Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ТУРКЛАР ТАРИХИНИ ЎРГАНИШДА ЎРХУН БИТИКЛАРИНИНГ ЎРНИ'

ҚАДИМГИ ТУРКЛАР ТАРИХИНИ ЎРГАНИШДА ЎРХУН БИТИКЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

810
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўрхун ѐзуви / қадимги турклар / турк рунологияси / тарихий тафаккур / тошбитиклар / мерос / туркий тил / маданият / анаъана. / Орхонская письменность / древние тюрки / тюркская рунология / историческое мышление / надписи / наследие / культура / традиция.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Насриддин Атақулович Назаров

Ушбу мақолада қадимги турклар тарихини ўрганишда Ўрхун ѐзма ѐдгорликлари, унинг моҳиятини талқин этишнинг бугунги кунда аҳамияти ҳақида сўз юритилади. Ёзув мантларидан мисоллар келтирилиб, уларнинг мазмунига эътибор қаратилади. Турк рунологиясини ўрганиб, ундаги ғояларни тарғиб этиш механизмлари илгари сурилиб, тарихий ғоялар асосида миллий ва умумтуркий тафаккурни юксалтириш ҳамда ўзаро ҳамжиҳатликни таъминлаш аспектларига урғу берилади. Шунингдек, турк рунологиясини ўрганиш ва тарғиб этишнинг истиқболли қирралари тадқиқ этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ОРХУНСКИХ НАДПИСЕЙ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ ДРЕВНИХ ТЮРКОВ

В статье Орхонские письменные памятники, рассматриваются как древнетюркская письменность и указывается на важности современной интерпретации ее сущности. Приводятся примеры из надписей и уделяется внимание на их содержанию. Делается упор на механизмы пропаганды идей тюркской рунологии, делается акцент на аспектах повышения национального и общетюркского мышления и обеспечения взаимопонимания на основе исторических представлений. Также исследуются перспективных аспектов изучения туркской рунологии.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ТУРКЛАР ТАРИХИНИ ЎРГАНИШДА ЎРХУН БИТИКЛАРИНИНГ ЎРНИ»

^АДИМГИ ТУРКЛАР ТАРИХИНИ УРГАНИШДА УРХУН БИТИКЛАРИНИНГ УРНИ

Насриддин Атакулович Назаров

Фалсафа фанлари доктори, сиёсий фанлар доктори, Тошкент Архитектура-цурилиш

институти профессори

Аннотация: Ушбу мацолада цадимги турклар тарихини урганишда Урхун ёзма ёдгорликлари, унинг мох,иятини талцин этишнинг бугунги кунда ахдмияти ^ацида суз юритилади. Ёзув мантларидан мисоллар келтирилиб, уларнинг мазмунига эътибор царатилади. Турк рунологиясини урганиб, ундаги гояларни таргиб этиш механизмлари илгари сурилиб, тарихий гоялар асосида миллий ва умумтуркий тафаккурни юксалтириш хдмда узаро хдмжихдтликни таъминлаш аспектларига ургу берилади. Шунингдек, турк рунологиясини урганиш ва таргиб этишнинг истицболли цирралари тадциц этилади.

Калит сузлар: Урхун ёзуви, цадимги турклар, турк рунологияси, тарихий тафаккур, тошбитиклар, мерос, туркий тил, маданият, анаъана.

РОЛЬ ОРХУНСКИХ НАДПИСЕЙ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ ДРЕВНИХ

ТЮРКОВ

Аннотация: В статье Орхонские письменные памятники, рассматриваются как древнетюркская письменность и указывается на важности современной интерпретации ее сущности. Приводятся примеры из надписей и уделяется внимание на их содержанию. Делается упор на механизмы пропаганды идей тюркской рунологии, делается акцент на аспектах повышения национального и общетюркского мышления и обеспечения взаимопонимания на основе исторических представлений. Также исследуются перспективных аспектов изучения туркской рунологии.

Ключевые слова: Орхонская письменность, древние тюрки, тюркская рунология, историческое мышление, надписи, наследие, культура, традиция.

THE ROLE OF ORKHUN INSCRIPTIONS IN STUDYING THE HISTORY OF

ANCIENT TURKS

Abstract: The article considers Orkhon written monuments as ancient Turkic writing and points out the importance of the modern interpretation of its essence. Examples from inscriptions are given and attention is paid to their content. Emphasis is placed on the mechanisms of promoting the ideas of Turkic runology, emphasis is placed on the aspects of increasing national and common Turkic thinking and ensuring mutual

understanding based on historical ideas. It also explores the promising aspects of the study of Turkic runology.

Keywords: Orkhon writings, ancient Turks, Turkic runology, historical thinking, inscriptions, heritage, culture, traditions, education.

^адимги туркий ёзув Урхун-Енисей ёзуви сифатида - Марказий Осиёда милоднинг VI-VIII-асрларида туркий тиллардаги сузларни ифодалаш учун кулланган ёзув шакли деб айрим манбаларда аталсада, ёзувнинг тадрижий боскичи милоддан аввалги IV-III-асрларга бориб такалади. Бу ёзув сиёсий-харбий жараёнларда етакчи кабила диалекти сифатида уша даврдаги давлат тили, яъни адабий тил макомида булганлиги ва туркология фанига Урхун-Енисей ёзувлари тили деб танилганлиги билан ахамиятлидир. Кадимги туркий ёзув ёдгорликлари асосан эпиграфия сифатида, тошбитиклар холатида Марказий ва Урта Осиё, жумладан шаркий Туркистон, Сибир, Олтой ва Мугулистон худудида яратилган булиб, ушбу ёзувлардан дастлабки урта асрларда Шаркий ва Гарбий турклар, тургешлар, карлуклар ва уйгурлар томонидан фойдаланилган. Кддимги турк ёзувларидан хонлар, сардорлар, кабила бошликлари, кахрамонлар ва турли мансабдорлар кабрлари устига тикланган устунларда, тошларда, метал идишларда, кулолчиликда ва бошка майда буюмларда ва нихоят, кейинги давр кулёзмаларида ушбу ёзувлардан намуналар сакланиб колган.

Туркий маданиятнинг илк намуналари Урхун-Енисей ёзма ёдгорликларининг тарихий мохиятига эътибор каратгудек булсак, унда: «Отамни хон сифатида, онамни эса хотун сифатида эъзозлаб кукка кутарган осмон: "Турк халкининг исми ва шон-шарафи сунмасин!", ^абилаларини берган осмон (хоннинг хукмронлиги остига) (бу сафар хам): «Турк халкининг номи ва шон-шухрати сунмасин» деди: "Бу исм йук булиб кетмаслиги учун хам осмон мени кутарди (ва хон килди)» [1: С. 23], - деган хикматлар мавжуд. Ушбу битиклар шавкатли турк элининг абадиятга дахлдор эканлигини, самовий рухлар турк етакчиларини доимо куллаб-кувватлаб келиши ифтихор хисси билан кайд этиладики, ушбу сатрлар бугунги кунда хам тарбиявий ахамиятга эга булиб, тарихий тафаккурни юксалтириш оркали ифтихор туйгусини, фахру гурурни, ватан ва эл такдири учун масъуллик хиссини юксалтиради. Зеро, муайян элнинг муваффакияти шахсий омил билан, яъни етакчининг махорати билан боглик: «Фалакдай Тангри яратган Турк Билга хокон сузим: отам турк доно хокони тахтга утирганда туккиз угуз кахрамонлари, унинг машхур беклари ва унинг халки

хурмат курсатдилар. Ун етти ёшимда Тангут тарафга лашкар тортдим. Ун саккиз ёшимда Олти чуб сугдак томонга кушин тортдим, халкини тор-мор килдим. Йигирма икки ёшимда Табгач томонга лашкар тортдим. Тангри ёрлакагани учун, мен муваффакиятга эришганим учун, Турк халки галаба козонди. Мен томондан давлат бундай бошкарилмаса, Турк халки улажак эди, йук буклажак эди» [2: Б. 136-137]. Албатта, муайян халкнинг галабасида хамда зафар кучишида сиёсий-харбий етакчининг урни бекиёс. Ушбу жихатлар:

1. Ижтимоий-сиёсий жараёнларда муайян халк, миллат, эл ва элат муваффакиятини таъминлаш бевосита сиёсий-харбий етакчининг рахбарлик махорати ва кобилияти билан чамбарчас боглик эканлигини;

2. Эл буюк булиши учун - унинг йулбошчиси буюк булиб, харбий-сиёсий иродани узида тулик мужассамлаштириши лозим. Зеро, муайян халк ва элнинг муваффакияти бевосита сиёсий рахбарнинг ташкилотчилик кобилияти билан алокадор булиб, бошликдаги хислат ва хусусиятларнинг аксарияти элнин кундалик фаолиятида мужассамлашини;

3. Шерюрак баходир бошкарган кушин галабани кулга киритиши мукаррарлиги, сувюрак етакчи бошкарган кушин парокандаликка юз тутиб, маглубиятга йуликиш эхтимоли кучлилигини билдиради.

Маълумки, тарихий тафаккур аждодларимиз томонидан ижтимоий-тарихий тараккиёт шароитида яратилган моддий ва маънавий бойликларнинг инсон ёки муайян гурухонгда акс этиб, намоён булиб, эл ва юрт манфаатлари йулида хизмат килиш иштиёкининг устунлик даражада намоён булишидир. Шу боис, харбир шахсда тарихий тафаккур узлигини англаб, тарихий кадриятларига содик булиб, элпарварлик ва ватанпарварлик хислатининг тафаккурда мустахкам карор топишидир. Тарихий тафаккур ижтимоий онгда ворисийлик хусусиятини ривожлантиради. «Янги аср, янги минг йиллик, дунё манзарасининг узгариши, инсон эволюцияси трансформацияси, илмий парадигмаларнинг алмашинуви хам ижтимоий, хам гуманитар билимларга, хам билиш усулларига из колдирди ... Шажаралар, маданият, менталитет ва тарих фалсафасига кизикиш ортиб бормокда. Турли цивилизациялар ва маданиятлар, уларнинг дунё цивилизацияси ва тарихий жараёнидаги ролини объектив акс эттиришга мойиллик кузатилмокда» [3: С. 145-146]. Тафаккурда юз бераётган бундай эврилишлар шароитида харбир шахс узининг утмишига хурмат ва эхтиром асосида муносабатда булиши такозо этилади. Шунингдек, тарихий тафаккурда маданий ёки маънавий меросга мансубликни ифодалашда хар бир ижтимоий-тарихий даврга хос булган йуналтирувчи гоя

зарурий ахамиятга эга булиб, ижтимоий-тарихий тараккиёт давомида тафаккурда элпарварлик ва ватанпарварлик хислатлари ривожи бевосита ушбу омил билан боглик.

Гарчи илмий доираларда турклар хакида кучманчи дейиш фикри гарчи устувор ахамиятга эга булсада, туркларнинг тарихий сахнага кутарилиши бир томондан йилкичилик маданияти, яъни йилкиларни кулга ургатиб, учкур харбий восита сифатида хар кандай ракиб кароргохини яксон кила олиш имкониятларини юксалтирганлигида булса, иккинчи мухим омил метал ишлаб чикариб, харбий жабхада курол-ярок сифатида фойдалана билиш салохияти билан хам богликлигини хам унутмаслигимиз керак. Манбалардан маълумки, Олтой кенгликлари кадимда турклар темир, мис, олтин казиб олишиб, эритиб, безаклар, такинчоклар, мехнат куроллари ясаш билан бир каторда курол-яроклар хам ясашганлар. Олтой, Хакасия, Тува, Минусинск хавзалари кадим замонлардан бери метал ишлаб чикариш билан машхур булиб, туркий илдизлар бевосита уша худудлар билан боглик. Тарихнинг муайян палласида, яъни VI-асрнинг бошларида турклар темир буюмлари билан жужанларга солик тулаган булсаларда, бевосита от ва темирнинг имкониятлари билан жужанларни маглуб этиб, нафакат уларнинг асоратидан, балки жужанларни улпон тулашга мажбур этиб, Евроосиёнинг бепоён кенгликларида мустакил хоконлик тузишга эришдилар. Шу боис, руник ёзувлар хисобланган Урхун-Енисей ёдгорликлари мохиятини таргиб этиш мухим.

Турк рунологиясини урганиб, ундаги гояларни таргиб этиш механизмлари сифатида куйидагиларни илгари суриш мумкин.

1. Туркий халклар аждодларига хос булган тошбитиклардаги элсеварлик, ватанпарварлик, умуман узаро бирликни таъминлаш хакидаги гоялардан жамият аъзолари, хусусан ёшларни тарбиялашда дустлик ва кон-кариндошлик хусусиятларининг устувор мохиятидан фойдаланиб, улар тафаккурини бойитиб бориш.

2. Таргибий ишларни кенгайтириш хамда самарадорлигини ошириш максадида оила, махалла, тарбия ва таълим муассасалари хамда куролли кучлар сафида умумтуркий хислатлар эътирофи билан бир каторда умуминсоний кадриятларга содиклик хислатларини ривожлантира бориш, бунинг учун табиийки тафаккурда яхши кушничилик, дустлик ва кон-кариндошлик хислатларининг баркарор мохиятини таъминлаб бориш.

Шунинг билан биргаликда турк рунологиясида битилган тарихий гоялар асосида миллий ва умумтуркий тафаккурни юксалтириб, амалий ахамиятга

эга булган узаро куллаб-кувватлаш ва хамжихатликни таъминлашда куйидаги жихатлар мухимдир:

1. Туркий ёзувларнинг энг кадимий шакли турк руналаридир. Ушбу алифбо Битик ёки Орхон-Енисей алифбоси деб номланиб, эл хаётига оид тарихий маълумотларни камраб олади. Тарихий манбалар Олтой худудини туркий халклар аждодларининг этник шаклланиш ва консолидациялашуви жараёнларида мухим роль уйнаганлигини тасдиклайди. Шу билан биргаликда туркий халкларга хос кучманчилик, ва бундай кучманчилик билан хамоханг пассионарлик хусусияти туркийларни Евроосиё кенгликлари буйлаб фаолиятини таъминлади.

2. Туркий халклар аждодлари факатгина кучманчилик асосида кун кечирмасдан, утрок хаёт тарзига эга булиб, темир казиб, ундан фойдаланиш, галла экиш каби утрок турмуш тарзига хос жихатлар хам туркий тарих билан богликки, ушбу утрок маданият туркийларни кучманчилик ва утрок маданиятларни бирлаштирувчи узига хос туркий цивилизация яратувчилари сифатидаги урнини далиллайди.

Туркий халклар учун умумий булган маданий мерос, чунончи «Алпомиш», «Гуругли», «Манас», «Чамбил камали», «Кирккиз» ва хк. достонлар таргибига асосий эътибор каратиб, унда туркий халклар учун умумий булган жихатларга ургу бериш. Зеро, киргизлардаги миллий эпик кахрамон Манасни Алп Манас хам дейишади, агар шундай буладиган булса у Алпомишга якинлиги ва хатто бир персонаж эканлиги хам тарихан шаклланиш жараёнлари бир булган туркий халкларнинг маънавий мероси хам умумийлигини тасдиклайди. "Алпомиш ботир" достонида козоклар ва коракалпоклар уни "Алпамис", узбеклар уни "Алпомиш" деб аташади, бошкирдлар уни "Алпамиш ва Барчин Сулуу", татарлар уни "Алпамша", Олтой уни "Алп Манаш", киргизлар "Манас" деб аташади. Ушбу достоннинг барча вариантларида (Угуз, Кунгирот, Кипчок) достоннинг пайдо булиши вакти тилга олинмаган. Бирок, достон Дашти-Кипчокда пайдо булган ва ривожланганлиги аник» [4]. «Хдсан Поксой хам бошка бир катор тадкикотчилар каби "Алпомиш" достони Урта Оснё туркий халклари томонидан яратилганлигини куплаб далиллар билан исботлашга харакат килган. Хдсанбекнинг аниклашига кура, Урта Осиёдаги хар бир туркий халк "Алпомиш"нинг энг камида бир неча вариантига эга булиб, бу хо лдостон туркий халклар булиниб кетмасидан олдин яратилганлигини исботловчи далилдир. "Алпомиш" илк алп достондир. Бошка бир Урта Осиё туркий

достони "Алпомиш" каби буюк бирлаштирувчи, туркий халкларнинг узлигини ифодаловчи хусусиятга эга эмас»[5].

Умумтуркий тафаккурнинг оптимал ривожи таъминланаётган бугунги кунда халкларимиз орасида ягона илдизга мансублик хиссини юксалтириш масъулиятини ошириш бугунги куннинг долзарб вазифаси сифатида майдонга чикмокдаки, ушбу жихат турк рунологиясидаги гоялар таргибини таъминлашда мухим урин тутади. Ушбу жихатлар туркий халкларни, хусусан ёшларнинг ижтимоий-маданий фаолиятини узаро умумийликка эришиш сингари муайян максад сари йуналтиришни мухим вазифа сифатида куяди.

Бугунги кунда тарихий тафаккурнинг юксалишида турк рунологиясининг урни каби масалаларни тадкик этиш умумтуркий тарихий муаммолар ечимида оптимал мохият касб этиши билан бир каторда туркий халклар орасида азалий кариндошлик хамда дустлик ришталарининг янада мустахкам булиши учун ретроспектив характердаги тадкикотлар куламини кенгайтириб, тадкикотчилар орасида илмий-назарий шарт-шароитларни яратиб боради. Айникса, кадимий тошбитикларда эл бирлиги муаммолари, узаро яхлитликни таъминлашда турк рунологиясидаги гоялар талкини, хусусан элпарварлик ва ватанпарварлик гоялари таргиби - узининг тарихий ахамияти билан бир каторда бугунги кунда хам туркий халклар мансуб булган жамият аъзолари орасида юкорида таъкидланган гоялар таргиби ва тарбиясини таъминлайди.

Демак, инсоният мавжуд экан узининг шаклланиш жараёнлари ва бу жараёнда инсон сифатида тадрижий такомил боскичларини, маънавий интеллектуал омилларни урганишга эхтиёж сезиб, акд-у заковатини ушбу максад сари йуналтира боради. Зеро, тафаккур доимо узининг бошлангич нуктасини кумсаб, унга интилган сари чархланиб бораверади.

Умуминсоний тараккиётда мухим урин тутувчи туркий халклар маданий ривожланиш боскичлари бевосита моддий мадания тнамуналари билан бир каторда маънавий маданият намуналарини хам камраб олади. Моддий маданият намуналари - тарихий иншоот, обидалар, ёдгорликлар, шунингдек моддий оламда мавжуд булган реал вокеълик назарда тутилса, маънавий маданият - тафаккур тараккиётини таъминлашга хизмат килувчи ёзма ва огзаки ижод намуналарини камраб олади. Шу боис, турк рунологиясини урганишнинг тарихий-ретроспектив асослари, турк рунологиясининг ахамиятини таргиб этиш мухим. Зеро, турк рунологиясининг тарихий тадкики аждодларимиз босиб утган шарафли ва синовли йулнинг бир текисда кечмаганлиги, бугунги миллий маънавият ва гоявий баркамоллик ибтидосида

буюк боболаримиз томонидан солинган сукмокларга бориб туташиши -барчамизни маънавий кадриятларимизга эхтиромона муносабатда булишимиз билан бир каторда тарихий-тарбиявий жихатларини тадкик этган холда турк супер этносвакиллари, хусусан туркий ёшлар орасида таргиб килишни такозо этади.

REFERENCES

1. Радлов В.В., Мелиоранский П.М. Древне-тюркские памятники Кошо-Цайдам . - Санкт-Петербургъ: Типография императорской Академии Наук, 1897. - С. 23.

2. Отаули. Билгахокондостони. - Тошкент: «O'zbekiston», 2015. - Б. 136-137.

3. Народ в потоке истории. Научная серия /Составители Т.Шанбай, А.Ибраева. - Астана: Фоллиант, 2014. - С. 145-146.

4. Мухамбеткарим Кожирбайулы. Казак рулары Латын Америкасынын, негiзiн калады. Интернет материал Abai.kz

5. Исматуллаев Хайрулла .Зарвараклар: "Алпомиш" - туркий халклар мероси/ BBC News 29 июль, 2015. Интернет материал

6. Узбекистон Миллий энциклопедияси. Том 8. - Тошкент: «Узбекистон Миллий энциклопедияси», 2004. - Б. 274.

7. Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI-VIII веках. -Екатеринбург: Изд-во Урал.Ун-та, 2006. - С. 124.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.