CC BY
21Л.М. Демирджаева. E-Mail: [email protected]
Э. Шемьи-заденинъ эдебий ве тенкъидий концепциясы
УДК: 821(=512.19) - 14
Ление Марленовна Демирджаева.
Литературно-критическая концепция Э. Шемьи-заде
В статье рассматривается литературно-критическая деятельность Эшрефа Шемьи-заде, внесшей свой вклад в художественный процесс критической мысли крымскотатарской литературы. Обращение к литературно-критическим трудам Э. Шемьи-заде позволяет выявить метод его критических изысканий, их специфику, поможет на конкретном примере проследить взаимодействие критики с другими формами его творчества. В научном «багаже» литературоведа - статьи, учебные пособия, сборники. Известно, что научная деятельность ученого велась в двух направлениях: изучение истории литературы и литературной критики его современников и начинающих литературных деятелей. Шемьи-заде изучает закономерности развития крымскотатарской литературной мысли и истории литературы в рассматриваемый период.
Ключевые слова: литературная критика, критическая мысль, литература крымских татар.
Leniye Marlenovna Demirjaeva.
The Literary-Critical Concept of E. Shemyi-zadeh
The article examines the literary-critical oeuvre of E. Shemyi-zadeh, who made his contribution to the artistic process of critical thought of the Crimean Tatar literature. An appeal to the literary-critical work of E. Shemyi-zadeh allows us to reveal the method of his critical research, its specificity, as well as help to trace the interaction of criticism with other forms of his work using a specific example. In the scientific "baggage" of a literary critic there are articles, textbooks, collections. It is known that the scientist's scientific activity was carried out in two directions: the study of the history of literature and literary criticism of his contemporaries and novice literary figures. Shemyi-zadeh studies the patterns of development of the Crimean Tatar literary thought and the history of literature in the period under review.
Keywords: Literary Criticism, Critical Thought, Literature of the Crimean Tatar People.
Тенкъид, эдебий фикир, эдебиятшынаслыкъ эдебиятынынъ айрылмаз бир парчасыдыр. Эдебиятымызда теткъикъ, ве нешир даима устюн олгъан саалардан бири олгъан. Бу саесинде бири-биринден толу, эдебиятымызнынъ бу ве я дигер саасыны ышыкъландыргъан, бу ве я дигер проблемини сёз юрьсеткен, джемиетини тюшюндирген меселелерини чезмек ичюн бир чокъ ильмий ве бедиий эсерлер яратылды. Къырымтатар эдебий тенкъиди ве эдебиятшынаслыкънынъ инкишафында фаалиет косьтерген, озюнден сонъра зенгин эдебий асабалыгъыны къалдыргъан алимлеримизден бири де Эшреф Шемьи-задедир.
Девирине хас эдебий адиселерини дикъкъатнен излеген тенкъидчи ве эдебиятшынас Эшреф Шемьи-заде омюр бою къырымтатар эдебиятынынъ муим ве актуаль проблемлерине, эдебий мунасебетлери, янъы бедиий эсерлерге, терджимелерге, эдебият саасында ильк адым аткъан шаир ве языджыларгъа даир макъале ве рецензияларнен чешит матбуат саифелеринде чыкъышлар эткен.
Шемьи-заденинъ къырымтатар эдебиятынынъ эр бир девири ичюн берильген къыймети онынъ халкъны, Ветаныны ве тувгъан тилине юксек дереджеде севгисинден илерленир. О
девирдеки языджыларынынъ эдебий яратыджылыкъларынынъ бедиий-гъаевий севиелери хусусында озюнинъ муляхаза ве фикирлерини беян этти.
Эшреф Шемьи-заде ялынъыз шиириетте дегиль, айны заманда эдебий тенкъидчылыкъта озюне хас усталыгъы, услюбинен айырылып тура. 1977 сенеси эдипнинъ «Халкъ хызметинде» адлы макъалелер джыйынтыгъы дердж олунды.
«Халкъ хызметинде» джыйынтыгъында халкъымызнынъ медений асабалыгъы акъкъында фикирлери окъуйыджынынъ дикъкъатыны джельп эте. Эдип бу джыйынтыгъында эдебиятымызнынъ зенгин тарихи акъкъында, яш языджыларынынъ гъаевий-бедиий севиелери хусусында озюнинъ базы муляазаларыны окъуыджыларнен пайлаша.
«Халкъ хызметинде» муэллифнинъ къырымтатар языджыларынынъ 1957 сенесинден ве 20 йыл девамында дердж олунгъан эсерлери узеринден эдебий макъкалелеридир. Бу макъалелер джыйынтыгъында эдебият тарихининъ улу сималары М. Горький, А. Пушкин, В. Маяковский, А. Токъай яратыджылыгъы ве эдебият акъкъында базы фикирлер беян олунды. Муэллиф озюнинъ А. Пушкинге, В. Маяковскийге, М. Горкийге, А. Тукъайгъа багъышлангъан макъалелеринде бу буюк къалем саиплерининъ эсерлери бизим эдебиятымызгъа насыл тесир эткенини косьтере.
Эдип, тиль темизлегине буюк эмиет бере:
«Эдебиятнынъ эсасы - тиль ве сёз олгъаныны бу ерде текрарламагъа аджет екъ. Бизим эсерлеримизде исе, тиль чубарлыгъы пек козьге чарпа. Эдебий тильни джанландыргъан, онъа летафет ве чешит ренклер бахшыш эткен ялынъыз джанлы халкъ тилидир. Тильнинъ темизлиги, ифаде къувети, сёзлернинъ там маналарындан къулланылмалары - поэзиянынъ тесир кучюнинъ энъ эсасий шартларындан биридир».
Шаирнинъ фикирине коре эгер шаир, я да языджы, бир де бир эсерни яраткъанда сёз сайлап алмагъа, ана тилине месулиетнен янашмагъан олса, ич бир вакъыт окъуйыджы къальбинден ер аламаз.
Классик эдебиятынынъ нумюнелерини тедкъикъ эткен Э. Шемьи-заде къырымтатар эдебиятынынъ жанр бакъымындан инкишаф процесинде классик эдебиятынынъ ролю ве маиетининъ инкишафы огърунда хусусий ер айырылыр. Шаир, къырымтатар эдебияты, бутюн джиан эдебиятынынъ бир къысмы сыфатында, дигер къардаш халкъларнынъ бедиий эдебиятларынен бир сырада, озюнден бурунгъы ве салмакълы эдебиятларнынъ мувафакъиетлерини озь деасынен озьлештиререк, бир чокъ басамакълардан, бир чокъ девир ве этаплардан откенини акъкъында сез юрьсете. Меселя:
«Эдебий асабалыъымызгъа аит бир чокъ къыйметли эсерлер, бугуньге къадар, нефис эльязма джонклерге язылып, чешит девлетлернинъ китапханелеринде сакъланып кельмекте. Шойле джевэрлерден бири Голландияда Лейден шеэри университетининъ китапханесиндеки Абдульмеджид эфенди адлы бир классик шаиримизнинъ шиирлери язылы эльязма джонктир» [Шемьи-заде, 1974, с. 10].
Къырымтатар эдебиятынынъ ильмий теткъикъине озь яратыджылыгъында кенъиш ер айыргъан Эшреф Шемьи-заде издешлерининъ эдебий яратыджылыгъынынъ тенкъидкъе чекильмесине хусусий меракъ косьтерген. Къайд этмек керек ки, Э. Шемьи-заденинъ тенкъидчилик фаалиети ильмий саасында юксек къыйметлендирильген. Белли ки, Эшреф Шемьи-заденинъ эдебий яратыджылыгъында ана тилининъ темизлигининъ къорчаланмасы проблеми айры бир ер тутар. Эдебий тиль акъкъында къайгъыргъан эдип бойлей изаатлай:
«Кейфиет проблемасы да, эдебий тиль проблемасынен ян-янаша кеткен пек джиддий проблема. Бу меселе, ялынъыз эстетик проблема олып, ъалмайып, айны вакъытта эм ахлякъий, эм сиясий проблемадыр, чюнки бедиий аджизлик, къаиде оларакъ, гъаевий джаиллик исе бедиий сахталыкъкъа дёне» [Шемьи-заде, 2000, с. 16].
Эдебий эсерлерде тиль проблемлерине токъунгъан Эшреф Шемьи-заде къырымтатар тилине терджиме этильген я да ана тилинде язылгъан эсерлернинъ тиль бакъымындан идеаллик меселесине де дикъкъат айыргъан. Терджиме, эдебиятынынъ инкишаф эттирильмесининъ зарурийлигини тамамлагъан Эшреф агъа дигер халкъларгъа менсюп эдебий шедеврлерни ана тилинде окъйыджыларына таныш эткенде, миллетимизнинъ
инкишафына, умумдюнья тарихий процесинде фааль иштирагъына мусбет тесир косьтереджеги акъкъында фикирлер ачыкълай. А.С. Пушкиннинъ Къырым манзарасындан алгъан теэссураты о къадар кучьлю олду ки, буны бир чокъ шиирлеринде, аркъадашларына язгъан мектюплеринде, «Багъчасарай чешмеси» поэмасында, дюльбер шиирий образлы сёзлернен текрарлай.
XIX асыр орталарында, ярысындан чокъусы арабча, фарсча сёз ве табирлерден ибарет, халкъ кутьлерине анълашылмагъан къадимий эдебий тилини ред этерек, халкъ лакъырды тилине якъын бир эдебий тиль догъурмакъ пешине тюшкен дигер маарифперверлер киби, Исаак Эрак, Осман Заатов, Осман Акъчокъракълы, Абдульгъафар Шейх-заде киби муаллимлер де, 1980-1990 с., рус языджыларынынъ эсерлерини ана тилине, шу янъы эдебий тильде терджиме этмеге уруналар ве пек буюк мувафакъиетлрге иришелер.
Мезкюр «Багъчасарай чешмеси» поэмасы 1897 с. Исаак Эрак ве 1887 с. Осман Акъчокъракълы тарафындан терджиме этиле. Эшреф Шемьи-заде бу эки парчаны тенъештирип юксек къыймет кести:
«Халкъ йырларымызны козьбебегимиз киби къорумакъ керекмиз макъалесинде, шаир бизим музыкадан алгъан теэссуратларымыз, ялынъыз йыр яхуд эзгилерни динълемектен дегиль де, айны заманда музыкаль эсерлерни эшитип отургъанда тюшюнджеге далмакътан да тешеккюль эте» [Шемьи-заде, 1974, с. 90].
Джемий халкълар, озьмиллий медениетлерининъджеваирлерисайылгъан йыр асабалыкъларыны, козь бебеклери киби сакълап, оларны эльден, ельден къорчалап, бир сёзчигине тоз къондурмай, бир нокътасына эль токъундырмай кельмектелер. Шемьи-заденинъ тенкъидий макъалелери чокъусы халкъ йырларына, тюркюлеринъ инджеленмесине багъышлангъан.
Йыр, акъикъатен, инсангъа бутюн омрю бою - бешиктен башлап омюрге аякъдаш олып кельмекте. Эвлят бир яшыны толдурмадан, озюни айненни айтып юкълаяткъан анасынынъ сеси, барып да, бир тыныш кесильген киби олса, козьлери юмукъ, лякин даа уйкъуъа кетмей, кейфленип яткъан балачыкъ «Айя-айя!», - деп анасындан айненнисини девам эттирмесини талап эте. Халкъ йырларымызнынъ сёзлери ве халкъ поэтик асабалыгъымызнынъ озеллигини, темизлигини сакълап кельген джанкуер музыкашынасларынынъ козетюв алтында шаир, Сабрие Эреджепова, Мемет Абселямов, Сакине ве Сание Налбандовлар йырларымызны догъру иджа этювде юксек къыймет кескен. Лякин бир халкънынъ тюркюлерини айры сёзлери ве текстлернинъ месулиетсиздже денъиштирильмесине ёл берильгени акъыкънда кескин изаатлай. Меселя, XIX асырнныъ сонъларында Тюркиеде, Шаркъий Анадолу къасабаларындан биринде Алем Султан адында бир нишанлы къыз, той кунюнинъ арфесинде «Пазара варып геледжегим» - деп, эвлеринден чыкъа ве бир даа эвлерине къайтып кельмей. Агъалары. Акърабалар ат атланып бир къач афта девамында чевре этрафтаки орманларны, дагъларны козьден кечирип чыкъалар, йигитлер шу ердеки озеннинъ тюбюни кереги киби тешкерелер, лякин къызнынъ не олюсини, не терисини тапып оламайлар. Сонъундан. Бу фджиалы олюм акъкъында, нишанлысы Чавуш Али махсус тюркю яратыр: «Алем, Алем, - демектен», Бен кесильдим емектен. Эким гельсин френктен, Яралыйым юректен». Бу вакъиа ве тюркюнинъ толу метини, мешур тюркшынас Агатангел Крымскийнинъ, «Турецкие народные песни» адлы китабында кетире. Лякин шаир, бу тюркюни бизим эрбаплар ве йырджылар, XIX асырда яшагъан ве бутюн дюньягъа намы кеткен халкъ къараманымыз Алим Азамат огълу акъкъына чыкъкъан йырлардан деп такъдим этелер. «Алем»ни «Алим»ге, «Джильвели ярем»ни «Дживан Алим»ге, «Френк»ни «Фелек»ке чевирип, бозып иджра эткенлерини акъкында айта. Екъса, бу йырнынъ асыл метинде, джесюр къараман эркек кишиге аит бир сез екъ.
Коюне ки, Шемьи-заденинъ яратыджылыгъы миллий дегерлери, садыкълыгъы ве чокъ чешитлигинен сечилир. Корюмли шаир ве тенеъидчи къырымтатар эдебиятынынъ чешит сааларыны тедкъиъкъ объектине чевирип, мейдангъа чыкъкъан пробли ве зыддиетли тешкиль эткен факторларны къалдырылмасы, бунынънен берабер къырымтатар эдебий ве медений муитининъ инкишаф этмесине мусбет шараитининъ яратылмасы ёнелишлеринде фааль адымлар аткъан.
Эдебият:
1. Алядин Ш. Юксек хызмет. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1983. 208 с.
2. Бекиров С. Становление крымскотатарской литературной критики URL: https://cyberleninka.ru/ article/n/stanovlenie-krymskotatarskoy-literaturnoy-kritiki/viewer
3. Дерменджи А. Ватанымсынъ, Къырым. Тенкъидий макъалелер. Акъмесджит: Къырыпедне-шир, 209. 220 с.
4. Нагаев С. Девир аралыкълары. Эдебий-тенкъидий макъалелер, эсселер, суберлер. Симфро-поль: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2008. 320 с.
5. Шемьи-заде Э. Эдебий ве тенъкидий макъалелер. Симферополь: Доля, 2000. 248 с.
6. Шемьи-заде Э. Халкъ хызметинде: эдебий макъалелер. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1974. 148 с.
VO 00
