтумсыктардыц, сусиырлардыц тiсi мен жYндерiнен эртYрлi эшекейлер жасап, оларды мойындарына тагып, терiсiн оц иыкка жамылып жYPудi ец алгашкы сэн тYрiне айналдырган. Сэн дизайныныц тарихы 1858 жылы агылшын тумасы Чарльз Фредерик Уэрт Парижде бiрiншi шынайы жогары сэн YЙiн ашкан кезден басталды. Уакыт ете келе, сэн адамзат емiрiнiц ажырамас бiр белiгiне айналды.[3]
Заманауи элемде адамзат Yнемi сэнге катысты кептеген жарнамалар мен акпараттарга тап болады. Акпараттардыц шамадан тыс кептiгi тутынудыц артуына алып келуi мYмкiн. Соныц нэтижесiнде казiргi тацда «жылдам сэн» ете белец алып келедь Сэн сарапшыларыныц айтуынша, элемде жыл сайын 150 миллиардтан астам киiм шыгарылады, оныц тек 80 миллиарды гана колданылады. Жылдам сэн — бул Yлкен келемдегi киiм-кешек, аяк кшм, эшекей буйымдарды жылдам ендiруге багытталган дизайн жэне маркетинг эдюЦ4] Заманауи сэн элемшде белец алган жылдам сэн адамзат емiрiне Yлкен кауш тендiредi. Сипаттамалык ерекшелiгi: сапасыз материалдарды пайдалану аркылы казiргi сэнге сэйкес киiмдi ете жылдам уакытта шыгарып, арзан багада сату. Бул трендтердщ тез жэне арзан тYPде жобалануын жэне жасалуын камтамасыз ету Yшiн тутынушыга ец соцгы сэндi буйымдарды арзан багамен сатып
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
алу мумкшдшн береди Бул Yрдiс 2000 жылдардьщ ортасында «Бохо-шик» сэнде болган кезде ерекше танымал болды. ^олжетiмдi багамен жылдам eндiрiстщ бул философиясын H&M, Zara, Shein, Peacocks жэне Topshop сиякты ipi белшек саудагерлер пайдаланады.[5] Жылдам сэннщ негiзгi максаты - накты уакыт режимiнде тутынушылардыц тез езгеретш талгамына Yнемдi тYPде жауап бере отырып, eнiмдi жылдам eндiру.[6] Жылдам эрекет ету эдiсi токыма eнеркэсiбiндегi eндiрiстiк процестердi жаксарту Yшiн eндiрiс процесшщ уакытын кыскарту максатында эзiрлендi. Американдык киiм-кешек кауымдастыгы (AAFA) 1980-шi жылдардыц басында бэсекелестiк каушн жою Yшiн жобаны бастады.[7] Сол уакыттан берi келе жаткан бул Yрдiс казiргi тацда коршаган ортага зиянын тигiзiп отыр. Токыма буйымдарын жаппай eндiруде кeбiне арзан синтетикалык материалдар пайдаланылуы нэтижесiнде элемде бiр маусымнан артык емес киiлетiн сапасыз киiмдер тонналап шыгарылады. 2000 жылдан бастап элемде киiм eндiрiсi ею есе eстi, ал кшмнщ орташа кызмет ету мерзiмi 40%-га кыскарды.[8]
Сурет 1 — Жылдам сэннщ коршаган ортага эсерЦ9]
Киiм дизайны саласыньщ коршаган ортага зиян rari36eyi Yшiн мынадай жолдарды карастыруга болады:
1) Туракты сэн — ягни, бул жылдам сэнге карама-карсы. Бул ете сапалы, табиги маталарды колдану аркылы жYзеге асырылады.
2) Апсайклинг — буйымды кайта ецдеу. ^аз1рп тацда дизайнерлер арасында ете танымал тэсш.
3) Смарт-маталар — жаца инновацияларга сэйкес коршаган ортадагы белгш бiр кубылыска байланысты езшщ касиетш езгертетiн маталар.
Экологиялык тургыдан 2025 жылгы сэн бойынша турактылык пен сапа кшмдерде Yлкен рел аткарады. Зерттеу бойынша тутынушылардыц 60%-ы кшм тацдауда турактылыкты мацызды санайды.[10] Сол Yшiн де дизайнерлер 2025 жылгы коллекцияларына табиги таза материалдарды, екiншi ецделген материалдарды коскан. 2025 жылы брендтер коршаган ортага зиянсыз киiмдердi шыгаруга тырысады. Оныц бiр мысалы ретiнде пластикалык бетелкелер мен баска да калдыктардан жасалган кайта ецделген полиэфирлi матаны пайдалану болып табылады.Щ] Бул материал калдыктарды азайтуга кемектесш кана коймайды, сонымен катар ете берш. Туракты сэннiц тагы бiр аспектiсi калдыктарды азайту болып табылады. Кептеген брендтер калдыктарды азайту жэне ендiрiс тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн 3D басып шыгару жэне сандык маталарды басып шыгару сиякты технологияларды колдана бастайды, бул токыма енеркэсiбiндегi цифрландыру калдыктарды 30-50% азайтуга мYмкiндiк беред^ бул
айтарлыктай экономикалык жэне экологиялык пайда.[12] 2025 жылы сэнде зыгыр, макта, жун, жiбек сиякты табиги маталар болады. Дизайнерлер кайта ецделген полиэстер, органикалык макта, зыгыр жэне джут сиякты кайта ецделген материалдарды кебiрек пайдаланады. Сондай-ак биологиялык ыдырайтын пластмассалар, куннен куат алатын маталар жэне дене температурасын реттей алатын смарт маталар сиякты инновациялык материалдар белсендi турде енпзшуде.[13]
Апсайклинг — агылшын тiлiнен аударганда «upcycling» материалдар мен заттарды кайталама пайдалану, олар Yшiн жаца функционалдылыкты жасау жэне олардыц кундылыгын арттыру. Ескi заттарды жаца бiр буйымга айналдыратын шыгармашылык кезкарас. 20-шы гасырдыц басынан бастап апсайклинг енер туындыларын жасау Yшiн, сондай-ак акша Yнемдегiсi келетiн адамдар емiрiнiц баска салаларында колданды. Бул эдiс мэжбYрлi шара болды жэне оны кебiнесе кедейлер колданды. Экономикалык тураксыздык пен тауар тапшылыгы адамдарды ескi заттарды кайта жасауга мэжбYP етп.[14] Алайда казiргi тацда апсайклинг эдiсiн кептеген iрi брендтер, соныц iшiнде Maison Margiela, JW Anderson, Hermès, Chloé, Chopova Lowena, Greg Lauren, Stella McCartney, Patagonia пайдаланады.[15] Себебi: бул эдiс аркылы кептеген жарамсыз киiмдердi тYрлi сэндi дизайн ойластыра отырып кайта ецдейдь Бул тэсiл киiмге жаца емiр сыйлап кана коймай, коршаган ортага Yлкен пайдасын тигiзедi. Апсайклингтщ мэнi Германияда пайда болды: юкер жэне утымды немiстер жаксы, бiрак ескiрген заттар мен материалдардан жаца заттарды, кейде limi мYлдем баска максатта колдануга болады деп ойлады.[16]
2025 жылы маталар ендiрiсiнде инновациялык технологияларды колдану мацызды болып табылады. Мысалы, смарт-маталар коршаган ортага байланысты езiнiц касиетiн езгертедi. Смарт-маталардыц тагы бiр ерекше тYрi температурага байланысты матаныц тYсiн езгертуi. Негiзiнен мундай технология дене температурасына немесе коршаган ортага байланысты тусш езгертетiн смарт-маталар болашакта Yлкен сураныска ие болады.[17] MIT университетiнiц жYргiзген зерттеуi бойынша, мундай маталар киюге жарамдылыкты жаксартып кана коймай, киiм дизайнына жаца мYмкiндiктер ашады. Бул ез кезегшде дизайн индустриясыныц дамуына Yлкен септшн тигiзедi. Акылды материалдар тужырымдамасын алгаш рет жапондык профессор Тошиёси Такаги усынган. Ол 1989 жылы информатиканыц мазмунын материалдардыц курылымымен жэне кызме^мен байланыстыра отырып, бул тужырымдаманы алга тартты.[18] Акылды материал — дегенiмiз материалдыц езi сырткы тiтiркендiргiштердi кабылдап, сырткы жагдайлардыц езгеруiне сэйкес реакция жасап, raidi эрекеттердi орындай алатынын бiлдiредi.[19] Жалпы айтканда, смарт материалдар жет функциясы бар жаца функционалды материал: тану функциясы, керi байланыс функциясы, акпаратты тану жэне сактау функциясы, жауап беру функциясы, езiн-езi диагностикалау кабiлетi, езiн-езi емдеу кабшеп жэне бейiмделу кабiлетi.[20]
Сурет 2 — Акылды материалдан жасалган буйымдар.[21]
Smart Fabrics нарыгыныц келемi 2024 жылы 6,81 миллион бiрлiкке багаланды жэне 2029 жылга карай 11,38 миллион бiрлiкке жетедi деп кYтiлуде, болжамды кезецде (2024-2029) CAGR 10,85% еседЦ21] Соцгы бiрнеше жылда денсаулыкты бакылау, коргау жэне кауiпсiздiк, салауатты емiр салты сиякты токыма негiзiндегi портативт жеке жYЙелер саласындагы зерттеулер мен эзiрлемелер Yлкен кызыгушылык тудырды. Жакында Массачусетс технологиялык институты адам денсаулыгыныц ец мацызды керсеткiштерiн, ягни жYрек согу жиiлiгiн, тыныс алу жишпн жэне температураны есепке алатын акылды кшм эзiрледi. Буган терiге сэйкес келетш матага сезiмтал сенсорларды тсгу аркылы кол жеткiзiлдi.[22]
Сэн индустриясы киiмге ерекше эстетика беру Yшiн акылды маталарды пайдалануда. Киiмнiц тYсi, елшемi немесе пiшiнi сиякты сырткы керiнiс сипаттамаларын току технологиясы аркылы езгертуге болады. Киiмдегi акылды маталар пайдаланушыга коршаган ортамен езара эрекеттесуге жэне деректердi енгiзiлген сенсорлар немесе етюзпш жiп аркылы киетiн кшм аркылы киетш курылгыларга ж1беруге мYмкiндiк бередi.[23]
Кесте 2 — Акылды материалды колданатын брендтер:[24]
Бренд атауы Сипаттамасы
Uniqlo UNIQLO белсендi OMÏp салты топтамалары спортшылармен бiрлесiп жасалган инновациялык жэне технологиялык жетiлдiрiлген матага негiзделген. Мысалы, AIRism матасы, тез кебедi, бiркелкi кесу аркасында терiнi тiтiркендiрмейдi жэне дененщ тыныс алуына мYмкiндiк бередi немесе торлы курылымы аркасында ылгалды лезде ашрш, тарататын салкын DRY-EX материалы. Оныц тагы бiр касиетк ол ультакYлгiн сэулелерден коргайды.Г251
Under Armour 2016 жылы Under Armour езшщ алгашкы смарт аяк киiмiн, уакыт пен узактыкты, кашыктыкты жэне маршрутты коса алганда деректердi кадагалайтын жэне сактайтын кiрiстiрiлген RecordSensor технологиясымен жабдыкталган UA SpeedFormGemini 2 Record-ты таныстырды.[271
Levi's 2017 жылы Google жэне Levi's смартфонды жецге типзу аркылы баскаруга мYмкiндiк беретiн смарт куртка Levi's Commuter Trucker Jacket жарык керген болатын. Бул кэдiмгi джинсы кYртеге уксайды, бiрак сол жак жецде инновациялык Жаккард матасынан тiгiлген
юрютсру бар. Осыныц аркасында жец сенсорлык экран сиякты жумыс iстейдi - жанасулар кемепмен ол смартфонды баскаруга мYмкiндiк бередi, оган сигнал курткага бекiтiлген арнайы курылгы аркылы _ бершедЦ28]_
Жасанды интеллект (AI), заттар интернетi (IoT), 3D басып шыгару, кецейтшген жэне виртуалды шындык (AR жэне VR) жэне блокчейн сиякты жаца технологиялар кшм индустриясын езгертедЦ29]
Бул инновациялар калдыктарды азайтуга, жумыс ^шшщ тапшылыгын жэне жетюзу тiзбегiндегi тиiмсiздiктi шешуге кемектеседi. AI суранысты дэлiрек болжауга кемектеседi жэне IoT жетюзу тiзбегiн ашык етедц 3D басып шыгару аркылы аз ысырапты жэне жеткiзу уакытын азайта отырып, сураныс бойынша енiмдердi шыгара аласыз.[30] Киiмде аддитивтi ендiрiстi колданудыц мысалдары:
3D басып шыгару брендтерге киiмдердi тутынушылардыц калауына карай тсгуге мYмкiндiк бередi. Бул технология жайлылыкты камтамасыз етедi, калдыктарды азайтады жэне киiмдi сураныс бойынша шыгаруга мYмкiндiк бередi. Дизайнерлер сэндi аксессуарлар мен кшмдердщ прототиптерiн жылдам жасау Yшiн 3D басып шыгаруды пайдаланады. Бул жобалау процесш жылдамдатады жэне жылдам реттеуге байланысты оныц кунын темендетедьКомпаниялар материалды аз калдыратын киiм жасау Yшiн косымша ендiрiстi колданады. Бул эдю коршаган ортага эсердi азайтуга кемектеседЦ31]
Кесте 3 — Киiм дизайнындагы жасанды интеллект жэне оныц аткаратын кызметi.
Жасанды интеллект Аткаратын кызметг
Fcty Lab Аяк киiмдi 3D басып шыгару шешiмдерiн жасайтын американдык компания. Ол цифрлык жобаларды накты енiмге айналдырады. Компания енiмдiлiктi сынау, косымша ендiрiс жэне матага тiкелей басып шыгару аркылы дэлдш пен инновацияны усынады.[32]
Zyod Zyod платформасы эзiрлеуден бастап жетюзуге дейiнгi процестердi оцтайландырады, суранысты болжайды жэне енiм сапасын автоматты тYPде бакылайды. Бул ендiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, тэуекелдi азайтады жэне ец аз калдыкпен жылдам, мелдiр жеткiзудi камтамасыз етедь Бул — Yндiстандык стартап.[33]
Fibbl Startup Fibbl электрондык коммерция сайттарына 3D жэне AR функционалдыгын бiрiктiретiн кызмет ретiнде платформаны (SaaS) усынады. Ол физикалык енiмдердi кез келген курылгы мен пiшiммен Yйлесiмдi 3D Yлгiлерiне тYрлендiредi. Пайдаланушылар 3D/AR мYмкiндiктерiн косып, ешiре алады жэне сырткы тYрiн брендiне сэйкес реттей алады.[34]
CleanTech CleanTech токыма енеркэсiбiнiц кемiртегi шыгарындыларына, кайта ецдеуге жэне ресурстардыц саркылуына байланысты мэселелерiн шешедi. Текстильдi кайта ецдеу жYЙелерi лактырылган киiмдi жаца матага айналдырады. Сусыз бояу технологиялары суды жэне зиянды химиялык заттарды пайдалануды болдырмайды. Энергия Yнемдейтiн ендiрiстiк процестер энергия шыгынын азайтады. Биоматериалдар мен кемiртектi устау технологиялары калдыктарды азайтады жэне химиялык заттарды пайдалануды азайтады. Бул инновациялар туракты даму жэне ресурстарды тиiмдi баскару Yшiн мацызды.[35]
Nextwear Нигериялык Nextwear Technologies стартапы денсаулыкты бакылау
Technologies Yшiн электроника мен сенсорлармен акылды кшм жасайды
NEXTSmart-Bra Cup смарт кекiрекше инвазивтi емес ультрадыбыстык технологияны колдана отырып, CYт безi обырын ерте кезецдерiнде аныктайды. СYт безiнiц бейнесiн жасау Yшiн дыбыстык шагылыстарды пайдаланады. Бул дэр^ерге бармай-ак жагдайыцызды бакылауга мYмкiндiк береди Энiмдi пайдалану оцай жэне диагностиканыц жогары дэлдiгiн камтамасыз етедЦ36]
^орытынды: Зерттеу нэтижесiнде жылдам сэннiц эсершен болган экологиялык бузылыстар заманауи кшм дизайнында Yлкен рел алатыны аныкталды. Жылдам сэннiц коршаган ортага зияны талкыланды. Экологиялык бузылыстардыц себебiнен жылдам сэнге карсы туратын туракты сэн туралы шолу жасалды жэне кшм енеркэабшен болатын экологиялык киындыктардыц алдын алу Yшiн кецестер усынылды. 2025 жылгы сэн — бул барлык адамдар Yшiн жаксы болашакка умтылатын саналы сэн. Аныкталган зерттеу бойынша, алдагы жылы дизайнерлер кайта ецделген материалдарды пайдалану, шыгарындыларды азайту жэне туракты жалакыны колдау аркылы туракты жэне этикалык ендiрiс эдiстерiн устанады. Сонымен катар, жасанды интеллект пен смарт матаны колдану да колданыска ие бола бастайды. Сэндегi технология шыгармашылык пен инновация Yшiн бурын-соцды болмаган мYмкiндiктердi ашып, сэндi ерекше эрi колжетiмдi етедi. Негiзгi назар туракты даму мен элеуметпк жауапкершшкке багытталган.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Анализ размера и доли рынка смарт-тканей — тенденции роста и прогнозы (2024-2029гг.), [Электронды ресурс], URL: https://www.mordorintelligence.com/ru/industry-reports/smart-fabrics-market
2. Быстрая мода, [Электронды ресурс], Сайт: Wikipedia, URL: https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91 %D1%8B%D1 %81%D1%82%D 1%80%D0%B0%D1 %8F %D0%BC%D0%BE%D0%B4%D0%B0
3. Влияние быстрой моды на экологию и ценность восприятия одежды, [Электронды ресурс], Сайт: Dubhumans, URL: https://dubhumans.com/ru/vplyv-shvydkoi-mody-na-ekolohiiu-ta-tsinnist-spryiniattia-odiahu/, КYнi: 04.01.2024
4. Использование старых, бывших в употреблении предметов гардероба, в создании новых моделей,[Электронды ресурс], Сайт: Profashion,
URL: https://profashion.ru/ журнал и портал о моде для профессионалов
5. История создания бренда Under Armour,[Электронды ресурс], URL: https://snaryad.su/novosti/istoria-sozdania-brenda-under-armour
6. Классификация и применение смарт-текстиля,[Электронды ресурс], URL: https://www.testextextile.com/ru/classification-and-application-of-smart-fabric-textiles/, ^ш : 25.11.2020
7. Материалдык мэдениет жэне дизайн тарихы. Ж.А.Сындарова, А.Т. Келесесхан — Алматы: TechSmith, 2023 ж.-224 б.
8. Мода и текстиль: прогноз трендов 2025 года.[Электронды ресурс] Сайт: Метр ткани, URL: https://metrtkani.ru/blogs/blog/moda-i-tekstil-prognoz-trendov-2025-goda
9. Модные горизонты 2025: что ожидает нас в мире стиля? [Электронды ресурс], URL: https://sibac.info/primery-oformleniya-spiska-literatury, ^ш: 20.09.2024
10. Мода 2025 года: тренды, которые нас ждут, [Электронды ресурс], URL: https://dzen.ru/a/ZnhOgOFfEimNAEUU, Куш: 23.06.2024
11. Сэн,[Электронды ресурс] Сайт: Wikipedia, URL: https://kk.rn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D3%99%D0%BD
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
12. Чересчyр yмелые ручки: что такое апсайклинг, Мария Соyза, [Электронды ресyрс], URL: https://trends.rbc.ru/trends/green/624a9ce19a7947caed7d6432?from=copy, КYнi: 13.06.2024
13. Что такое апсайклинг?,[Электронды ресурс], Сайт: Kislorod.io, URL: https://kislorod.io/prosto-o-slozhnom/chto-takoje-apsajkling/, КYнi: 26.10.2018
14. 10 лет в России: За что мы любим Ц№ОЬО,[Электронды ресурс] URL: https://entermedia.io/fashion/10-let-v-rossii-za-chto-my-lyubim-uniqlo/
15. 10 новых технологий и инноваций в сфере производства одежды в 2025 году и примеры стартапов, [Электронды ресурс], Сайт:innovanews.ru, URL: https://innovanews.ru/info/innovations/10-novykh-tekhnologijj-i-innovatsijj-v-sfere-proizvodstva-odezhdy-v-2025-godu-i-primery-startapov/, ^ш: 04.10.2024
16. 100 Фактов о моде,[Электронды ресурс], URL: https://dzen.ru/a/ZBSuOzxYrSDL 0ci, Kym: 18.03.2023
17. Google и Levi's разработали «умную» куртку,[Электронды ресурс], URL: https://www.vedomosti.ru/technology/articles/2017/09/26/735458-google-levis, Ky^: 26.09.2017
18. Smart Fabric Textiles: Recent Advances and Challenges,[Электронды ресурс], Макала: Recent Advances in Sustainable Textiles, Авторы: Heitor Luiz Ornaghi Júnior ,Roberta Motta Neves, Francisco Maciel Monticeli, Lucas Dall Agnol, URL: https://www.mdpi.com/2673-7248/2/4/34, KYm: 21.11.2022
