Научная статья на тему 'ЭКОЛОГИК ТАЛИМ-ТАРБИЯДА МУОММО ВА ЕЧИМЛАР'

ЭКОЛОГИК ТАЛИМ-ТАРБИЯДА МУОММО ВА ЕЧИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
216
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Сирожиддин Баракаевич Қораев

Экологик муаммоларнинг тобора глобал аҳамият касб этиб бораётганлиги инобатга олиниб, сўнгги йилларда муҳим устувор вазифалар билан бир қаторда атроф муҳит муҳофазаси, экологик маданият, экологик таълим-тарбия, экологик маърифат масалаларига алоҳида эътибор берилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭКОЛОГИК ТАЛИМ-ТАРБИЯДА МУОММО ВА ЕЧИМЛАР»

ЭКОЛОГИК ТАЛИМ-ТАРБИЯДА МУОММО ВА ЕЧИМЛАР

Сирожиддин Баракаевич Караев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти академик лицейи ижрочи

директори

Экологик муаммоларнинг тобора глобал ахамият касб этиб бораётганлиги инобатга олиниб, сунгги йилларда мухим устувор вазифалар билан бир каторда атроф мухит мухофазаси, экологик маданият, экологик таълим-тарбия, экологик маърифат масалаларига алохида эътибор берилмокда.

Экологик таълимнинг долзарблиги мамлакатимиз табиати, экотизимлари, атроф мухитни бекарорлик ва издан чикишдан асраш, ахолининг экологик маданиятини ошириш, ушбу ута жиддий, хаётий масалаларга ахолининг барча катламлари, айникса, ёшлар хисса кушиши зарурлиги билан белгиланади.

Бугунги кунда узлуксиз экологик таълим мактабгача таълим-тарбия муассасаларида табиат ва ташки олам билан танишувдан бошланиши барчага маълум. Уз навбатида, мамлакатимиздаги барча умумтаълим мактабларда, лицей ва коллежларда экологияга оид дарслар олиб борилаётган булса, олий укув юртларида эса экология кафедралари ташкил этилган.

Хрзирги авлод куз унгида махаллий ва регионал экологик инкироз вазиятлари кузатилмокда. Бунда инсон томонидан узгартирилган табиатнинг ижтимоий тараккиётга таъсирининг кескин ортиши кузатилади.

Инсоният тарихида экологик инкирозлар куплаб кузатилган. Уларнинг натижасида миллионлаб гектар ерлар чулга айланган, минглаб усимлик ва хайвон турлари кирилиб кетган, урмонларнинг майдони кискарган, гуллаб яшнаган цивилизациялар инкирозга юз тутган.

Атроф мухитдаги катта куламидаги салбий экологик узгаришлар XVII асрдан бошланган ва ХХ асрнинг бошларига келиб ер юзидаги экологик системаларнинг 20% бузилган. XX асрнинг иккинчи ярмига келиб кисман ва тула бузилган экосистемалар хиссаси 63% дан ошди.Миллий маънавиятимиз илдизига чукур сингиб кетган ва асрлар оша теранлашиб борган халкимиз кадриятида табиатга булган эхтиром бекиёс. Юртимизда уни эъзозлаш анъанаси эса инсоният тарихи кадар кадимийдир. Умуман айтганда, атроф-мухитга муносабат, уни англаб етишга булган интилиш Шарк, айникса, Марказий Осиё халклари тарихида узгача хусусиятга эга. Бундан куриниб турибдики, атроф-мухитга эътибор хар бир даврда долзарб ахамият касб этганлигини куришимиз мумкин.

Бугун экология уз ичига 60 дан ошик фанларни уз ичига камраб олган. Экология жамийки тирик мавжудодлар ва уларни ураб турган атроф-мухит уртасидаги узаро муносабатни, таъсирни урганувчи, тахлил килувчи ва

истиккболини белгилаб берувчи илмий, амалий йуналишлар мажмуи хисобланади. Хрзирги кунда ер юзида ахоли сонининг купайиб бориши туфайли унга булган талабларнинг ортиб бориши, фан ва технологияларнинг юксак даражада ривожланиши инсоннинг табиатга таъсири микёсини хаддан ташккари даражада орттириб юборди.Натижада махаллий, минтакавий, умумбашарий характерга эга булган турли хил экологик муаммолар келиб чикди ва улар инсоният цивилизациясининг давомийлигига хавф солмокда. Жахон микёсида утказилган бир катор суровномалар натижаларига кура дунё ахолисининг аксарияти экотизимларнинг бузилиши, атроф-мухитнинг ифлосланиши ва биохилма-хилликнинг камайиши каби экологик муаммолар инсоният учун энг катта хавф тугдирмокда, деб хисоблайди.Ер юзида иклим кескин узгариб бораяпти. Бунга сабаб атмосфера таркибида карбонат ангидрид микдорининг узлуксиз ортиб боришидир. Айни пайтда ёкдлгиларнинг ёниши хисобига йилига 20 млрд тоннадан ортик карбонат ангидрид атмосферага чикарилади. Экологик хавфсизлик нуктаи назаридан Узбекистон Республикаси худуди учун куйидагилар катта ахамиятга эга: сув ресурсларининг ифлосланиши ва чучук сув етишмаслиги, атмосфера хавосининг ифлосланиши, тупрок шурланиши ва унинг таназзулга учраши, каттик чикиндилар (захарли саноат чикиндилари)нинг тупланиши, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш, табиий ва техноген тусдаги фавкулодда вазиятлар, радиациявий хавфсизлик, атроф-мухит холатининг саломатликка таъсири, энергия такчиллиги. Атмосферага хар йили юз миллионлаб тонна ифлослантирувчи моддалар ажратилади. Атмосферада зарарли газларнинг ортиб бориши кислотали ёмгирларнинг купайишига сабаб булди. Узбекистонда мевали дарахтлар хосилдорлигининг камайиши, узумзорларнинг касалланиб, йилдан йилга кам хосил беришининг асосий сабабларидан бири хам кислотали ёмгирларнинг купайиб боришига олиб келмокда. Кейинги пайтларда урмонларнинг кесилиб, камайиб кетиши, шунингдек, куриб колаётгани жуда аянчли натижаларга олиб келиши мумкин. Урмонларнинг йуколиши иклимнинг кескин узгаришига, сув бойликларининг камайишига, тупрок холатининг ёмонлашишига хам олиб келмокда. Экология фанига оид тадкикотлар куп йуналишлар буйича олиб борилган булса-да, халкимизнинг экологик маданияти, миллий экологик анъаналар ханузгача чукур урганилмай келинмокда.Шу маънода, миллий маънавиятимизнинг серкирра ва теран илдизларига таянган холда мафкуравий тарбия йуналишларини ишлаб чикишда экологик мафкура, таълим ва тарбия тизимини яратиш алохида урин тутиши лозим Бунинг учун нималар килишимиз ва кандай ишларни амалга оширишимиз керак. Эътироф этиш жоизки, Ватан равнаки, авалло, унинг баркамол фарзандларига, уларнинг маънавий ва жисмоний камолотига бевосита боглик. Бу уз навбатида хар бир юртдошимизнинг зиммасидаги юксак фукаролик масъулиятини хис этишни, уз

манфаатларини уз юрти, халки манфаатлари билан уйгунлаштириб яшашга даъват этади. Сир эмаски, хар кайси давлат, хар кайси миллат нафакат табиий бойликлари билан, иктисодий, ва харбий салохияти билан, биринчи навбатда, узининг юксак маданияти ва маънавияти билан кудратлидир. Шу маънода юксак маънавиятли халкимиз Она Ватанни ва Она табиатни асраш мукаддас бурч эканлигини хар бир шахс,хар бир фукоро доимо хис этмоги лозимдир.

Халкимизга хос менталитет ва миллий кадриятларимиз асосида ёшларни табиатни севиш ва кадрлашга, табиат бойликларини асраб-авайлашга ургатиш замонавий таълим тизимида асосий уринлардан бирини эгаллаши зарур.

Булажак укитувчиларнинг экологик лаёкатини шакллантириш модели уларнинг педагогик таълим максадига жавоб бериши керак. Укитувчилар тайёрлашнинг мавжуд илмий концепцияларини тахлил килиш бизга йуналтирилганлик хакида фикр билдиришга имкон беради:

• олий укув юрти битирувчиси эгаллаши керак булган билим ва куникмалар тавсифи;

• кобилият ва куникмалар (конструктив, ташкилий, коммуникатив, ахборот, таълим, ташкилий, сафарбарлик, тадкикот, уз-узини такомиллаштириш);

• жамият ва шахснинг замонавий талабларини хисобга олган холда, унинг ахлокий, мафкуравий ва фукаролик позицияларини ифодаловчи шахснинг узига хосликлари ва хусусиятларини тавсифлаш;

• талаба шахсини шакллантиришнинг яхлит жараёнини ташкил этиш учун зарур ва етарли тизимни ташкил этиши лозим булган мутахассиснинг малака ва куникмаларига куйиладиган талаблар.

Укитувчиларни тайёрлаш моделини ишлаб чикишда урнатилган илмий ёндашувлар, ушбу моделни куриб чикишнинг яхлитлиги ва изчиллигига интилиш, замонавий таълимнинг гуманистик концепциясининг энг мухим максади сифатида булажак укитувчининг индивидуаллигини ривожлантириш жихатига асосий эътибор бермайди.

Шунинг учун булажак укитувчининг касбий компетентлиги тузилмасини куриш учун касбий фаолият тузилмалари, шахсий сифатлар ва индивидуал хусусиятлардан иборат куп компонентли модел асос килиб олинди

Шу маънода, миллий маънавиятимизнинг серкирра ва теран илдизларига таянган холда мафкуравий тарбия йуналишларини ишлаб чикишда экологик мафкура, таълим ва тарбия тизимини яратиш алохида урин тутиши лозим.

Экологик таълим тизимининг долзарблиги мамлакатимиз табиатини, экотизимларини, атроф-мухитни бекарорлик ва издан чикишидан асраш, ахолининг экологик маданиятини ошириш, ушбу ута жиддий, хаётий масалага

ахолининг барча катлами, айникса, ёшлар томонидан салмокди хисса кушилиши зарурлиги билан белгиланади.

Бирок экологик таълимни амалга ошириш жараёни тахлиллари уни ташкил этишда ислохотларни тулик руёбга чикаришга тускинлик килувчи жиддий камчиликлар сакланиб колаётганлигини курсатмокда.

Экологик таълим-тарбияга оид электрон услубий воситаларни яратиш ва инновациялардан фойдаланишни кенг йулга куйиш,таълим сохасидаги хамда экология ва атроф мухитни мухофаза килиш сохасидаги давлат бошкаруви органлари уртасида экологик таълим тизимини такомиллаштириш борасидаги самарали хамкорликни йулга куйиш лозимдир.

Ёшларда экологик маданиятни юксалтириш %ар бир инсонда табиатга нисбатан меур-мууаббат рууини шакллантириш, атроф мухитни мухофаза цилиш нафацат давлат ва жамият, балки %ар бир фуцаронинг вазифаси булишига эришиш экоуаракатнинг устувор дастурий вазифаларидан бири уисобланади. Эътироф этиш жоизки, экологик муаммоларни %ал этишда нафацат хужалик фаолиятида ресурс тежовчи ва экологик тоза технологияларни жорий цилиш, табиатни мухофаза цилиш тадбирларини амалга ошириш, шу билан биргаликда соуага оид цонунчиликни такомиллаштириш борасидаги чора-тадбирларнинг узигина ушбу соуадаги муаммоларни %ал этишда етарли эмаслигини даврни узи курсатмоцда. Бу борада ахолининг, айницса, ёшларнинг экологик маданиятини юксалтириш, %ар бир инсонда атроф-мууитга эутиёткорона муносабатда булиш, мамлакатнинг ноёб табиатини келгуси авлодлар учун асраб-авайлаш %иссини шакллантириш, экологик уолатни яхшилаш ва атроф-мууитга салбий антропоген таъсирнинг олдини олиш асосий омиллардандир.

Табиатда руй бераётган нохуш ходисалар окибатларини бартараф этиш, руй бериши мумкин булган бундай вазиятларнинг олдини олиш хозирги куннинг долзарб вазифаларидан биридир. Инсоннинг табиатга нотугри таъсир курсатиши натижасида юзага келадиган салбий холатларнинг олдини олишда экологик таълим -тарбиянинг урни нихоятда катта.

Таълим сохасидаги укитувчи-мураббийларнинг фаолиятини услубий жихатдан таъминловчи укув материаллари, шу жумладан экология ва атроф мухитни мухофаза килиш сохасига оид укув кулланмалари, укувчи ва талабалар учун зарур булган дарсликларни етарлича ишлаб чикиш максадга мувофикдир

Бугунги кунда хар бир кишини соглом турмуш тарзига интилиши ва экологик маданиятини шакллантириши, инсонларда табиатга нисбатан ижобий туйгу, караш ва харакатларнинг шаклланишини кузда тутади-ки, улар махаллий, миллий ва умуминсоний кадриятлар билан уйгунлашиб кетади. Экологик

маданиятни шаклланиши табиатни саклаб колиш, уни умрини узайтиришнинг асоси булиб хизмат килади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси "Таълим тугрисидаги конун"

2. Узбекистон Республикаси "Кадирлар тайёрлаш" миллий дастури.

3.Peter Rellero, Dinah Zike. Ecology. USA, Glencoe. 2005.

4.To'xtaev A. Ekologiya. T.: O'qituvchi. 1998., 2001.

5. Хо^апага!^ O'., Mirsovurov M., Norbobayeva T. Ekologiya va barqaror taraqqiyot ta'limi. T. Navra'z.2014.

6.M.Begon, Colin R. Townsend, and John L.Harper. Ecology. UK. 2006.

7.Турсунов Х.Т., Рахимова Т.У. Экология - Т.: "Chirnr ENK", 2006.

8. Эргашев А. Умумий экология- Т.: "Узбекистон", 2003. 9.Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. -М.: "Просвещение"

10.Рафиков А.А .Геоэкологик муаммолар.-Т Укитувчи, 1997

11. Глушкова Л. С. Экологическая компетентность преподавателя: проблемы и пути формирования. Непрерывное профессиональное образование: Сб. науч, статей / Под ред. Н. Ю. Никулиной, С. Г. Шпилевой. Калининград: Изд-во РГУ им. И. Канта, 2006.

12. Глушкова Л. С. Сущность экологической компетентности учителя. Педагогическое образование в Калининградской области: история, перспективы развития и сотрудничества: Мат-лы междунар. науч.-практ. конф. 19—20 декабря 2003 г. Калининград: Изд-во КГУ, 2004.

13. Глушкова Л. С. Международное сотрудничество в целях формирования экологических компетенций преподавателя. Формирование профессиональной компетентности специалиста в условиях непрерывного образования / Мат-лы междунар. науч. -практ. конф. Калининград: Балтийский институт экономики и финансов, 2007.

14. Ramazonov, B. R., Mutalov, K. A., Fayziev, V. B., & Koraev, S. B. (2020). Morphogenetic characteristics and biological activity of takyr and meadow soils of the republic of karakalpakstan (on the example of soils of chimbay district) morphogenetic characteristics and biological activity of takyr and meadow soils of the republic of karakalpakstan (on the example of soils of chimbay district). Journal Of Critical Reviews, 7(5), 243-249.

15. Баракаевич, К. С., Рамазонов, Б. Р., & Журакулович, X. Р. (2020). СУВ РЕСУРСЛАРИНИНГ ТАЩИСЛИГИ-ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК МУАММО. Биология ва экология электрон журнали, 4(2).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.