Научная статья на тему 'ЭФТАЛИЙЛАР ВА “ТУЮХУНЛАР” ОРАСИДАГИ ЭТНИК ЯҚИНЛИК МАСАЛАСИ ТЎҒРИСИДА'

ЭФТАЛИЙЛАР ВА “ТУЮХУНЛАР” ОРАСИДАГИ ЭТНИК ЯҚИНЛИК МАСАЛАСИ ТЎҒРИСИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бобоёров Ғайбулла

Ўрта Осиё тарихида ўзига хос ўрин эгаллаган сулолалардан бири бўлмиш эфталийлар (440–565) ўтмиши билан боғлиқ бир қатор масалалар бугунгача ўз ечимини топмаган. Айниқса, ушбу сулоланинг келиб чиқиши, илк яшаган юрти, сўзлашув тили бўйича бир тўхтамга келинмаган. Айрим изланувчилар эфталийларни эроний элатлар сирасига киритсалар, бошқалар эса уларнинг негизи туркий тилли эл-улусларга бориб тақалади, деб қарайдилар. Шунингдек, эфталийларни мўғул тилли элатлардан бири, деб биладиган изланувчилар ҳам талай. Ҳар учала қарашнинг барчасида ўзини у ёки бу даражада оқлайдиган томонлар борлигига урғу берган ҳолда шуни айтиб ўтиш керакки, эфталийларнинг на этник келиб чиқиши, на илк юрти ва на сўзлашув тили бўйича бирорта чуқур изланиш олиб борилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭФТАЛИЙЛАР ВА “ТУЮХУНЛАР” ОРАСИДАГИ ЭТНИК ЯҚИНЛИК МАСАЛАСИ ТЎҒРИСИДА»

ЭФТАЛИЙЛАР ВА "ТУЮХУНЛАР" ОРАСИДАГИ ЭТНИК ЯЦИНЛИК МАСАЛАСИ ТУГРИСИДА

Бобоёров Гайбулла

УзР ФА Миллий археология маркази т.ф.д., проф. https://doi.org/10.5281/zenodo.12623706

Урта Осиё тарихида узига хос урин эгаллаган сулолалардан бири булмиш эфталийлар (440-565) утмиши билан боглик бир катор масалалар бугунгача уз ечимини топмаган. Айникса, ушбу сулоланинг келиб чикиши, илк яшаган юрти, сузлашув тили буйича бир тухтамга келинмаган. Айрим изланувчилар эфталийларни эроний элатлар сирасига киритсалар, бошкалар эса уларнинг негизи туркий тилли эл-улусларга бориб такалади, деб карайдилар. Шунингдек, эфталийларни мугул тилли элатлардан бири, деб биладиган изланувчилар х,ам талай. Х,ар учала карашнинг барчасида узини у ёки бу даражада оклайдиган томонлар борлигига ургу берган х,олда шуни айтиб утиш керакки, эфталийларнинг на этник келиб чикиши, на илк юрти ва на сузлашув тили буйича бирорта чукур изланиш олиб борилган.

Шу билан биргаликда, чет элларда, айникса, Франция, Япония, Россия, Хитой, Туркия ва Германияда эфталийлар тарихига багишланган илмий ишларда бу масала бирмунча ёритилгани, бирок деярли юз йиллик бир тажрибага эга урта осиёлик изланувчилар орасида эфталийларнинг келиб чикиши ва тили буйича бири икккинчисини кайталаб келаётган куз-карашлар бугунги кунгача етакчилик килаётгани кузга ташланади. Илмийликдан кура купрок миссий ёндашув ёки бирёкламаликка йугрилган карашларда эфталийлар эроний тилда сузлашган, деб очикланса, яна бир туркум изланувчилар уларни туркий булган, деб ёзишда давом этмокдалар. Изланувчиларимизнинг бундай ёндашувларига туртки берадиган бир нечта омиллар кузга ташланиб, эфталий бошкарувчиларидан купчилигининг исмида эроний ёки туркий негиз етакчилик килаётгандек куриниши, ёзма манбаларда бу карашларни куллаб-кувватлайдиган билги-маълумотларнинг бугунгача етиб келгани, эфталийларга тегишли сарой деворий расмлари ва тангаларда х,ам эроний, х,ам туркий ташки куринишга эга тасвирларнинг учраши ва бошка урнаклар улар орасида етакчилик килади. Юнон, пах,лавий, х,инд ва бошка тиллардаги ёзма манбаларда сакланиб колган эфталий исмларидан Ахшунвор, Варз, Гатфар сузларида шаркий эроний изларга, Кунхон, Тураман, Буркутли исмларида кадимги туркча атамаларга дуч келинса, Шаркий Туркистондан топилган ^изил, Урта Осиё, айникса, Узбекистоннинг Сурхон водийсидан казиб урганилган Болалик-тепа ва Тавка-кургон деворий расмлари, шунингдек, Амударёнинг юкори окими ва Шимолий Х,индистон (Покистон) ва бугунги афгон ерларидан топилаётган эфталийларга тегишли тангаларда х,ам европоид, х,ам монголоид куринишдаги инсон тасвирлари учрайди. Бу эса эфталийларни эроний негизли деб карашга х,ам, туркий деб карашга х,ам ундамокда.

Бирок бу каби омиллар бирламчи эмас, иккиламчи булиб, улар оркали эфталийларнинг этник келиб чикиши ва тили буйича аник бир тухтамга келиш кийин. Киши исмлари узгарувчан булишини, узаро кушничилик ёки аралаш яшаш, маданий якинлик ва бошкалар турли элатларнинг исмларида ухшашлик юзага келишига, бир элатдан иккинчисига кучиб утишига олиб келганидек, ташки куринишдаги узгачалик эса аралаш никох,лардан тугилган фарзандлар булиши, бир элатнинг бошка бир элат тилига утиши каби омиллар билан очикланади. Шу билан бирга айтиб утиш керак, эфталийлар

билан боглик бу каби билгиларнинг учраши ушбу сулолада туркий ва эроний белгилар етакчилик килганини курсатади, бирок бу билгилар эфталийларнинг келиб чикиши тугрисида тулик бир тухтамга келишга йул куймайди.

Кейинги йилларда кулга киритилган нумизматик ва эпиграфик билгилар эфталий бошкарувчилари узларини "абдал" уругига такаш билан бирга "ал-хон" (ол-хун)-"кизил хун" деб х,ам атаганликлари, х,индча битикларда улар купинча "хуна"-света-хуна, хара-хуна, яъни "ок-хун", "кизил-хун" куринишларида тилга олинганликлари, эронликлар эса уларни шунга ухшаш "спет-хйон" (ок-хун), "кармир-хйон" (кизил-хун), византияликлар ва арманлар "абдел", "х,ептал", "хун", "ок-хун" каби атамалар оркали эслатиб утганликлари кузга ташланади. Ушбу билгилар эфталийларнинг этник колиплашувида прототурк курсаткич - хун (сюнну) белгиларининг борлигини курсатади, бирок бу каби омиллар х,ам эфталийларнинг илк илдизлари, сузлашув тили масаласини тулаконли очиб бера олмайди.

Шунингдек, хитой, араб ва бошка тилларда эфталийлар билан кариндош ёки уларнинг издошлари уларок курсатилган турли элатлар-авар, карлук, хдлач, кумижи, канжина ва бошкалар тугрисидаги билгилар х,ам ушбу сулоланинг этник негизи туркий булганини тулаконли курсатиб бера олмайди. Ушбу элатларнинг айримлари кейинчалик эфталийларга кушилиб кетган ёки кариндошлик тизимини йулга куйган булишлари х,ам мумкин. Айникса, араб тарихчи ва географлари барча туркий элат ва уругларни эмас, улар орасидан "халач", "канжина турклари"нигина эфталитларнинг издошлари уларок таништириб, айатила-Тухористонни бошцарган цудратли кишилар гурууи, уалаж ва Канжина турклари уларнинг авлодидир' деб ёзган булсалар [C.Bosworth: 6-7; P.Бахoдиров: 214], айрим уринлардагина карлук туркларининг хдйтал (эфталий)лар билан якин томонлари борлигига ургу берадилар. Куйида ёзма манбаларда тилга олинган айрим билгиларни урнак уларок курсатиб утамиз:

1) 630 йилларда Шаркий Турк хоконлиги Тан империяси томонидан буйсундирилгач, хоконликка карашли уруг-кабилалар яшайдиган Хитойга якин ерларда айри-айри улка (округ)лар тузилиб гелолу (карлук), яда (эфталит) каби уруг ва элатларни уз ичига олувчи Гэло (Карлук) округи ташкил этилади. Бу округ Хитойнинг Суйюань улкасида урин олган булиб, бугунги кунда бу ер Ички Монголия автоном районидаги Ордос улкасининг шимоли ва Хуанхэ дарёсининг шимолий киргокларига тугри келади [А.Малявкин: 18-19, 61].

2) Гардизий "Зайн ал-ахбор" асарида (XI аср)Тухористон хдйталлари ва халлух (карлук)лар орасида якин борди-келдилар булгани тугрисида куйидагича ёзади:

«Турк хокони карлукларнинг купайгани, устунликка эга булгани ва Тухористон хдйталлари билан иттифок тузиб, улардан киз олиб, киз бергани ва Туркистоннинг заифлашганини кургач, улкасининг окибатидан куркди» [К.§е§еп: 71-72].

Ушбу билгилар эфталийлар карамогида булган уруг ва элатлар тугрисида аник тушунчалар бера олса-да, юкорида айтиб утганимиздек, ушбу билгиларга таянибгина эфталийларнинг этник келиб чикишини аниклаш имконини бермайди. Айрим элатлар эфталийлар билан тугридан-тугри кариндош булишлари булишлари мумкин, бирок уларнинг тиллари узаро ухшашлиги буйича аник билгиларнинг учрамаслиги бу борада бирор тухтамга келишга йул бермайди. Тугри, айрим ёзма манбаларда, айникса, хитой йилномаларида эфталийлар тугрисида кискача билгилар учрайди. Бирок уларга таянилса, бу масала янада чигаллашиб кетади. Урнак келтирадиган булсак, "Вэй-шу" йилномасида Йеда (Эфталий)лар эски туркларнинг бир тармоги булмиш уйгурларнинг ота-боболари

деб караладиган "Гаочеларнинг бошка бир тармоги" деб эслатилиши билан бирга уша йилноманинг узидаёк уларнинг тили борасида "Гаоче, Жуан-жуан ва барча Ху (Шаркий эроний) элатлар тилига ухшамайди" деган билгининг учраши купчилик изланувчиларни уйлантириб куяди [E.Vaissière: 124-125; Yu.Taishan: 081. Бу каби билгиларнинг борлиги бир карашда эфталийларни эроний деб каровчиларнинг х,ам, туркий ёки мугул деб каровчиларнинг х,ам кузкарашларига чек куядигандек куринади.

Хитой йилномаларида эфталийларнинг келиб чикиши ва сузлашув тили буйича шундай билгилар учрайдики, уларга таяниб келгусида бу каби масалаларга ойдинлик киритилишини умид килиш мумкин. Илк урта асрлар утмишини ёритувчи "Тундян", "Лян-шу" каби йилномаларда Туюхун (Тугухун) элати тугрисида суз борар экан уларнинг эфталийлар билан якинлигига ургу берилади:

"Сунгги Вэй сулоласи чогларида Йифуди [Эфталийлар давлати] бор эди. Унинг урни Туюхуннинг шимолида эди. Бу давлат Чинхай кулининг теварагида уринлашганди. Ушбу давлат (Эфталийлар) чамаси ун минг оила эди. Уларнинг турмуш йусини туюхунларникига ухшарди" (Тундян) [Yu.Taishan: 68].

Бундан куринадики, эфталийлар Шаркий Туркистон ва Урта Осиёга келиб, хитой йилномаларида Йеда, Идан деб берила бошлашдан бурун Хитойнинг шимоли-гарбидаги Гансу йулаги ва Цинхай улкаларида бир сира уз сиёсий уюшмасини курган кезларда хитойликлар уларни "Йифуди" куринишида тилга олишган. Хитойлик олим Юй Тайшаннинг якин йилларда юритган чукур изланишлари сунггида эфталийлар Ордос улкаси ва Корея ярим оролида яшаган кезларида Йифу ёки Йифуди деб аталгани аникланди. Бундан куринадики, Хитойнинг кунботаридаги Тибетга якин Цинхай улкасига кучган кезларида х,ам хитойликлар эфталийларни шундай аташда давом этганлар. Демак, Туюхун сиёсий уюшмасининг шимолида-Цинхай улкаси теграсида яшаб, турмуш йусини туюхунларники билан ухшаш булган "йифуди" (эфталий) элати тугрисидаги билгилар ушбу кучманчи элатлар узаро кушни булиб яшаган кезларга, чамаси IV асрнинг илк ярмига тугри келади.

Бундан ташкари, хитойликлар х,ар иккала элат-туюхун ва эфталийларнинг турмуш йусини эмас, тилида х,ам якинлик борлиги юзасидан айрим билгиларни келтириб утишган. Илк урта асрлардаги сиёсий узгаришлар тугрисида бирмунча кенг билгилар келтирилган "Лян-шу" йилномасида (640-643 йй.) Хуа (Авар) тилини факат хенанликлар угирсагина тушунилишига ургу берилади. Хитойдаги Лян сулоласи бошкаруви чогида Тугухун ёки Туюхун сиёсий уюшмаси ва унинг кул остидаги элатлар "Хенан ах,олиси" деб аталиб, бу ер Цинхай улкасига тугри келарди. Уша кезларда Шаркий Туркистоннинг кунчикаридаги Шаншан (Чарклик), Цемо каби хукмдорликларини босиб олган Тугухун сиёсий уюшмаси Тяншан (Тангритог)нинг жанубий этакларида Янци (Корашахр) уз бошкарувига эга Яда (Эфталийлар) билан, жануби-шаркда эса Хитойнинг Лян салтанати билна кушни булиб колгани йилномаларда эслатиб утилади [Л.Боровкова: 267]. Бу эса эфталийлар кейинчалик Цинхай улкасидан кунботарга силжиб, Шаркий Туркистоннинг Кошгар ва Турфон улкалари орасидаги ^орашах,р билан чекланганликларини курсатади.

"Лян-шу" йилномасининг "Хуа давлати" булимида тушунча берилиб утилар экан, эфталийларнинг тилини Хенан халки огзаки тушунтиргандагина укиб олиш мумкинлиги тугрисида суз боради. Бундан куринадики, хитойликлар ва эфталийлар орасида Хенан ах,олиси булмиш туюхунлар тилмочлик килишган. Юй Тайшанга кура, агар эфталийлар эроний тиллардан бирида сузлашувчи элат булганида эди, уларни туюхунлар оркали

тушуниб булмас эди. Унга кура, туюхунлар эроний тилда сузлашгани тугрисида бирорта билги учрамаслигини хам айтиб утиш керак [Юй Тайшан: 129].

V асрнинг 40- йилларида Амударёнинг юкори окими-Термиз ва Балх теваракларида уз бошкарувини урнатган Эфталийлар сулоласи яна узлари кириб келган шаркий йуналиш, яъни Олтой-Шаркий Туркистон-Помир-Бадахшон оркали кунчикардаги улкаларни кайтадан эгаллай бошлайди. Эфталий кушинлари VI асрнинг бошларида Шаркий Туркистоннинг анча кисмини эгаллаган булиб, "Лян-шу"да келтирилишича, Хуа (Авар) хукмдорлиги Яда (Эфтал) деб атала бошлаган ва ундан 516 йилда Хитойга элчи келган [Л.Боровкова: 235]. Ушбу элчилик буйича йилномада куйидагича билгилар урин олган:

"Тян-цзяннинг 15 йилида (516 й.) (Хуа хукмдорлиги) бошкарувчиси Ядай Илито (Эфталий) илк бор [Лян сулоласига] элчи юбориб, уз улкасининг махсулотларидан тортик килди".

Ушбу билгидан "Хуа" аник бир хукмдорлик номи, "Ядай Илито" эса ушбу хукмдорлик бошкарувчисининг оти экани англашилади. "Хуа" атамаси аслида "Авар" булиб, уни хитойликлар уз тилларига мослаб, шу куринишда ёзганликлари, шунингдек, "Хуа давлати" ва "Йеда / Идан давлати" битта сиёсий уюшманинг бир-бири билан боглик иккита номи булгани юкоридаги билгилардан куриниб турибди. Чамаси, Хуа (Авар) этник атама, Йеда (Эфтал) эса ушбу элат йулбошчисининг исми билан боглик булиб, кейинчалик этнонимга айланган булса керакки, византиялик тарихчилар хам шунга ухшашрок билгиларни келтириб утишган. Хуа ва Йеда якинлиги тугрисидаги карашни хитой йилномаларидаги куйидаги билгилар хам куллаб-кувватлайди:

"Хуа (Авар) улкаси ... Ёзуви йук, битимлар тузиш учун ёгоч тахтачаларни ишлатишади. ^ушни улкалар билан борди-келди килгандагина "Ху"ларни юбориб, Ху ёзувида мактуб йуллайдилар" [Л.Боровкова: 257].

Шунга ухшаш билгилар "Бэй-ши", "Суй-шу", "Тан-шу" каби илк урта асрларга тегишли хитой йилномаларида эфталийлар тугрисида суз борганда айтиб утилган булиб, ушбу йилномалардаги Хуа (Авар) ва Йеда (Эфтал) тугрисидаги билгилар бир-бирини тулдиради:

"Юан-Вэй салтанати чогида [Хуа элати] Санцян (улкаси)да яшар эди. Хуа уша кезларда кичик хукмдорлик булиб, Жужанлар кул остида эди. Кейинчалик улар купайиб, янада кучлирок булишди ва кушни улкаларга карши урушлар олиб бориб, Боси (Форс), Панпан, Цзибин (Кобул/Кашмир), Янци (Корашахр), Гуйци (Куча), Шулэ (Кошгар), Гумо, Юйтян (Хутан) ва бошка хукмдорликликларни буйсундириб, уз чегараларини кенгайтирди" [Л.Боровкова: 257].

Юй Тайшан эфталийларнинг тили Когурё (Корея) ва Сянби тилларининг коришмаси булса керак, деб карайди. Юкорида келтириб утилган "Хенан ахолиси"ни туюхунлар билан тенглаштирган хитойлик ушбу изланувчи эфталийлар ва туюхунлар бир-бирини тушунганларми ёки хар иккаласининг тили бир-бирига ухшаш булганми, бу холат узаро кушничилик натижасими, ё булмаса, бутунлай тескарисими деган саволу-сурокларни кундаланг куяди. Шу билан бирга у, туюхунлар Шаркий сянбиларнинг бир тармоги булганига ургу бериб, улар орасидаги узаро ухшашликни анча илгари Когурёда юз берган Эфталий-Сянби алокалари билан боглаб тушунтиришга интилади [Yu.Taishan: 081].

Шу уринда айтиб утиш керак, милодий II—III асрларда Хун (Сюнну) салтанатининг Шимолий Хитойдаги бошкарувига чек куйиб, уларни кунботардаги улкаларга-Олтой-

Еттисув-Волгабуйи-^ора денгизнинг шимоли оркали Шаркий Европага кучишга мажбур килган Сянби уруглар уюшмаси тармокларидан бири булган туюхунларнинг этник келиб чикиши масаласи бугунгача тулаконли аникланмаган булса-да, уларга протомугул тилида сузлашган, деб карайдиган изланувчилар талай.

Л.Н. Гумилев томонидан "Тогон" куринишида тикланган, бирок купчилик изланувчилар Туюхун ёки Тугухун куринишида ёзадиган сиёсий уюшма тибет манбаларида купинча "Ажа" этноними остида, айрим уринларда эса другу-чин "кичик турк" дея тилга олинади. Купчилик изланувчилар уларни сянбиларнинг бир тармоги, яъни протомугул элат деб карашда давом этсалар-да [N.Sims-Williams, J.Hamilton: 88], бу караш ушбу элатнинг этник келиб чикиши буйича узил-кесил ечим була олади деб булмайди. Сянби элати биргина мугулларнинг ота-боболарини эмас, балки турк ва тунгус-манжур элатларини хам уз ичига олган курама элат, булган деб каровчи изланувчилар хам бор. Айрим уринларда олтой тилли элатлар-турк, мугул, манжурлар уртасидаги "оралик тиллар"да сузлашган ва купчилиги узидан "авлод" колдирмай йуколиб кетган элатлар сирасига киритиладиган сянби этник атамасининг асли "сарби > савир / сувор" булгани, бу элат хунлардан бирмунча кейин Шаркий Европага кучгани хамда юнон, араб ва форс тилли ёзма манбаларида туркий элат уларок тилга олингани купчиликни кизиктиради. Айникса, XI асрда яшаб утган Мах,муд Кошгарий узининг "Девону лугати-т-турк" (Туркий сузлар девони) асарида туркий уруг ва элатларнинг тили тугрисида ёзар экан, "Румгача чузилган булгар, сувар, бажанаклар тили бир хилдаги сузларнинг охири кискартирилган бир туркчадир" деб ёзадики [М.Кошгарий: 66], бу ва бунга ухшаш билгиларга таяниб, сянбилар орасида туркий белгилар анчагина етакчилик килгани илгари суриш мумкин.

Хитойнинг Цинхай ва Гансу улкалари хамда Шаркий Туркистон орасидаги Дунхуан улкасидан топилган хитойча хужжатда IX асрда яшаган Туюхун бошкарувчиларидан бирининг оти Boqili (*puât-k'iat-lji) куринишида учраб [N.Sims-Williams, J.Hamilton: 88], бу атамани кадимги туркча ёки мугулча Буркутли, яъни "бургутли" сузи билан тенглаштирса булади. Шунга ухшаш киши исми эфталийларда хам кузга ташланиб, хитой йилномаларидаги Йеда (Эфтал) бошкарувчиси Багу (эски хитойча укилиши Pet-yodt) сузини хитойшунос олим А. Хужаев эски туркий негизда Буркут / Бургут деб тиклайди [А.Ходжаев: 187-188]. Туюхун ва улар билан кушни булиб, тилларида бирмунча якинлик кузатилган эфталийлар бошлангичда овчи элат булган, деган кузкарашни илгари сурмокдамиз. Шу уринда bürgüd - мугул тилларидан - халха ва бурятчада бургэд, калмикча бургд "бургут" булган [Г.Санжеев, М.Орловская, З.Шевернина: 124] йирткич куш номи туркий тилларда орасида хам учраб, узбек ва уйгур тилларида бургут, киргизча бургут, козокча бургт, Анадулу турк шеваларида bürgüt ва яна унлаб туркий тилларда шунга ухшаш куринишларида сакланиб колганини айтиб утиш керак. Тилшуносларга кура, бу суз негизида кадимги турк тилидаги bür- "тирнок билан овламок" феъли ётади [Э.Севортян: 300].

Купчилиги кучманчи чорвадор-йилкичи, куйчи булиб, Евроосиёнинг узак худудларида-^ора денгизнинг шимолидан Урхун водийси (Мугулистон)гача чузилган улкаларда яшаган эски турклардан бирмунча фаркли уларок олтой тил оиласи вакиллари, шу жумладан, прототуркларнинг Узок Шаркка якин томонида яшаган булаги турмуш йусинида овчилик, айникса, урмонли худудларда ов кушларидан фойдаланиш кенг таркалган эди. Олтой оиласига кирувчи мугулларнинг узок ота-боболари деб караладиган

ва хитой йилномаларида "шивей" ва "мохэ" (мугул) куринишида учраб, Байкал кули ва Амур дарёси киргокларида яшаган кучманчи элатлар тилида эски туркчага караганда ов кушлари билан боглик атамаларнинг купрок учраши хам бу карашимизни кучайтиради. Айникса, бу холат энг эски хитой йилномаларида "Дун-ху"ларнинг тармоклари деб тилга олинган сянби, туюхун, шивей, мохэ элатларида купрок кузга ташланишини айтиб утиш керак.

Милоддан олдинги V асрга тегишли хитой битикларида учраб, хитойликлардан шимолда, бугунги тушунчадаги Евросиё кенгликларининг улкан бир булагида яшаган барча кучманчи элатлар "Ху" деган ялпи этник атама билан танилган эди. Кейинги йилларда купчилик туркологлар келган тухтамга кура, "Ху" этнолингвистик жамоасининг юзага келиши прототурк жамиятининг парчаланиши ва тарих сахнасига праогур (олд угур) этнолингвистик жамоанинг чикиши билан богликдир. Евроосиё кир-адирларидаги этник тарихнинг кейинги барча вокеликлари шу билан боглик холда кечган булиб, хитой йилномаларида "Шаркий Ху" (хит. Дун-ху)ларнинг бирор тармоклари уларок "Буюк Девор"нинг шимолидаги Ухуан, Сянби, Хуа, Мужун, Булуоцзи ва бошка бир неча элатлар тилга олинадики, улар сал кейинрок узок кунботарда - Шаркий Европада курина бошлаган Огур (Угур), Савир, Авар, Мадяр (Можор) ва Булгорлар билан тенглаштирилади [Н.Егоров: 52]. Ушбу "Шаркий Ху" бирлигидан яна Цифу, Туфа, Шивэй, Кумоси, Кидан, Туюхун, Тоба, Жужан уруглари, шунингдек, Сюнну (Хун)лар ажралиб чиккан.

Келтириб утилган ушбу элатларнинг айримлари прототурк тилида сузлашсалар, айримлари протомугул тилли эдилар. Шу билан бирга, улардан бирортаси уз сиёсий уюшмасини тузса, албатта унинг карамогида хар иккаласидан бирига тегишли уруглар урин олган. Туркологлар орасида туркий тилнинг "Угур тармоги" деб аталаётган авар, савир, можор, булгорларнинг тилида туркий сузлар билан бирга мугулча сузларнинг учраши, шунга ухшаш туюхун, тоба, жужан, шивей, кумоси, кидан каби купрок протомугул деб билинадиган элатларнинг тилида хам туркий сузлар куплаб топилиши буни курсатиб турибди. Шу уринда айтиб утиш керак, санаб утилган ушбу элатларнинг айримлари туркий, айримлари эса мугул тилли элат экани аникланган булса-да, сезиларли бир булагининг айнан кайси тилда сузлашганликлари халигача тулаконли аникланган эмас.

Эфталийларнинг келиб чикиши хунлардан, аникроги, хунларнинг бир тармоги (чамаси, Авар) булгани эфталий тангаларида урин олган акуру атамасидан куриниб турибди. Эфталийларнинг сузлашув тили эса кайси тил оиласи ёки туркумига кириши буйича турлича карашлар бор. Уларнинг тили тугрисида "Лян-шу" йилномасидагина учрайдиган "тили Туюхунлар оркали тушунилгани" эса эфталийча протом^ул, турк-мугул ёки прототурк тилларидан бири булган, деган карашга туртки беради. Айрим хитой йилномаларида эса уларнинг тили протомугулча деб саналадиган Жуан-жуан тилига ухшамаслиги айтиб утилади. Шунингдек, йилномаларда уларнинг тили энг эски турк элатларидан бири-гаочэ (ди, динлин, телэ) тиллари ва турли Ху (Шаркий эроний) тилларига хам ухшамайдиган бир тил эканига ургу берилади. Чамаси, эфталийлар турк тилларининг анча фаркли бир тармок тилида, ё булмаса турк-мугул тиллари орасидаги оралик бир тилда сузлашган куринади.

Эфталийлар давлати йирик салтанатга айлангач, бошка сиёсий уюшмалар каби тубжой бактрий тилини, яъни узларига буйсундирилган халк ва бюрократиянинг тилини иш юритиш ва ёзишмаларда куллана бошлайдилар. Бу карашни юкорида "Лян-шу"

йилномасидан келтирилган "Хуа (Авар) улкаси ... Ёзуви йуц, битимлар тузиш учун ёгоч тахтачаларни ишлатишади. Кушни улкалар билан борди-келди цилгандагина "Ху "ларни юбориб, Ху ёзувида мактуб йуллайдилар. Ко^оз урнида цуй териси ишлатилади" мазмунидаги билги хам кучайтиради [Л.Боровкова: 257]. "Ху" атамаси ерли бактриялик элатлар учун кулланилган булиб, "Ху ёзуви" эса бактрийча ёзув эди. Бундан куринадики, Тухористонни эгаллаган эфталийлар асрлар буйи бу ерда яшаб келаётган булсалар-да, уз тилини саклаб колган ва керак булганда ерли элатлар ёзувини ишлатишган. Эфталийлар Тухористонда утрок яшашга ута бошлаган булса-да, анча-мунча кучманчи турмуш тарзини саклаб колишган. Улар тугрисида купрок тухталган Прокопий эфталитлар "хун уруги"дан эканини ёзиб, бирок хунлардан айри яшаши, "узоц йиллардан бери гузал бир жойга келиб урнашганликлари"га ургу бериб, "хунлар орасида уларгина тана ва юзлари оц экани"ни айтиб утган [Пигулевская: 50].

^искаси, эфталийларга алохида бир уруг эмас, Эфталий, аникроги Абдал деб аталган бирор-бир бошкарувчи сулола-негизи Вар-хун (Авар-Хун) уругларининг бошкарувида курилган, олтой, эроний ва чамаси яна бошка бир канча эл-улусларни хам узи ичига олган, кучманчи ва ярим кучманчи элатларнинг сиёсий уюшмаси уларок караш керак булади. Бунга ухшаш этник томондан аралаш сулолалар (олтой (купрок турк) ва эроний) урта осиёликлар учун ёт эмас эди. Бунга Шимолий Х,индистон, Афгонистон ва Хуросонда уз бошкарувини урнатган Газнавийлар сулоласини урнак курсатишнинг узи етарли. Келиб чикиши туркий булса-да, Газнавийлар иш юритишда форсий тилга купрок урин берган, бошкарувда купинча араб, форс унвонларини ишлатган эдилар.

Шу билан бирга, турли тиллардаги ёзма маълумотларда эфталитлар купрок хунларнинг бир булаги, бирок айрим томонлардан бирмунча ажралиб турадиган элат деб курсатиб утилиши ("ол-хун", "ок-хун", "кизил-хун"), эфталитлар уруги сифатида тилга олинган уруг-кабилаларнинг купчилиги туркий экани (халаж, царлуц, абдал, авар, кумижи, канжина ва б.) ушбу элатнинг бошлангичда туркий ёки турк-мугул (тугрироги, прототуркий ёки "Para Turko-Mongol") булгани, кейинчалик уларнинг Помир ва Бадахшон, Шимолий Х,индистон, Тухористон ва Хуросонда кучли эроний тил мухитига тушиб колиб, бир кисмининг бу тилни узлаштирганини курсатмокда. Бунга ухшаш этник аралушув холати нафакат эфталийларга тегишли, балки ундан анча олдин-беш юз йил бурун утган марказий осиёлик элатлардан кушонларда кузга ташланади. Шунингдек, эфталийлардан бир аср илгари хукм юритган хионий (хун)лар, ё булмаса, улардан анча кейин Шимолий Х,индистон, Тухористон ва Хуросон улкаларини бошкарган бир катор туркий сулолаларда хам бунга ухшаш холатни кузатса булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Bosworth C.E., Clauson G. Al-Xwarazmî on the Peoples of Central Asia// JRAS, 1965. No. 1/2. P. 2-12.

2. §e§en R. islam Cografyacilarina göre Türkler ve Türk ülkeleri. Ankara 1985.

3. Sims-Williams N., Hamilton J. Turco-Sogdian Documents from 9th-10th century Dunhuang / Corpus Inscriptionum Iranicarum. Part II, Vol. III.-London, 2015.

4. Taishan Yu. History of the Yeda Tribe (Hephthalites) // Eurasian Studies. Vol. I. - P. 66119.

5. Vaissière De la É. Is there a "Nationality of the Hephtalites? //M. Ghose, É. Dela Vaissière (ed.), Hephtalites, Bullet in of the Asia institute, 17, 2007. - Р. 124-125.

6. Боровкова Л.А.Народы Средней Азии III-VI веков (по древним китайским и

западным источникам). -М.: Институт востоковедения РАН. 2008.

7. Егоров Н. Синопсис концептуальной парадигмы истории прототюркской этнолингвокультурной общности (I тысячелетие до н.э.) // ТYркология, №3, 2018. Туркестан, 2018.

8. Кошгарий, Махмуд. Туркий сузлар девони / Тарж. ва нашрга тайёрл. С. М. Муталлибов. 1- том. -Тошкент, 1960.

9. Малявкин А. Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии.-Новосибирск, 1989.

10. Пигулевская Н. Пигулевская Н. В. Сирийские источники по истории народов СССР-М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941.

11. Санжеев Г.Д., Орловская М.Н., Шевернина З.В. Этимологический словарь монгольских языков: в 3 т. / Институт востоковедения РАН. Гл. ред. Г.Д. Санжеев, ред. Л.Р. Концевич, В.И. Рассадин, ЯД. Леман. -М.: ИВ РАН, 2015. Том I. A-E. 2015.

12. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюрские и межтюркские основы на букву «Б». Том II. -М.: Наука, 1978.

13. Тайшан Юй. Монеты ALXONO и этническая принадлежность эфталитов // Вопросы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии. Вып. 3. Древность. Средние века. Новая время / Под редакции Ш.С.Камолиддина. Saarbrücken: LAP-Lambert Academic Publishing RU, 2018.

14. Ходжаев А. Из истории древних тюрков. -Ташкент: Тафаккур, 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.