Научная статья на тему 'ТУРКИЙ ТИЛЛАР ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ'

ТУРКИЙ ТИЛЛАР ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
836
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат тили / туркий тил / туркийлар / “ ши”лар. / state language / Turkic language / Turks / "shi".

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — S. Asomov

1989 йил 21октябрда “ Давлат тили тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Бу тарихий, қолаверса миллий ва маънавий жараён бўлиб, истиқлол сари қўйилган илк пойдевор эди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF THE HISTORY OF THE TURKIC LANGUAGES

On October 21, 1989, the Law "On the State Language" was adopted. It was a historical, national and spiritual process, and it was the first foundation laid on the path to independence.

Текст научной работы на тему «ТУРКИЙ ТИЛЛАР ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТУРКИЙ ТИЛЛАР ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ Султон Асомов Саидолимович

Президент Агентлиги тизимидаги Хатирчи туманидаги ихтисослаштирилган мактабнинг

тарих фани укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7162333

Аннотация. 1989 йил 21- октябрда " Давлат тили тугрисида"ги цонун цабул цилинди. Бу тарихий, цолаверса миллий ва маънавий жараён булиб, истицлол сари цуйилган илк пойдевор эди.

Калит сузлар: давлат тили, туркий тил, туркийлар, " ши"лар.

ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ

Аннотация. 21 октября 1989 года был принят Закон «О государственном языке». Это был исторический, национальный и духовный процесс, и это был первый фундамент, заложенный на пути к независимости.

Ключевые слова: государственный язык, тюркский язык, тюрки, «ши». PROBLEMS OF THE HISTORY OF THE TURKIC LANGUAGES

Abstract. On October 21, 1989, the Law "On the State Language" was adopted. It was a historical, national and spiritual process, and it was the first foundation laid on the path to independence.

Keywords: state language, Turkic language, Turks, "shi".

КИРИШ

Дархакикат, узбек тилига давлат тили макоми берилган экан, аввало туркий тилнинг тарихи тугрисида мушохада килишни лозим топдик. Бундан ун бир йил мукаддам, ушбу сана муносбати билан туркий тил тарихига имкон кадар тухталиб утган эдик. Бугунги либераллашаётган тарихимизда ушбу масалага кенгрок ургу берамиз.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Я;ин тарихдан маълумки, туркий тил ёки туркийлар тарихига бир ёклама каралди ёки унга имкон берилмади. Бу аввало совет тарихшунослигида сиёсий буюртма асосида сохталаштирилди.Туркийлар тарихига булган бундай негатив караш Чор Россияси хукумдорлари даврида хам юз берди. Х,озирги тахликали даврда Россиянинг баъзи шовинист доиралари ( В. Жириновский (мархум), Никонов.... рус ерлари тугрисида бахс юритиб, кардош ^озогистон худудларига куз олайтираётганлиги барчага аён. Шу нуктаи назардан каралганда, туркий тил тарихи ва фаолият юритган худудлар сиёсий жихатдан нечогли ахамиятли эканлигини хис килиш лозимдир. Совет тарихшунослигида бир неча йиллар давомида илдиз отган европацентризмга карши, реал тарихимизни тиклаш оркали туркий тилнинг Евроосиё чулларида фаолият доираси нихоятда чукур ва географик жихатдан кенг эканлиги уз тасдигини топмокда. Бундай улкан имкониятни бизга мустакиллик берди. Бугунги Россия Федерацияси худудларида куп сонли туркий тилли халклар истикомат килади. Уларнинг купчилиги уз миллий автономиясига эга. Россиянинг баъзи шовинист доиралари фикридан келиб чикиб;- рус халки баъзи миллатларга ерлар совга килди деган демагогиясига карши, тарихий адолатни тиклаш вакти аллакачон пишиб етилди. Давлат тили тугрисидаги конун кабул килинган кун муносабати билан туркий тил тарихини яратиш реал вокеъиликлар асосида алохида бир миллат тили эмас балки жадидчилик назарияси нукта-и назаридан ёндашиб барча туркий

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тиллар тарихини яхлит бир тил деб хисоблаб утмишга мурожаат киламиз. Биз туркий тил тарихини яратишида кухна хитой ёзма манбаларига мурожаат киламиз. Тан ( 618 -907) сулоласи даврида тарихий вокеаларни ёзиш давлат сиёсати даражасида кутарилди. Тарихни йилномачи " ши"лар ёзиб борган расмий сулолалар 24 та булганлиги учун сулолалар тарих "24 тарих" яъни "Эр си ши" номини олган. "24 тарих"нинг биринчи жилди Сима Цян каламига мансуб " Тарихий хотиралар" булса, унинг охиргиси Мин сулоласи (1368-1644) тарихидан иборат. Хронология жихатдан ушбу 24 сулола

тарихи 3,5минг йилдан купрок давр тарихини уз ичига олади. Хитойшунос олим А, Хужаевнинг таъкидлашича , ана шу тарихнинг кадимги ва илк урта асрлар даври вокеаларини уз ичига олган жилдларида бевосита Турон , Туркистон тарихига оид кимматли маълумотлар бор.

Сима Цяннинг "Тарихий хотиралари"га асосланиб ёзилган "Хитой тили катта иероглифлар лугати"да шимолий Хитой "шя" хокимлигининг шимолий гарбий чегараларида "ху" ёки "хулу" деб аталган чорвадор кабилалар яшайди дейилган. Худди шундай маълумот Си Юаннинг "Сузлар этимологияси лугати"да хам учрайди.

Хитойшунос олим А. Хужаевнинг таъкидлашича кадимги хитой ёзма манбаларида "А" товуши " Т" товуши билан алмашиб, "динг- линг" атамаси (" Ху"ларнинг гарбий кисмида "рунг" ва "ди" лар баъзи хитой ёзма манбаларида "динглинг" деб ёзилган. "Шя" (милавв 2205-1766 йй), "Шонг" (милав 1766-1122йй) ва "Чжоу" (милав 1122- 171 йй) кичик подшоликлари давридаги "Гуйфанглар" динглингларни узи эди деб ёзади Хитой тарихчиси Дуан Лянчин) тинглинг деб талаффуз килинган. Кейинрок "НГ" товуши тушуриб колдирилиб, "Тинглинг" "теле" булиб кетган, "Т" товуши эса "ч" товуши билан алмашиб "теле"-"челе" ёки "чиле" деб талаффуз килинган. Демак "ди, динг- линг, тинглинг, теле, челе, чиле кабилалари "Ху"нинг авлодларидир.

Милодий Ш-ГУ асрларда улар "туро"номи остида юритилган. "Теле" ва "Туро " аслида битта кабиланинг номи эмас, балки туркий тилли кабилаларнинг турли уругидир. Манбаларнинг гувохлик беришича хуннлар хокимияти емирилгач Аттила билан гарбга кетмай, уз жойларида колиб кетган туркий кабилаларга " Туро " кабиласи бош булиб , улар таркибида 44 та кабила булган, уларнинг номи хитойдаги шимолий сулолалар тарихида келтирилади. ( Кухна Тан сулоласи тарихи 2- кисм , 199 боб , 15393 бет).

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Шундай килиб, юкоридаги номлари келтирилган кадимги Хитой ёзма манбалари кура шимолий Хитой кичик подшоликларининг шимолий , шимолий-шаркий ва шимолий -гарбий чегараларида (Урта Осиё ^озогистон) милав Ш-ГГ минг йилликларида "Ху " , "ди", "хунн" номлари остида чорвадор кабилалар яшаган . Улар Хитой иероглифларида даврига караб ,турлича талаффуз этилган булсада, уларнинг туркий тили этносга тегишли эканлиги маълум булди.

С.В.Кисилёв миллав ХУГГГ - асрда Минусинск паст- текислиги ва Енисейгача ёйилган Андронова маданияти (^озогистон ) ёдгорликларининг Сруб маданияти билан куп жихдтдан якинлигини алохида таъкидлаб утди. Улар кенг таркалган минтакалар куйи Волгадан то Монголиягача , жанубий -шаркий Уралдан то Урта Осиёгача чузилган чул минтакалари эди. ( Грязнов М.П Племена Сибири и Казахстана в эпохи бронзы. "Очерки истории СССР!"Москва 1966) . Демак, кадимги хитой ёзма манбаларида тилга

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

олинган "ху" , "ди" , "Рунг" , "Гуйфуанг" , "Ту-фанг" , "Хунн" ва бошка сахроийилар кадимги туркий тилда сузлашувчи Андронов маданияти сохиблари булган. Олдинги даврларда "Веда" ва "Авесто" тахлилларига кура Андронов маданияти сохибларини хинд европа тилларида гаплашган деган фикрда булишган.

У пайтларда буюк турк чулининг чорвадорлари туркий тилли булганликларини тасдикловчи ёзма манбалар йук эди. ^адимги Хитой ёзма манбаларининг Бичурин таржималарида Андронов маданияти сохибларини туркий тилда сузлашардилар деган ишоралар булсада собик совет давридаги тарихшунослиги давридаги "Европацентрик" карашларининг жараёни бунга имкон бермай келди.

Хитойшунос олим А. Хужаевнинг айтишича "Ху" ва "Хулу" туркийча "Хур" атамасининг хитойча талаффузидир "Хур" бир хил маънога эга бир ижтимоий табакага мансуб Этнос булагидир.

Илмий ва этнографик асарларда дашт кучманчилари дастлаб "Варварлар" деб аталган "варварларнинг жанубга оккупацияси" каби иборалар кулланган. Авесто илмий жихатдан урганила бошлангач ана шу "Варварлар" нинг жанубга миграцияси туфайли Эрон тог олди худудларида "Ариана" таркиб топгани маълум булиб , "Варвар атамас "Орий" терминига алмаштирилди. Орийларнинг тили масаласида хам ечимини кутаётган муаммолар бор. Чунки келиб чикиши туркий булган Кушон хукумдорлари узларини Кир II ва Доро I сингари "Орий" (Канишка- Рабитак битиги) деб атаган. Атокли академик А.Аскаров фикрича Урал тоги кадимдан то сунгги урта асрларгача славянлар билан туркий кабилаларининг худудий чегараси булган. Шунингдек туркий тилли кабилаларининг Урта Осиёга кириб келиши бронза даврига бориб такалади. ( А, Аскаров " Мустакиллик йилларида тарих археология ва этнология." Узбекистонда ижтимоий фанлар журнали. №6 Тошкент 1996 йил 71- бет) Хоразм тарихининг билимдони С.П. Толстов 1938-йил Амударёнинг окчадарё узанида Тозабагёб канали якинида янги маданият изларини урганди ва унга "Тозабагёб маданияти" деб ном берди .

Ушбу археологик маданият материалларини синчиклаб урганиб , "бу

топилмалар туб жой ахолисининг моддий маданиятига ухшамайди , улар кандайдир янги этносга тегишли ", деган хулосага келади. Шу билан бирга , бу топилмаларни атроф мунтакалардан топилган ашёвий далиллар билан киёсий урганиб ,шу каби материаллар жанубий - шаркий Уралдан то Минусинск паст текислигининг ички кисмигача булган худудда учрашини таъкидлайди.

Таъкидлаш жоизки бир замонлар Урал тоги ва унинг жанубий -шаркидан Азов денгизи томон оккан Урал ( Ёйик) дарёси кадимда ва урта асрларда славянлар ва туркий кабилаларнинг худудий чегараси булган. Бу тарихий хакикатни рус тарихчилари яхши билади. Шунингдек Уралдан Шаркка ва жанубга рус саноатчилари харбийлар ёрдамида секин -аста кириб борганликлари ва ХУ1-ХУП- асрларда Сибир хам руслар томонидан узлаштирилганлиги хакидаги маълумотлар хаммага аён. Шунинг учун совга килинган рус ералри хакидаги фикр демагогиядан бошка нарса эмас. Хуллас С.П. Толстовнинг Тозабагёб маданияти кабилаларини этник жихатдан ^озогистон чуллари ва жанубий Сибир томонларидан келганлигини эътироф этиши Тозабагёр маданияти ахолиси туркийларга тегишли эканлиги хакидаги гоянинг тугилишга хамда кадимги Хитой ёзма манбалари асосида Андронов маданияти ахолиси туркий тилда сузлашган деган хулосани беради. Ривожланган урта асрлар даврига гарбий корахонийлар давлати

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

доирасида жонли эски узбек тилининг карлук чигил лахжалари асосига ривожланишига сиёсий ва Этно маданий имкониятлар яратилди. Бу заминга кадимдан туркийларнинг анчагина кисми утроклашиб улгурган турк, калтатай , карлук, чигил, мухсиаргун, мусабозори, туркаш каби кабилалар сугдизабон ахоли билан ёнма-ён яшаб келганлар. Гарбий корахонийлар давлати доирасида эски узбек тили билан бирга бошка туркий лахжалар хам ажралиб чикади. Шунинг учун, Махмуд ^ошгарий ва Юсуф Хос хожиблар тили умум турк тили булса , Ахмад Яссавий ва Ахмад Югнакийлар тили эски узбек тилининг намуналари хисобланади . Темурийлар даврида туркий тил ривожланишда давом этди ва давлат сиёсати даражасига кутарилди. Айнан шу

даврда туркий адабий тилининг олдинги асарларга нисбатан ривожланган тури шаклланди. Бу адабий тил, тилшуносликка доир адабиётларда "туркий ", " чигатой" , ва " эски узбек тили" деб номланган. (Щербак А.М Грамматика старо узбекского языка , М-А 1962. страница 12-16 ).

Шаклланган эски узбек тили Алишер Навоий даврида энг нуктага кутарилди. (Бартольд В.В Двенадцать лекций по истории турецких народов средней Азии. Москва 1966. Страница 508.)

^ардош козок халкининг атакли фарзанди Улжас Сулаймон "Туркийнома" асаридан бир парча кулимга тушди. Асарни укиб кадимги "шу мерлар" тугрисида илмий фаразлар кишини мушохада килишга ундайди . Христиан тарихчилари "шу мерларни туркий тилли этнос сифатида тилга олади .

Олимлар "шу мерлар" хакидаги илк маълумотга оссурлар шохи Ашшурбаниполнинг миххат ёзувига дуч келишди. Фрот водийсидаги тадкикотлар натижасида, оссур -бобил (вавилон) тарихидан хам кадимийрок маданият учогини кашф этишди.Сунгра у "шумер" маданияти номини олди. Шумерлар аслида узларини саг-саг , яъни корабошлар деб аташган. МУ^ОКАМА

^адимда аксарият халклар уз тарихий номлари колиб , бошка номлар билан ном чикаришган. Масалан дойчлар олмон , немис герман номлари билан машхур, ханларни хитойлар хунлар, серлар дейиш одат булиб колган; найри арман, суомилар -фин, можорлар -венгер, эронийлар форс номлари билан маълум.

Биз тадкик этаётган атаманинг бир канча кухна сомий тилига мансуб талаффузи мавжуд; Субер, Субер-т (Т-муаннас курсаткичи) ларни аккадликлар милоддан аввалги III- минг йилликда Шимолий Месопоталияга нисбатан куллаганлар.

Уша даврда милоддан аввалги III- минг йиллик , "Шумер- Субер" атамаса Оссурия атамасининг шоирона латиф маънодоши сифатида ишлатилган .Месопатамия Жанубида Субир ёки шубар кучманчи кабилалари яшаганлиги тугрисида маълумотлар сакланган. Оссурия солномачилари Шумер сузининг иккинчи бугинига ургу бериб талаффуз килингани хакида ёзадилар. Тилшунослар "Шумер" сузи келиб чикиш жихатидан сом ёки саггиг тилларига мансуб эмаслигини тула ишонч билан кайд этадилар.

"Кул Тегин" ( VII- VIII асрларда) ёдгорлигида шундай ибора бор . " Турк

едук йеру-субу, айнан: " Мукаддас турк" " Ери-суви", мазмунан эса.- "Мукаддас турк мамлакати" нигохларим " йер-суб" бирикмаси устида юз марталаб тойилгандир. Унга хар сафар кузим тушганида жисми жонини алланечук хузурбахш титрок босади "- деб ёзади козок адиби Улжас Сулаймон . Нихоят , кушма отларнинг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

урнини алмаштирганимда деб ёзади Улжас Сулаймон ташки томони узгарган, маъноси эса узгармас "Суб-йер" хосил булади. Кухна мамлакат булиш Субер номининг молекуласи шу зарралардан таркиб топмаганмикан? (мамлакатнинг "Ер-Сув") ёки "Сув-Ер" шаклида номланиши хозир хам сакланиб колган. Бу бирикмалар турклар яшаган кейинги манзиллар Сибир ва Мугулистонда маълум булганмикан деган карашлар пайдо булишига олиб келади. Нух туфони даврида хам сув босмаган куш чукки Субер (Сумбер,Суммер) тоги хакида хикоя килинади.

"Мугул ривоятларига кура даставвал сув булган ва ундан чикиб турган кушкоя Суммер - Ула тоги булган". Мугулча " Ула" - тог дегани (Потанин Г. Восточные мотивы в западном европейском Эпосе С П-б, 1899, стр 598)

Урдус мугуллари тилида тоглардан улкани - Сумбер , кулларнинг каттаси - Сум-далайсуд денгизи (Потанин Г уша асар 648 бет) Нух туфони хакидаги ривоят яъни оламни сув босиши Тавротдан олдин " Гилгамеш" ( Билгомиш)

достонида хам учрайди. Туфон хакидаги ривоят икки дарё оралигида пайдо булиб , Таврот ёзилмасдан анча йиллар олдин осиёга таркалган эди. Мугулларнинг Сумбер тоги , ёки туфони вокеалар баёни славян халки афсоналарида хам учрайди. (Потанин. Г уша асар 203 бет) Мисолларнинг тасдиклашича , тахминий "Суб-йер" (Сув-Ер) билан афсонавий кушчуккили Субер тоги уртасида ташки ухшашлик бор.

Кухна шумер хатида икки хил: "Кур" - тог, "Кир"- ер, мамлакат деб укиоладиган ёзув белги булган. Кейинги миххатларда эса уша маъноларини англатувчи учхадга айланиб кетган. Бу ута мухим белгини узлаштириб олган Бобилликлар факат фонетик ахамиятини саклаган номлардан биттасинигина - "Кур" ни колдиришади, у англатган маънони эса " Мату" - "Ер" , "шаду"- "тог" бобил сузларини уз зиммасига олади.

^адимги турк харф белгиси - йер-ер кухна шумер белгисига богланади. Шундай килиб агар шумерлар (саг-гиг) уз ёзув белгисини мамлакат маъносидаги курк (тог-ер) деб аташган булса, илк турклар унинг куринишини узгартириб мамлакат маъносида "Суб-йер" деб атаган булиши керак дейилган фаразга бориш мумкин. Суб-йер-боткокликлар сув босган ерлар мамлакати!

Махаллий ахоли шимолий- шаркий осиёга кириб кучиб кетган илк туркларни шу ном билан (Суб-йер ёки Суб- йир) таниган булишлари керак . Уларнинг саганаларини турк булмаганлар Субер (Субар) ларники деб аташган ва бу анъана руслар кучиб келгунга кадар тургун колган.

Тобольск губерниясида ( Россия) чуд мозорларини сивир халкига тегишли деб хисоблашган ; бу кадимги сивир одамлари хандак казиб , ичига тушишган ва томни тутиб турган тирговични кесиб ташлаб , узларини тупрок билан кумишган; Г.Паткановнинг фикрига кура бу атама Сибир шахри номининг келиб чикишига асос булди, чунки у ерда сивирланинг мозорлари куп эди.(Г.Потонин уша асар ,411-бет) . Ушбу муалифнинг таъкидлашича , Сибир шари номидан келиб чикиб хозирги Россиянинг шаркий худудлари Сибир номи билан аталадиган булди.

Шумерлар тили тугрисида хорижлик олимлар хам уз карашларини илгари суради. Масалан тарихчи тилшунос В.И. Авдиев узининг "^адимги шарк тарихи" (История древного востока ) асарида Шумер тили энг кадимги туркий тиллардан бири деб тилга олади. Ёки К.В. Кирем узининг "Худолар кабртошлар таълимоти" асарида шумер тили кадимги туркий тил деб эътироф этади. Бирок шумерлар тили масаласида бошка

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

карашлар хам бор . А^Ш лик шумеролог Мигел Сивел 1994 йил шумер цивилизацияси билан боглик "Дехкончилик инструкцияси" , яъни узида ерни кайта ишлаш ,хосилнинг сифатини тасаввур килади. Мигел Сивел шумер миххатини укиб таржима килади. Бу текстни мазмуни дехкончилик билан боглик " Экмок", " сугормок" ва "качон сугормок" яъни шумер тилида "урра". Бу фикрни тилшунос Армен Давтян давом эттириб классик армян тилида "вора" , "ура" ёки "уран" деб талаффуз килади. А.Давтян фикрича 80% армян сузларининг этимологияси пайдо булиши номаълум деб хисоблайди. А. Давтян фикрича икки мингта шумер ва армян тилидаги сузларда богликлик бор ёки ухшаш. Бу фикрдан шундай хулоса чикариш мумкинки шумерлар армян тилида сузлашган деган гояни илгари суради. Бирок туркий миллатга мансуб булмаган купгина тадкикотчилар шумерларни туркий тилли этнос сифатида эътироф этадилар. Бундан ташкари Евроосиё цивилизациясида туркий тилли халкларнинг прогрессив таъсири тугрисида гарб ва рус тарихчилари (Профессор Вадим Захаров , Ужанков Александр, Андрей Шапавалов, Михайл Пиотровский, Владимир Петрухин ва бошкалар) Жуда куплаб турли мавзуларда тахлилий тарихий материаллар бериб бордилар. Агар шумер тили ёхут шумер цивилизацияси билан боглик тарихий ва лингвистик далиллар тугрилиги исботланса , Нух туфони билан боглик вокеалар баёни яна мутлок хакикатга айланади. Чунки хазрат Довуднинг китоби Тавротда ёзилганидек, бир юз эллик кунлик сув тошкинидан сунг Нухнинг угли Ёфас одамзотни таркатиш учун шимол ва шаркка йул олади. Энди биз мукаддас китобга юзланамиз . Туфондан кейинги холат. " Нухнинг угиллари - Сом, Х,ом ва Ёфит (Ёфас)нинг насл насаби куйидагилар. Туфондан сунг улардан шу авлодлар етишиб чикди." Ёфит (Ёфас) нинг угиллари : Гумер, Маъжуж, Моддий, Ёвон, Тувол ,Машак, ва Тирос.

Гумернинг угиллари : "Ашканоз, Рифат ва Тугарма......( Таврот ибтидо 10. 16-17

бетлар). Энди номларни изохлаймиз . Гумер- кадимги ^рим ахолиси, маъжуж- хукм сурадиган шимолий давлат, Модай- (Мидия) Эрон нинг шимолий гарби, Ёвон-Юнонистон, Тувол- ^ора денгиз оралигида яшовчи Элат, Ашканоз- скифлар ( кора денгиз ваолтой оралигида яшовчи халк ) Тирос -Этрусклар , Тугарма- кичик осиё халки . Абулгози Боходирхоннинг "Шажарой Турк " асарида шундай дейилади; - Ёфас (Ёфит) отасининг хукми билан Жудий тогидан чикиб Итил (Волга) ва Ёйик (Урал) ёкасига борди. У ерда икки юз эллик йил турди . Вафотидан сшнг саккиз угил колади. Угилларининг исмлари куйидагича : Турк Хазар, Саклаб (Славян), Рус , Минг, Чин, ^амари , Тарих. Ёфас айтадики, туркни узларингга подшох килиб унинг сузидан

чикманг. Туркка Ёфас (Ёфит) угли деб лакаб куйдилар..... (Абулгози Баходирхон

"Шажараи Турк" Тошкент 1992 й 14-15 бетлар)

Биз айнан Ашканоз яъни скифларга юзланамиз. Тарих отаси Гиродот скиф ва сак бир халк булиб , уларнинг хукумдорлари Таргитой , Липаксой, Арпаксой деб тилга олади. Бу исмлар туркийларда тегишли. Тарихчи , археолог Заур Гасанов козогистон худудида скифсаклар билан боглик археологик тадкикотлар олиб борди ва шундай хулосага келди. Скифлар манзилгохларида зардуштийлик (зороастризм) маданияти билан боглик бирон- бир элемент учрамагани ва у манзилгохларда тангричилик, шомонийлик моддий маданияти гувохи булади. Шунингдек Анатолий Алавенцов, Арнольд Жазебтойнберг ва бошка тадкикотчилар скифлар масаласида туркийларга ён босади. Энцеклиопадист олим Мухаммад Мусо Алхоразмий угузларни искифлар деб

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тилга олади. Шаркий Туркистонда сак номи билан боглик, учта географик худуд, "Туккизсак", "Учсак", "Угусак" деб аталган жой бор.

Яна бир маълумот жумладан "Накши Рустам" ва "Бехистун" (Кирмон шох якини- Эрон) битикларида Турон (Марказий Осиё) да яшаган Скифлар сак деб курсатилган. Шунингдек Эроннинг шимолий шаркида сак халки тузган давлат сакистон давлати булган сакистон халки скиф саклардан иборат булиб унинг туркий тили халкларига мансублиги хакида VII аср араб манбалари хамда IX асрда араб тарихчиси Гардизий хабар беради. Саклар форслар куршовида колгани учун уз тилини унутади. Лекин бахтиёрлар номли туркий тилли халк хозир хам мавжуд Сакистон хозирги кунда Сейистон номи билан сакланиб колган.

Тадкикотчилар скифларнинг антропологик ва генетик жихатдан тахлил килганда шаркий ва марказий осиёга тегишли эканлиги уз тасдигини топди. Хулоса килганда скиф саклар хам туркий тилда гаплашган деган хулосани беради. Бундан шундай хулоса чикадики, шумерлар, скифлар, Нух туфони билан боглик вокеалар баёни уртасида кандайдир богликлик ва ухшашлик бор. Инсоният тарихи кухна тилсимларини уз багрида яшириб ётибди. Туркий тил дунёда энг кадиги тиллардан булиб, уз ранг баранглигини турли лахжаларда булсада саклаб колди. Агар келажакда шумер тили турки тил эканлиги ёки хеч булмаганда шумерлар тилига якинлиги илмий жихатдан исботланса, туркий тил тарихни давралаштириш илк урта эмас балки бронза даврига бориб такалади. Биз бу тарихий даврлаштиришни куйидагича изохлаймиз. Хозирги туркий тиллар прототурк милоддан аввалги III-минг йилликдан илк урта асрларгача ( шумер ва хитой манбалари асосида), кадимги туркий (V-X асрлар), эски туркий

(XI-XIV асрлар) билан узвий ва уларнинг давомидир. Эски узбек (чигатой) тили XV-XIX асрларга тугри келади. ^адимги туркий ёзма обидалар тили уша даврлардаги туркий кабилалар учун хизмат килган , хамда биринчи ва иккинчи турк хоконлигининг давлат тили хисобланган. Шунингдек туккиз угуз, ёки (уйгур), туркий халклари давлатида ,кадимги киргиз хоконлигида ун уйгурлар давлатида хамда корахонийлар давлатининг дастлабки даврларида кадимги туркий тил давлат тили макоми даражасида кулланган. ^адимги туркий тилда Култегин, Тунюкук, Ирк, Мугиланхон, Сужу каби ёзма обидалар сакланиб колган. XI-XV асрларда кадимги туркий тил асосида баъзи фонетик узгаришлар, айрим грамматик шаклларнинг силликланиши, янги лексик катламлар кенгайиши оркали эски туркий ёки урта туркий тил шаклланди.

Эски туркий тил ^орахонийлар Газнавийлар, Салжукийлар, Хоразмшохлар Чигатойхонлари давлатларида туркий халкларининг давлат ва адабий тили доирасида истеъмол этилди. Шунингдек, у кичик осиёда (асосан Эронга) сакланиб колган Салжукийлар даври учун хам давлат тили макомида булган . Эронда Чингизхон авлоди Хулагухонлар хамда темурийларнинг илк хукумдорлик давридахам эски туркий тил умумтуркий тил вазифасини бажарган. Эски туркий тилда " ^утадгу билиг", "Девони лугатит турк ", "Х,ибатул-хакойик", "^иссайи Юсуф", "^исаси Рабгузий" , "Нахжул-Фародис", "Хусрав ва Ширин", "Гулистоний бит туркий", "Мухаббатнома", "Угузнома" каби ёзма обидалар сакланиб колди.

XV аср бошидан янги турк тили даври бошланди. У гарбий хамда шаркий турк тилларига булинади. Бу булиниш баъзи кабилавий жихатдан фонетик , грамматик, лексик хусусиятларда намоён булади. Шарк гурух турк тили корлукчилик,угуз, кипчок

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

каби туркий кабила тиллари каби юзага келди. Бу гурух тили узбек, козок, киргиз,уйгур,туркман, коракалпок халкларининг адабий тили вазифасини бажарди. Гарбий турк тили эса угуз кабила уруглари билан кисман кипчок кабила тилининг таъсирихам мавжуд. ХУЛОСА

Х,озирги миллат сифатида яшаётган туркий халклар тили энг янги турк тилиноми билан шаклланди. Шаркий турк халклари бир юз йигирма беш йил давомида сиёсий, иктисодий маънавий туткинликка учради. Турк халклари шимолдан хам , шаркдан хам чексиз тазйик остида колди., бу огир ахволдан кутулиш йулларидан бири тарихан адабий тили бир булган шаркий турк халкларининг бирлашиш заруриятидир. Шунингдек XV-XIX асрдаги туркий адабий тил барча туркий халкларга хос товушлар уйгунлигига , фонетик , грамматик, лексик бирликка асосланган.

^ардош туркий тиллардаги унли ва ундош товушларнинг сифати хамда сони XV-XIX аср шаркий турк адабий тилига малълум даражада мос келади. Шунингдек козок хамда киргиз тилларида учрайдиган баъзи дифтонгли, ( бир бугинда иккита

товушнинг бирга келиши фонетик унсур) ходисалар айрим узбек шеваларида учрайди. Туркман тилидаги баъзи бирламчи чузик унлилар эса узбек тилининг Хоразим хамда шимолий шеваларида учрайди. ^ардош туркий тилларда курсатилган фонетик хусусиятлардан ташкари, баъзи тил ходисалари эса лахжа хусусияти сифатида сакланиб колган.

Камина туркий тил тарихини имкон кадар ёритишда таникли академик, тарих фанлари доктори устоз Ахмадали Аскаровга кардош козок халкининг фарзанди адиб Улжас Сулаймонга миннатдорчилик билдираман. Чунки уларнинг асарлари ушбу мавзуни ёритишда бирламчи манба булиб хизмат килди. Х,озирги Узбекистоннинг 2017 йилдан кейинги ривожланиш тарихи шакланаётган янги жамиятнинг либераллашган киёфасини намоён килмокда. Мамлакат уз мустакиллигини эълон килган кундан бошлаб, юз берган иккинчи инкилобий тулкин одамлар онгини тубдан узгартириб юборди. Бу сиёсий жараён миллий тарихимизга яна бир бор мурожаат килишимизга тугри келди натижада раел тарихимизни тиклаш уни оммага олиб чикиш ва халкаро микёсда маънавий кадрини таъминлаш масаласида улкан кадамлар ташланди. Бу маънавий тикланиш бир асрдан ортик давомида туткинликда булган шаркий турк тиллари учун улкан тарихий, маънавий ва сиёсий ахамиятга эгадир.

REFERENCES

1. Фан ва турмуш. 1995 , №8.

2. Фан ва турмуш 1990-йил. Декабр

3. Фан ва турмуш. 1994-й март-апрел

4. Мулокот. 2005-й, май-июн

5. Турон тарихи. 1993-й май

6. Davlat tili - Vikipediya https://uz.rn.wikipedia.org/wiki/Davlat_tili

7. 167-1-сон 21.12.1995. "O'zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida"gi Qonunga o'zgartishlar va qo'shimchalar kiritish to'g'risida https://lex.uz/docs/-121051

8. O'zbekiston Respublikasining davlat tili o'zbek tilidir - Hudud 24.uz http://hudud24.uz/ozbekiston-respublikasining-davlat-tili-ozbek-tilidir/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.